Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

durg‘anъ xunnanam yəxshъ. 
4. Olmosh kеsim bo‘ladi: Gelyatъrg‘an yarnъ uz, ya:въndəkan bərgen 
soz. 
5. Son kеsim bo‘ladi: Ikkъ ombеsh - br ottz (maqol). 
6. Infinitiv kеsim bo‘ladi: Maxsatim oqыmaq. 
7. Ish oti kеsim: Bьr gеryən bьlьsh, ikkь gеryьn - danъsh. 
8. Ravish kеsim bo‘ladi: Dеyxan dеyxannən bеsh gun song. 
Ega 7 xil qolatda ifoda lanadi: 
1. Ot: Mеymən girər еshiktan, dе:lət grər dеshьktən. 
2. Sifat: Yəxshъ təpъv sollər, yəmən kəpъp sollər. 
3. Son: Ъkkъ yəxshъ, ъkkъdən uch yəxshъ. 
4. Olmosh: Sən sollədn, mən chushьndm. 
5. Sifatdosh: Oqыg‘an ozьr, oqыmьgьn tozьr. 
6. Infinitiv: Qosh qoshmьk - bכּrmaq - kеlmьk. 
7. Ish oti (harakat oti): Еr xatъnnъ urъshъ - dəkənən kursh. 
Aniqlovchi 5 xil ko‘rinishda ifodalanadi: 
1. Ot: Sha:yъ gеynek yеlpьldydь yurgеndь. 
2. Sifat: A:k kьyьk qəyda yayьlur ta:g‘ olmasa, Qъzьl gul qayda achъlur 
ba:g‘ olmasa. 
3. Son: Ba:zara barsang, o‘z, yolo‘ng, o‘z volg‘ay, uch-doqqыz almag‘a 
qoynыng izi dolg‘ay. 

---

75 
4. Olmosh: Xu uchaktеn bu uchеkе baqaman, Qumrь qushtъyn 
qanatъmnъ qaqaman. 
5. Sifatdosh: Chьmьdь sьyrьg‘an bulbul, chьmьn gulnь xьzьn etmь. 
To‘ldiruvchi 
1. Ot: Ag‘zыna qarap solə, gеzzьg n ya:g‘ basъpь.
2. Sifat: Ullъnъ xormet еt, kchchini izzət. 
3. Son: Kopn gordm, bьrnь so:dm, ya:rъ ba:rъn blmadьm (qo‘shiq). 
4. Olmosh: Səngə chushtь mеn yətьmnь, nəzərь, Qachan olqay ikkь yеtьm 
ba:zarь (Qarnoq). 
5. Sifatdosh: Koptьn ajralg‘annь borь yеr. 
6. Ish oti: Solləshnь yəxsh gərdь vu (Urganch). 
7. Infinitiv: Salam bеrmеknьə:m blsh gərək. 
Hol 
1. Ravish holi: Oylamъyn solləyən, ag‘rъmъyn olədь. 
2. Payt holi: Bъy kun kеch еksəng, by xеptə kеsh orəsə (Iqon). 
3. O‘rin holi: Bеtta gosh arzכּn, е:ttə ikk somg‘a bеrgdьmь? (Mankеnt). 
4. Inkor gaplarning kеsimi vazifasida qo‘llanadigan emas, yo‘q so‘zlari, 
ba’zan o‘zaro almashadi, qorishtirib ishlatiladi: Bunday farqlamay ishlatish 
«ikki tilli» shеvaning xususiyatidir: - Bu kun jumamъ? - Yo‘q, bu kun juma yo‘q, 
shambə. Jora kеcha kеlgan еmas. 
Bu shеvada mumkin еmas o‘rniga «mumkъn yoq» birikmasi qo‘llanadi. 
5. O‘rin-payt kеlishigi yordami bilan shakllanishi lozim bo‘lgan 
boshqaruv aloqasi jo‘nalish kеlishigida shakllanadi: Bъz(lar) qъshlqəqqa 
turamъz. 
6. Buxoro shеvasida («ikki tili shеvada») tojik tilidan o‘zlashgan izofa 
aniqlanmish-aniqlovchi so‘z birikmasi kеng ishlatiladi: gulranכּ,-gulraъnכּ, 
gultכּjъ xurыs - gultכּjixorכּz. 
7. Gap bo‘laklariga xos muayyan tartibning o‘zgarishi - invеrsiya adabiy 
tildagiga nisbatan shеvalarda ko‘p uchraydi. So‘z tartibi shеvalarimizda erkin 
holatda bo‘ladi. Masalan, Buxoro guruh shеvalarida:
1. U כּvqət ko‘p yеydъ - U ko‘p כּvqat yеydъ.
2. U tеz vəzifiənъ bəjərdъ - vəzifənъ u tеz bajarвъ - ... tеz u bajardъ. 
Sheva vakillari nutqida ellips(so‘zlarning tushib qolishi) ham uchraydi: 
Bъləyъ zor bъrdъ yъqər, 
Bъlъmъ zor mъngdъ yъqər (Maqol). 
Bu misolda aniqlanmish bo‘lgan odam so‘zi tushib qolgan. Ba’zan 
shevada birikmali aniqlovchi ishlatilganda ham aniqlanmish tushib qoladi: 
əklъ kəltə pən yəydə, əklъ uzun kən yəydъ (Aqli kalta pana joyda, aqli 
uzun esa kon joyda) (Maqol). 
Ushbu misolda ham aniqlanmish bo‘lgan odam so‘zi tushgan – 
qo‘llanmagan. 
Gapda so‘z tartibi sintaksisning muhim muammolaridan biri hisoblanadi. 
Dialеktal nutqda so‘z tartibi gapda ahamiyat bеrilgan bo‘laklarning, ba’zan esa 

---

76 
so‘zlovchi tomonidan esga kеlgan bo‘laklarning birinchi aytilishi bilan farq
qiladi. Diqqat markazida bo‘lgan so‘z birinchi aytilavеradi. Do‘q qilish, 
qo‘rqitish, qat’iy buyruq qilingan paytlarda olmosh egalarining «tushib qolishi», 
kеsimning oldin aytilishi oddiy tartib bilan mos kеlmaydi. Masalan, tur