Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi denov tadbirkorlik va pedagogika instituti

Exinatseya-oq no'xat o‘simligining dorivorlik
xususiyatlari va kimyoviy tarkibi
Asl vatani AQSh sharqiy qismi o‘simligi sanaladi. O‘zbekistonda manzarali va dorivor o‘simlik sifatida yetishtiriladi. O‘rmon va adirlarning quruq va ochiq joylarida o‘sadi.Exinaseya ko‘p yillik o‘simlik, bo‘yi 1 m. To‘pgullari 0,5 m diametrni egallaydi. Iqlimga bog‘liq ravishda may oyi oxiridan yoki iyul boshidan gullaydi. Alohida gullari ikki jinsli. O‘simlik hashoratlar (kapalak, ari) yordamida changlanadi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 26-noyabrdagi PQ-4901-son qaroriga 1-ilova. Respublikaning hududlarida tabiiy holda o‘suvchi dorivor va oziq-ovqatbop, texnik o‘simliklarning zaxiralaridan oqilona foydalanishda, ularning areallarini va tabiiy zaxiralarini o‘rganishda, o‘simlik dunyosi obyektlari biologiyasi va anatomiyasini o‘rganishda, yovvoyi holda o‘suvchi dorivor o‘simliklar nav-namunalarini yig‘ish va ulardan dorivor moddalari eng ko‘p to‘planadigan navlarini ko‘paytirish, ishlab chiqarishga joriy etishda uslubiy va amaliy yordam ko‘rsatish. Bir turdagi dorivor o‘simliklarning turli tuproq-iqlim sharoitida yetishtirilgan o‘simlik xomashyolarini tovarshunoslik tahlil qilishda vafitokimyoviy taqqoslashda hamda ularning sifatiga baho berishda, O‘zbekiston sharoitida introduksiya qilingan dorivor o‘simliklar xomashyosining xalqaro standartlar talabiga mos kelishini o‘rganishda, ularga amaldagi qonun hujjatlariga muvofiqlashtirilgan holda milliy standartlarni joriy etishda ko‘mak berish. O‘simlik immun tizimini umumiy barqarorlashtish xususiyatiga ega. O‘simlikdan Germeniyada 200 dar ortiq preparatlar tayyorlanadi. O‘simlikning ildizi va yer ustki qismidan yaralarni, kuyishni davolashda ishlatiladi. Exinaseya moddalar almashinuvini barqarorlashtiruvchi, antiseptik, o‘t haydovchi, ovqat hazm bo‘lishi va so‘lak ajralishini yaxshilovchi xususiyatga ega.
O'zbekistonda tayyorlashga tavsiya etildi.
O'simlikning morfologik belgilari:Ko'p yillik gulli o'simlik Echinacea (Echinacea) - Asteraceae yoki Asteraceae oilasiga tegishli. Bu turga taxminan 9 tur kiradi. Bu o'simlikning vatani Shimoliy Amerikaning sharqiy qismidir. Yunon tilidan "echinacea" nomi "kirpi yoki kirpi kabi tikanli" deb tarjima qilingan. Eng mashhur tur echinacea purpurea yoki rudbeckia purpurea bo'lib, bunday o'simlik muqobil va rasmiy tibbiyotda, shuningdek, manzarali bog'dorchilikda juda keng qo'llaniladi. K. Linnaeus 1753 yilda birinchi marta bunday o'simlikni tasvirlab bergan, shu bilan birga u Rudbecky jinsiga tegishli. Biroq, qirq yil o'tgach, Echinacea alohida turga ajratildi, chunki bu o'simliklar o'rtasida sezilarli farqlar topildi.Geografik tarqalishi:AQSh sharqiy qismi o‘simligi. O‘zbekistonda manzarali va dorivor o‘simlik sifatida yetishtiriladi. O‘rmon va adirlarning quruq va ochiq joylarida o‘sadi.
Dorivorlik xususiyatlari:O‘simlik immun tizimini umumiy barqarorlashtish xususiyatiga ega. O‘simlikdan Germeniyada 200 dar ortiq preparatlar tayyorlanadi. O‘simlikning ildizi va yer ustki qismidan yaralarni, kuyishni davolashda ishlatiladi. Exinaseya moddalar almashinuvini barqarorlashtiruvchi, antiseptik, o‘t haydovchi, ovqat xazm bo‘lishi va so‘lak ajralishini yaxshilovchi xususiyatga ega.
Yetishtirish texnologiyalari:Exinaseya odatda urug‘lari orqali ko‘paytiriladi. Exinaseya o‘simligining plantatsiyalarini tashkil etish uchun mart oyida maxsus pollarga urug‘lar sepiladi. Gektar hisobiga yetadigan ko‘chat tayyorlab olish uchun pollarga 3-4 kg urug‘ sepiladi. Pollarda maxsus tayyorlangan tuproq (1-1-3=qum-go‘ng-tuproq) bo‘lishi kerak. Ekilgan urug‘lar ustidan elakdan o‘tkazilgan chirindiga boy tuproq 2-3 sm qalinlikda sepiladi. Urug‘lar sepilgandan so‘ng 25-30 kunda unib chiqadi. Mavsum davomida 8-9 marta sug‘orilib, doimiy ravishda begona o‘tlardan tozalanadi. Yil davomida o‘simlikning bo‘yi 15-20 sm.ga yetadi va katta maydonga ko‘chirib o‘tqazish uchun tayyor holga keladi. O‘simlik katta maydonga ekish uchun quyosh nuri yaxshi tushadigan maydon tanlanishi kerak. O‘simlik nihollarini ekish uchun tanlangan maydon sentabr oyida haydashdan oldin 50 tonna go‘ng, 100 kg fosfor gektariga solinadi. Maydon 25-30 sm chuqurlikda haydaladi, molalanadi. Ko‘chatlar qator oralig‘i 70 sm, tup oralig‘i 25 sm masofada ekiladi. Mavsum davomida 8-10 marta sug‘oriladi, 2 marta kultivatsiya qilinib, begona o‘tlardan tozalanadi.
Foydali xususiyatlari:
Bu o'simlikdan tayyorlangan vositalar antimikrobiyal, antifungal, antiviral va yaralarni davolash ta'siri bilan ajralib turadi, ular immunitet tizimini mustahkamlash uchun, shuningdek, aqliy yoki jismoniy ortiqcha ish uchun ishlatiladi
-Organizm immun sistemasini barqaror holatda saqlash;
-Yaralarni davolash;
-Kuygan terini yaxshilash;
-Moddalar almashinuvini barqarorlashtirish;
-Antiseptik;
-O't haydovchi
-Ovqat hazm bo'lishini yaxshilaydi va so'lak ajralishini me'yorlashtiradi va boshqa hususiyatlarga ega
Qo'llash mumkin bo'lmagan holatlar:
- Bu o'simlikdan olingan vositalar ba'zida allergik reaktsiyaga sabab bo'ladi.
-Ular homilador ayollar, shuningdek, emizikli ayollarga;
- Ko'p skleroz, progressiv sil, leykemiya, kollagenoz bilan og'rigan odamlar tomonidan foydalanilmasligi kerak.
Umuman olganda, bunday dorilarni qo'llashdan oldin, mutaxassis bilan maslahatlashish tavsiya etiladi.