Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek

10.4.2-rasm. Dunyoda terrorizm bo‘yicha bolalar o‘g‘irlanishi hajmi (2007-2018 yy.)

Afg‘onistonda ketma-ket ikki yil davomida terrorizm bilan bog‘liq eng ko‘p o‘lim va voqealarni qayd etildi, 2018 yilning o‘zida 7000 dan ortiq o‘lim va 1400 ta terror xodisalari hisobga olindi. Iroqda vafot etganlar soni 2017 yildagi 4,271 dan 2018 yilda 1054 taga kamaydi va bu 75% pasayishni anglatadi. Shunga qaramay, 2001 yildan beri Iroqda terrorizm bilan bog‘liq voqealarda 66000 dan oshiq odamlar hayotdan ko‘z yumdi.

Terrorizmning iqtisodiy ta’siri turli istiqbollarni hisoblab chiqish mumkin. Mulkning bevosita xarajatlari va hosildorlikka bevosita ta’sir etishi, shuningdek, terrorizmga qarshi kurashishning uzoq muddatli bilvosita xarajatlari mavjud. Ushbu xarajatlar juda kam miqdorda hisoblanishi mumkin; Misol uchun, har safar aeroportda qo‘shimcha vaqt uchun uchib ketishimiz kerak bo‘lsa, unumdorlikda qancha pul yo‘qolishi haqida hisob-kitoblar qilingan.
Iqtisodchilar va boshqalar Ispaniyaning Bask hududi va Isroil kabi hujumlarda ko‘p yillar davomida terrorizmning iqtisodiy ta’sirini hisoblashga harakat qildilar. So‘nggi bir necha yil mobaynida terrorizmning iqtisodiy xarajatlarining aksariyati tahlillari 2001 yil 11 sentyabrdagi zararlar talqini bilan boshlanadi. Tekshirgan tadqiqotlar,
hujumning to‘g‘ridan-to‘g‘ri sarf-xarajatlari qo‘rqqanidan kamroq degan xulosaga keldi. AQSh iqtisodining hajmi, Federal zahiradagi ichki va global bozor ehtiyojlariga tezkorlik bilan javob berish va Kongressning xususiy sektorga ajratishlari zarba berishga yordam berdi. Biroq hujumlarga javob, aslida qimmatga tushdi. Mudofaa va mudofaa xarajatlari eng katta xarajatdir. Biroq iqtisodchi Pol Krugman so‘raganidek, Iroq urushi kabi tashabbuslarga sarflanadigan xarajatlar, aslida, terrorizmga qarshi javob yoki "terrorizm tomonidan ta’minlangan siyosiy dastur" deb hisoblanishi kerak.
Terrorchilik hujumining bevosita iqtisodiy ta’siri 11 sentabr hujumining to‘g‘ridan-to‘g‘ri qiymati taxminan 20 milliard dollardan oshdi. Pol Krugman, Nyu-York shtatining nazoratchi tomonidan 21,8 milliard dollarlik mol-mulkni yo‘qotish bahosini keltirib chiqardi. Uning aytishicha, bu yilgi yalpi ichki mahsulotning taxminan 0,2% ni tashkil etadi ("Terrorizmning narxi: biz nimani bilamiz?", Princton 2004 yil dekabr oyida universitet). Shuningdek, OECD (Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti) hisob-kitoblariga ko‘ra, ushbu hujum xususiy sektorga 14 milliard dollar, federal hukumat esa 0,7 milliard dollar, tozalash esa 11 milliard dollarga baholanmoqda. R. Barri Jonson va Oana M. Nedelskiga ko‘ra, "Terrorizmning moliyaviy bozorlarga ta’siri", bu raqamlar AQSh yillik Yalpi ichki mahsulotining 1 foizidan 1/4 qismiga to‘g‘ri keladi - taxminan bir xil natijani Krugman tomonidan kelgan. Shunday qilib, ularning soni o‘zlari uchun muhim bo‘lsa-da, eng kam gapirish uchun ular butun Amerika iqtisodiyoti tomonidan so‘rilishi mumkin edi.
Nyu-Yorkdagi moliyaviy bozorlar 11 sentyabrda hech qachon ochilmadi va 17 sentyabr kuni birinchi marotaba bir hafta o‘tib qayta ochildi. Bozorga bevosita xarajatlar Jahon Savdo Markazida joylashgan aloqa va boshqa operatsiyalarni qayta ishlash tizimlariga zarar keltirdi. Jahon bozorlarida zudlik bilan amalga oshirilgan hujumlarga qaramasdan, hujumlardan kelib chiqadigan noaniqlikka asoslanib, shifo nisbatan tezroq bo‘ldi.
11 sentabr hujumlaridan keyin mudofaa va xavfsizlik xurujlari katta miqdorda oshdi. EDC (Export Development Canada) bosh iqtisodchisi o‘rinbosari Glenn Hodgson 2004 yilda xarajatlarni tushuntirib berdi:
AQSh hozirda har yili 500 milliard dollar sarflaydi - AQSh federal budjetining 20 foizini terrorizmga qarshi kurashish yoki uni oldini olish bilan shug‘ullanadigan idoralar, xususan, Mudofaa va Homeland Security. Mudofaa budjeti 2001 yildan 2003 yilgacha bo‘lgan davrda qariyib uch barobar yoki 100 milliard dollardan oshib ketdi. Bu AQShning yalpi ichki mahsuloti 0,7 foiziga tengdir. Har qanday millat uchun mudofaa va xavfsizlikka sarf qilinadigan xarajatlar juda muhimdir, lekin ular, shuningdek, imkoniyat xarajatlariga ham ega; ushbu resurslar boshqa maqsadlar uchun, sog‘liqni saqlash va ta’lim xarajatlaridan soliqlarga pasaytirishgacha mavjud emas. Terrorizmning yuqori xavfi va uni bartaraf etish zarurati, bu imkoniyat xarajatlarini oshiradi.
Iqtisodchilar shuningdek terrorizmning global ta’minot zanjirlariga ta’sirini baholaydilar. (Ta’minot zanjiri mahsulotlarni yetkazib beruvchilarni bir joydan ikkinchisiga sotib olish uchun olib boradigan qadamlar ketma-ketligini anglatadi). Ushbu qadamlar port va quruqlik chegaralarida xavfsizlikning qo‘shimcha qatlamlari qo‘shilgan vaqt va pul uchun juda qimmatga tushishi mumkin bo‘lgan jarayon. OECD ma’lumotlariga ko‘ra, yuqori transport xarajatlari rivojlanayotgan davlatlarga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, ular oxirgi o‘n yil ichida xarajatlarni pasayishi va shuning uchun mamlakatlar qashshoqlikka qarshi kurashish qobiliyatiga ega.
O‘zbekistonda ekstremizm va terrorizm tahdidlariga qarshi kurashish bo‘yicha “o‘zbek modeli” sharofati bilan mamlakatimizda terrorizm bilan bog‘liq jinoyatlar soni o‘tayotgan yilda 1,7 barobar kamaygan. 2018 yilning dastlabki olti oyida O‘zbekistonda 30 yoshgacha bo‘lgan shaxslar o‘rtasida terrorizm yo‘nalishida qayd etilgan jinoyatlar soni 2017 yilning shu davriga nisbatan 65,7 foizdan ziyod pasaygan. Bu haqida poytaxtimizda Shanxay hamkorlik tashkiloti Mintaqaviy aksilterror tuzilmasi Ijroiya qo‘mitasi tomonidan “Terrorizmga qarshi kurash – chegara bilmas hamkorlik“ mavzusida tashkil etilgan oltinchi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya chog‘ida O‘zbekiston Prezidenti huzuridagi Strategik va mintaqalararo tadqiqot instituti direktori Vladimir Norov to‘xtalib o‘tdi. Uning aytishicha, bugungi kunda yoshlarning radikallashuvi eng xavfli va o‘tkir muammolardan biri hisoblanadi hamda mazkur
holat dunyoning ko‘plab davlatlarida ijtimoiy, madaniy va ahloqiy masalalar kompleksi o‘z yechimini kutayotgan bir sharoitda yuzaga kelayotir.
Vladimir Norovning fikricha, yoshlar o‘rtasida radikal kayfiyatdagi shaxslar kuchayishining asosiy sababi jamiyatda shaxs maqomi va talabchanlik hissining yetishmovchiligi yoki umuman yo‘qligi bilan bog‘liq. Binobarin, buzg‘unchi guruhlar “yo‘qotilgan” yosh avlod uchun o‘zgarishlar “agentlari”, “istiqbolli” imkoniyatlar hamda aniq bir maqsadga erishish usuliga aylanishga urinmoqda. Bu yo‘lda diniy, mafkuraviy va milliy vositalardan foydalanyapti.
Xalqaro ekspertlarning qayd etishicha, 300 minggga yaqin 18 yoshga yetmagan yosh avlod vakillari dunyodagi qator diniy- ekstremistik guruhlar tarkibidan joy olgan. Jumladan, Bruklin instituti ma’lumotlariga ko‘ra, Twitter tarmog‘ida “Islom davlati” terrorchilik guruhi bilan u yoki bu darajada bog‘langan akkauntlar soni 90 mingtaga yetadi va har birida 1000dan ortiq o‘quvchisi bor. Ularga tashrif buyuruvchilarning asosiy qismi o‘smirlar va qizlardir. 2016- 2017 yillarda axborot xavfsizligi liniyasi bo‘yicha olib borilgan ishlar natijasida terrorchilik va ekstremistik xarakterdagi 4 milliondan ziyod axborot materiallaridan tashkil topgan 100 mingta internet-resurs tarmoqdan o‘chirib tashlandi yoki faoliyatiga to‘siq qo‘yildi²⁰¹.
O‘zbekiston ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashishga global xavfsizlikni ta’minlashning muhim omili sifatida qarab, mazkur jarayonning doimiy ishtirokchisi va tashabbuskori bo‘lib kelmoqda. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan amalga oshirib kelinayotgan O‘zbekiston Respublikasini 2017–2021 yillarda rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta’minlash, terrorizm, ekstremizm va axborot tahdidlariga qarshi kurashish muhim vazifalar sifatida belgilib qo‘yilgan. Qolaversa, yurtboshimiz 2017 yil sentabr oyida Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh


²⁰¹ Экстремизм ва терроризм таҳдидларига қарши курашиш бўйича “ўзбек модели” қандай самара беряпти? 15:35 01 Ноябрь 2018 Жамият//http://xs.uz/uzkr/post/ekstremizm-va-terrorizm-tahdidlariga-qarshi- kurashish-bojicha-ozbek-modeli-qandaj-samara-beryapti
Assambleyasining 72-sessiyasidagi nutqida “Bizning asosiy vazifamiz – yoshlarning o‘z salohiyatini namoyon qilishi uchun zarur sharoitlar yaratish, zo‘ravonlik g‘oyasi “virusi“ tarqalishining oldini olishdir”, - deya ta’kidlab o‘tgandi. Shu ma’noda davlatimiz rahbari tomonidan mamlakatlarga BMTning Yoshlar huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro konvensiyasini ishlab chiqish taklif etildi hamda BMT Bosh Assambleyasining “Ma’rifat va diniy bag‘rikenglik” deb nomlangan maxsus rezolyutsiyasi qabul qilindi.
O‘zbekiston Respublikasining “Terrorizmga qarshi kurash to‘g‘risida”gi qonuniga muvofiq terrorizmga qarshi kurashning asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat:

• 
  qonuniylik;
  
• 
  shaxs huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarining ustuvorligi;
  
• 
  terrorizmning oldini olish choralari ustuvorligi;
  
• 
  jazoning muqarrarligi;
  
• 
  terrorizmga qarshi kurash oshkora va nooshkora usullarining uyg‘unligi;
  
• 
  jalb etiladigan kuchlar vavositalar tomonidan terrorchilikka qarshi o‘tkaziladigan operatsiyaga rahbarlik qilishda yakkabosh- chilik.
  

Terrorizmga qarshi kurashning muhim yo‘nalishlaridan biri jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga, terrorizmni moliyalashtirishga va ommaviy qirg‘in qurolini tarqatishni moliyalashtirishga qarshi kurashish hisoblanadi. Shu boisdan 2004 yil
26 avgustda O‘zbekiston Respublikasining “Jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga, terrorizmni moliyalash- tirishga va ommaviy qirg‘in qurolini tarqatishni moliyalashtirishga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi qonuni qabul qilingan va unga so‘ngi marta 2019 yil 15 yanvarda o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilgan. Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo‘llaniladi: