Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Qarang: Короглы Х. Г. Взаимосвязи эпоса народов Средней Азии, Ирана и 
Азербайджана. – Москва: Наука, 1983. – С. 169–247.
3
Qarang: Зарифов Х. Т. К изучению узбекского народного эпоса // Вопросы 
изучения эпоса народов СССР. – Москва: Наука, 1958. – С. 122.
114
114

---

A.K.Abramov tashkil etgan Iskandarko‘l ekspeditsiyasi 
kundaligidagi tarjimon Abdurahmon Mustajirov tomonidan 
o‘zbek tilida yozib olingan «Go‘ro‘g‘li» dostoni bir parchasi 
matnini ham alohida ko‘rsatib o‘tish zarur
1
. Jumladan, 1880 
– 1881 yillarda o‘zbek va turk versiyalarining litografik 
nashrlari amalga oshirildi. «Go‘ro‘g‘li» («Ko‘ro‘g‘lu») 
dostonlarini to‘plash, nashr etish va o‘rganish borasida XX 
va XXI asrning boshlarida ham salmoqli ishlar bajarildi
2
. 
«Go‘ro‘g‘li» turkumi dostonlarini yetakchi xalq baxshilari 
og‘zidan bevosita yozib olish ishlari 1926-yildan boshlandi. 
Shundan beri mamlakatimizning turli viloyatlariga o‘nlab 
folklor ekspeditsiyalari uyushtirildi. Bu ekspeditsiyalarda 
o‘zbek folklorshunoslarining barcha avlodi ishtirok etdi. 
To‘plangan materiallarning kattagina qismini «Go‘ro‘g‘li» 
turkumiga kiruvchi dostonlar tashkil etadi. Ularning 
umumiy adadi variantlari bilan birga hisoblanganda, ikki 
yuzga yaqindir
3
. Barcha manbalar hozirda O‘zbekiston 
Respublikasi Fanlar akademiyasining O‘zbek tili, adabiyoti 
va folklori institutining folklor arxivida saqlanmoqda. 
1
Qarang: Брагинский И. С. О таджикском эпосе “Гургули”. – Указ. сб. – С. 
134–135.
2
Quyidagi bir necha adabiyotlarni qayd etish bilan cheklanamiz: 
Ж и р м у н с к и й В. М., З а р и ф о в Х. Т. Узбекский народный героический 
эпос. – Москва: ГИХЛ, 1947. – С. 165–279; К а р р ы е в Б. А. Эпические 
сказания о Кёр-оглы у тюркоязычных народов. – Москва: Наука, 1968;
Короғлу. Озарбайжон достони. – Бакы: Элм, 1956; Гёроглы. Туркменский 
героический эпос. – Москва: Наука, 1983 (Туркман ва рус тилларида); 
Гуругли. Таджикский народный эпос. – Москва: Наука, 1987 (Тожик ва рус 
тилларида); Батырлар жыры, IV том, Кöруғлы. – Алматы: Жазуши, 1989; 
Қарақалпақ фольклори, XV том, Гөруғлы. – Нукус: Қарақалпақстан, 1986;
M e t i n E k i ç i . Türk dünyasında Кöroğlu. – Ankara: Akçağ, 2004; F u z u -
l i B a y a t . Кöroğlu destani. Istanbul: Ötüken, 2009; Goroğli. Türkmen xalk 
destanı. I–VIII jildlar. – Анқара, 1996 (Turkman va turk tillarida); Кёр огълу // 
Дестанлар. – Toshkent, 1980. – 49–63-betlar. (Қиримтатар версияси); М а -
м а д я з о в Б. Поэтика и современное бытование туркменского героиче-
ского эпоса “Гёроглы”. Автореферат док. дис. – Ташкент, 1990; Go‘ro‘g‘li. 
O‘zbek xalq dostonlari. – Toshkent: Sharq, 2006 va boshqalar.
3
Qarang: Mirzayev T. Hikoyati Go‘ro‘g‘li sulton. Toshkent – 2013 yil. –B. 4-6. 
115
115

---

O‘zbek folklorshunosligida «Go‘ro‘g‘li» turkumi 
dostonlarini o‘rganish, avvalo, ularning alohida-alohida 
kitoblar tarzidagi nashrlari bilan boshlandi. Bu o‘rinda 
Hodi Zarifning 1941-yilda «Ravshan» va «Malika ayyor» 
dostonlariga yozgan so‘zboshilari xarakterlidir. Buyuk Kari-
miyning «Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi» dostoniga (1941) yozgan 
so‘zboshisi, V.M.Jirmunskiy va H.T.Zarifovlar ning «O‘zbek 
xalq qahramonlik eposi» (1947) monografiyasida Go‘ro‘g‘li» 
turkumi dostonlari tahliliga bag‘ishlangan fikrlar, M.Saidov, 
M.Murodovlarning tadqiqotlarida
1
va boshqalarning 
monografiya hamda maqolalarida
2
«Go‘ro‘g‘li» turkumi 
dostonlari haqida qimmatli fikr-mulohazalar bildirilgan.
«Go‘ro‘g‘li» (Ko‘ro‘g‘lu) dostonlarining barcha variant 
1
Qarang: S a i d o v M. “Malika ayyor” dostoni. – Toshkent: Fan, 1964; 
Yana o‘sha. O‘zbek dostonchiligida badiiy mahorat. – Toshkent: Fan, 
1969; М у р а д о в М. Образ Гороглы в узбекском народном эпосе. 
Kand. dis. avtoreferati. – Toshkent, 1962; Yana o‘sha. Жанровые и идейно-
художественные особеннoсти дастанов “Гороглы”. Dok. dis. avtoreferati. 
– Toshkent, 1975; Ум а р о в С. Трактовка главного героя в узбекских 
народных дастанах (на примере дастанов народного поэта Мухаммедкула 
Джанмурад оглы Пулкана). Kand. dis. avtoreferati. – Toshkent, 1974.
2 Qarang: M i r z a y e v a M. O‘zbek xalq dostonlarida turkumlik. – Toshkent: 
Fan, 1985; M i r k a m o l o v a M. A. Место эпоса “Гуруглы” в фольклоре 
узбеков-лакайцев. Kand. dis. avtoreferati. – Samarqand, 1972; Х а л и к у л о в 
Дж. Х. “Рождение Гороглы” и его место в цикле дастанов “Гороглы”. 
Kand. dis. avtoreferati. – Toshkent, 1984; М а м а ш у к у р о в К. Идейно-
художественные особенности цикла дастанов “Нурали”. Kand. dis. 
avtoreferati. – Toshkent, 1986; S a r i y e v S. M. Xorazm “Go‘ro‘g‘li” turkumi 
dostonlarining qo‘lyozma variantlari. Kand. dis. avtoreferati. – Toshkent, 2007;
А б д у с а м е д о в А. И. Эпическое мастерство Фазыла Юлдаш оглы (сюжет 
и композиция). Kand. dis. avtoreferati. – Toshkent, 1970; E s h o n q u l o v J. 
O‘zbek folklorida dev obrazining mifologik asoslari va badiiy talqini. Kand. 
dis. avtoreferati. – Toshkent, 1996; T i l a v o v A. O‘zbek xalq dostonlarida ot 
obrazining tarixiy asoslari va badiiy talqini. Kand. dis. avtoreferati. – Toshkent, 
2000; H a y d a r o v T. M. “Go‘ro‘g‘li” va mifologik sinkritizm. Kand. dis. 
avtoreferati. – Toshkent, 1993; E r g a s h e v A. Qashqadaryo-Surxondaryo 
dostonchiligi. Qarshi. 2008. T u r d i m o v Sh. Go‘ro‘g‘li” dostonlarining 
genezisi va tadrijiy bosqichlar. – Toshkent: Fan, 2011. E s h o n q u l J. O‘zbek 
folklorida tush va uning badiiy talqini. – Toshkent: Fan, 2011.
116
116

---

va versiyalarini o‘rganishdagi muhim muammolardan biri 
ularning yaratilish davri, asosiy syujetning ilk o‘zagi, yuzaga 
kelgan o‘rni, ravojlanish bosqichlari, tadrijiy taraqqiyotini 
aniqlash masalasidir. 
Folklorshunoslar 
H.T.Zarifov, B.A.Karriev, 
V.M.Jirmunskiy, M.S.Saidov, T.Mirzayev, M.Murodov 
va boshqalar «Go‘ro‘g‘li» («Ko‘ro‘g‘lu» ) eposining 
sharqiy va g‘arbiy versiyalarini bir umumiy yadro asosida 
tarqalganligi haqida yozishgan. Ular doston yadrosi 
janubiy Ozarbayjonda XVI–XVII asrlarda kechgan tarixiy 
voqealar asosida vujudga keldi, degan fikrni yoqlashadi
1
. 
Folklorshunoslarning bunday xulosaga kelishlariga arman 
tarixchilari Arakel Tabriziy (1670-yili vafot etgan) hamda 
Elyos Mushgyan (XVIII asr)larning taxminiy farazlari va 
jaloliylar (XVI–XVII asr) xalq harakati asos qilib olinadi. 
Shu bilan birga, epos tarkibidagi mifologik obrazlar, 
arxaik element va motivlar tadqiqotchilarni birmuncha 
kengroq qarashga majbur etgan. Chunki eng «tarixiy» deb 
belgilangan ozarbayjon «Ko‘ro‘g‘lu»sidagi Qirot, Yildirim 
qilich, Qo‘sha buloq bilan bog‘liq motivlarni XVI–XVII asr 
tarixiy voqealari qamrovida izohlab bo‘lmaydi va M.Seyidov 
Ko‘ro‘g‘lu (Go‘ro‘g‘li)ni birgina jaloliylar harakati bilan 
bog‘lab baholashga qarshi chiqqan edi
2
1
Ж и р м у н с к и й В. М., З а р и ф о в Х. Т. Узбекский народный 
героический эпос. – Москва: ГИХЛ, 1947. –Б. 165-279; К а р р ы е в Б. 
А. Эпические сказания о Кёр-оглы у тюркоязычных народов. – Москва: 
Наука, 1968; –Б. 9-44; S a i d o v M. O‘zbek dostonchiligida badiiy mahorat. 
– Toshkent: Fan, 1969. –B. 70-144; M i r z a y e v T. Xalq baxshilarining epik 
repurtuari. – Toshkent: Fan, 1979. –B. 129-140; M u r o d o v M. Po‘lkan shoir 
repertuarida «Go‘ro‘g‘li» dostonining o‘rni // Po‘lkan shoir. – Toshkent: Fan, 
1976. – B. – 28; К о р о г л ы Х.Г. Трансформация заимствованного сюжета 
// Фольклор: поэтическая система. – М.: Наука, 1977. – С. 106 – 125.
2
C e j и д о в M. Aзэрбаjчан халгынын соjкокуну душунэрэкэн – Бакы: 
Jэзычы, 1989. –Б. 245-322. 
117
117

---

B.A.Karriev va X.G.Ko‘ro‘g‘lular esa ozarbayjon 
«Ko‘ro‘g‘lu»siga nisbatan turkman Ko‘ro‘g‘lu – 
Go‘ro‘g‘lisida arxaik elementlar ko‘p o‘rin olganligini qayd 
qilib o‘tishgan
1
. Ustoz olimlar bildirgan ushbu fikrlarni 
quyidagi tarzda umumlashtirish mumkin:
V.M.Jirmunskiy va H.T.Zarifovlarning «Узбекский 
народный героический эпос» kitobida bayon etilgan fikr. 
Bu mualliflar XVII asr boshlari XIX asrning birinchi yarmi 
davomida «Go‘ro‘g‘li» turkum dostonlari mavjud epik 
an’analar asosida to‘liq shakllandi, deb ko‘rsatishadi
2
H.T.Zarifov keyinchalik doston asosini birmuncha 
chuqurroq qarash lozimligini aytgan. Olimning ushbu fikrini 
T.Mirzayev quyidagicha keltiradi: «Marhum folklorist Hodi 
Zarifovning og‘zaki mulohazalariga ko‘ra, qandaydir bir 
xalq bahodiri haqida ilgaridan dostonlar kuylanib kelingan. 
XVI–XVII asrlardan boshlab Ko‘ro‘g‘lu va uning nomi 
bilan bog‘liq dostonlar mashhur bo‘la boshlagach, ilgaridan 
mavjud dostonlarga yangidan yaratilganlari ham qo‘shilib, 
Go‘ro‘g‘li nomi atrofida turkumlasha boshlagan. Ilgarigi 
qahramon nomi ham Go‘ro‘g‘li bo‘lgan bo‘lishi mumkin. 
Biroq qadimiy turkiy «go‘r-ko‘r» so‘zining «botir, mard, 
bahodir» ma’nolari arxaiklashib, qahramonning g‘ayritabiiy 
tug‘ilishi motivi formalariga ham o‘zgarishlar kiritilgan va 
qahramon nomi «go‘rda tug‘ilgan o‘g‘il» ma’nosini kasb 
etgan. Shu bilan birga, ayrim variantlarda «botir o‘g‘li» 
degan qadimiy ma’no ham parallel ravishda saqlangan. 
Turkumning so‘nggi dostonining «Ero‘g‘li» deb atalishi buni 
1
К а р р ы е в Б. А. Эпические сказания о Кёр-оглы у тюркоязычных 
народов. – Москва: Наука, 1968; . –С. 149; Короглы Х.Г. Огузский эпос // 
Типология народнога эпоса. – М.: Наука, 1975. –С. 109. 
2
Ж и р м у н с к и й В. М., З а р и ф о в Х. Т. Узбекский народный 
героический эпос. – Москва: ГИХЛ, 1947.
– С.192
;
118
118

---

tasdiqlaydi»
1
. T.Mirzayev fikr davomida yozadi: «Atoqli 
olimning bu mulohazasi qanchalik original va hayratomuz 
bo‘lishiga qaramay, qo‘shimcha tekshirishlarni talab qiladi. 
Bizningcha, «Go‘ro‘g‘li» turkumidagi dostonlarning 
muayyan qismi ikki joyda, ikki xil ijtimoiy-iqtisodiy 
sharoitda yaratilib, mustaqil rivojlanishda davom etgan»
2
.
Folklorshunos X.G.Ko‘ro‘g‘lu «Go‘ro‘g‘li» eposining 
o‘zbek, qozoq, tojik versiyalarini XVIII asrdan keyin 
shakllangan, deb hisoblaydi va ozarbayjon, turkman 
versiyalaridagi umumiy kompozitsiya yangi sharoitga tushib, 
butunlay o‘zgarib ketganligi haqida mulohaza yuritadi
3
.
Ko‘rinib turibdiki, keltirilgan fikrlar, asosan, faraz 
tariqasida aytilgan, yetarli darajada ilmiy dalillanmagan. 
Ayni paytda, shoir O.Sulaymonov, shuningdek, ozarbayjon 
folklorshunosi M.Seyidov umumturkiy «Go‘ro‘g‘li/
Ko‘ro‘g‘lu» genezisi yuzasidan o‘rtaga tashlagan fikrlar 
bilvosita o‘zbek «Go‘ro‘g‘li»siga ham tegishlidir. Ya’ni 
O.Sulaymonov Go‘ro‘g‘li so‘zini «Quyosh o‘g‘li» deb talqin 
etadi va bu obrazni qadim Misrdagi quyosh o‘g‘li (Gor) 
haqidagi miflar bilan bir o‘zakdan ungan deb ko‘rsatadi
4
. 
M.Seyidov esa Go‘ro‘g‘li nomini «tog‘ o‘g‘li» deb talqin 
qilib, bu obraz «olov» va «quyosh» bilan ham bog‘liq, 
bevosita o‘lib tiriluvchi tabiat haqidagi miflar asosida 
shakllangan, deb yozadi
5
va Go‘ro‘g‘li obrazi eramizdan 
avvalgi IV yuz yilliklarda vujudga kelib, eramizning XVI–
1
Mirzayev T. Xalq baxshilarining epik repurtuari. – Toshkent: Fan, 1979. – 
B.132;
2
O‘sha asar. – B.132
3
Короглы Х.Г. Трансформация заимствованного сюжета // Фольклор: 
поэтическая система. – М.: Наука, 1977. – С. 106 – 125.
4
Сулейменов О.О., Кажибеков Е.З. Тюркология: вчера, сегодня, завтра // 
Советская тюркология. – Баку, 1989. №6. – С.104.
5
Cejидов M. Aзэрбаjчан мифик тэфэккурунун гаjнаглары. – Бакы: Jэзычы, 
1983. – Б.245-321.
119
119

---

XVII asrlarida yanada kuchaygan, degan fikrni o‘rtaga 
tashlaydi
1
. 
T. Mirzayev keyinchalik «Hikoyati Go‘ro‘g‘li sulton» 
kitobida «Go‘ro‘g‘li» turkumi dostonlarida tasvirlangan 
hayot tarzi bu hashamatli epos «Kitobi dada Qo‘rqut» va 
«Alpomish» dostonlaridan keyin XI – XII asrlarda O‘rta 
Osiyoda yaratildi, degan qarashni olg‘a surishga imkon 
beradi»
2
deb yozgan. Sh.Turdimov esa «Go‘ro‘g‘li» 
dostonining yadrosi, syujeti va obrazlar tizimining 
mifologik hamda tarixiy asoslari qadim-qadimdan 
Sirdaryo va Amudaryo bo‘ylari, Orol dengizi atroflari, 
Turkiston kengliklarida yashab kelgan ajdodlarimizning 
tasavvurlari, dunyoqarashlariga bog‘liq sak, massaget 
va o‘g‘iz epik an’analari asosida eradan avvalgi ming 
yilliklarda yaratilib, bosqichma bosqich sayqal topib, to‘liq 
badiiy-estetik sathga o‘tdi. Arxaik eposning navbatdagi 
talqinlaridan bir shoxobchasi Markaziy Osiyodan Kavkaz 
va Kichik Osiyoga ko‘chgan o‘g‘uz qabilalari bilan u 
hududlarga ham tarqaldi, yangilandi. So‘nggi talqinlar 
o‘zaro madaniy-adabiy aloqalar natijasida Markaziy 
Osiyo versiyalariga ham ma’lum ta’sirini o‘tkazdi. O‘zbek 
«Go‘ro‘g‘li» dostonining qahramon tug‘ilishi tabiiy 
homila talqinini olgan versiyalarda bu holat aniq sezilsada, 
tug‘ilish g‘ayritabiiy homila talqinini olgan versiyalar 
qadimiy o‘zanda rivojlanib, ta’sirlardan xoli qoldi. Ushbu 
versiyalarda saqlangan qadimiy motiv va unsurlar doston 
genezisini aniqlashda tayanch omillar bo‘ladi. Doston 
syujeti asosida turuvchi mif dastlab tabiat hodisalarini 
izohlab, Go‘ro‘g‘li tabiat qudratining timsoli sifatida 
1
Cejидов M. Aзэрбаjчан халгынын соjкокуну душунэрэкэн – Бакы: Jэзычы, 
1989. – С.320. 
2
Turdimov Sh. Go‘ro‘g‘li” dostonlarining genezisi va tadrijiy bosqichlar. – 
Toshkent: Fan, 2011.
120
120

---

namoyon bo‘lgan, keyinchalik syujet voqelik epik sathga 
ko‘chgach, u endi epik qahramonga aylangan»
1
, deb ko‘rsatadi. 
Epos syujeti va yetakchi obrazlar talqinini xalqimiz orasida 
keng tarqalgan, bugungi kunda ham amal qilayotgan marosim-
bayramlardagi quyosh turkum miflariga qiyosan o‘rganib o‘z 
fikrini asoslaydi.
Baxshi-shoirlar orasida «Go‘ro‘g‘li qirq doston», deb 
yuritish keng tarqalgan. Lekin dostonlar sonini yetmish ikkita, 
hatto yuz yigirma doston sifatida ko‘rsatish ham bor. 
Epik an’anaga ko‘ra, Go‘ro‘g‘li – 120 yoshga kiradi, asosiy 
variantga ko‘ra, u o‘lmaydi, balki afsonaviy Suldo‘zi tog‘ida, 
g‘orga kirib g‘oyib bo‘ladi. Turkumning so‘nggi dostonining 
laqay variantida u g‘orda uxlaydi, faqat yilda bir marotaba 
qimirlab, o‘ngarilib yotadi. Rivoyatlarga qaraganda, Go‘ro‘g‘li 
keksayganda, Yunus va Misqol parilar Go‘ro‘g‘liga sening 
nomingni o‘chirmaymiz, dostoningni ayttiramiz, deb va’da 
bergan emish. Parilar esa, o‘lmaydi, ular baxshilarga qo‘nib 
yurib, Go‘ro‘g‘lining so‘zlarini ularning ichiga joylar emish, 
shu tufayli baxshilar ham Go‘ro‘g‘lining o‘g‘illari emish. 
Turkumda Go‘ro‘g‘li va Chambil yurtining doimiy tashqi 
dushmanlari sifatida Rayxon arab, Xunxorshoh, Bektosh arab 
va boshqalar tilga olinadi. Shirvon xoni Rayxon arabning 
Go‘ro‘g‘lining yangasi (Ahmad Sardorning xotini) Xoljuvonni 
olib qochib ketishi va o‘z navbatida yosh Go‘ro‘g‘lining 
Rayxon arabning qizi Zaydinoyni tog‘asiga keltirib berishi 
(«Zaydinoy» dostoni) ular o‘rtasidagi qator dushmanlik 
harakatlarining yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Bunday 
dushmanlik turkumning bir qator namunalarida epizodik tarzda 
tilga olinsa, ayrim dostonlarda («Rayxon arab», «Chambil 
qamali» «Bektosh arab» va boshqalar) bu narsa ikki xalq 
o‘rtasidagi jang tarzida kengaytiriladi.
1
Turdimov Sh. Go‘ro‘g‘li” dostonlarining genezisi va tadrijiy bosqichlar. – 
Toshkent: Fan, 2011.
121
121

---

«Go‘ro‘g‘li» turkumi dostonlarida qahramonning ota 
jihatdan tog‘asi (otasi Ravshanning tog‘asi) Ahmad Sardor 
bilan, Ahmad Sardorning qirq yigit, Hasan, Avazlar bilan 
munosabatlari ham muhim o‘rin tutadi. Ahmad Sardorning 
oilaviy va siyosiy qutqulari, Go‘ro‘g‘li va uning yigitlariga 
nisbatan g‘arazi ayrim asarlarda («Xushkeldi», «Avazning 
arazi», «Intizor», «Xoldorxon», «Xidirali elbegi», «Malika 
ayyor» va boshqalar) umumiy tarzda kuylansa, bir qator 
dostonlarda («Ahmad Sardor va Hasanshoh», «Ahmad 
Sardor va Avaz», «Avazxonning o‘limga hukm etilishi») 
bunday harakatlar asar syujetining asosini tashkil etadi.
Turkumda Go‘ro‘g‘lining bahodir qirq yigitiga alohida 
o‘rin beriladi. Bular Go‘ro‘g‘lining bahodirliklarini tan 
olib, uning atrofiga ixtiyoriy ravishda uyushgan turli urug‘ 
va qabilalarning beklari hisoblanadi. Masalan, Zamonbek 
taka urug‘idan, Shodmonbek o‘zbekning muytan urug‘idan, 
Xidirali elbegi qoraqalpoq, To‘lak botir Qandohorlik afg‘on 
va boshqalar. Ayrimlarini esa (Xoldorxon, Yusuf sulton, 
Ashurbek) Go‘ro‘g‘libek turli mamlakatlardan olib keladi. 
O‘tmishda turli urug‘ va qabilalar o‘rtasida kelishmovchilik 
va nizolar bo‘lib turgan bir paytda Go‘ro‘g‘li hukmdorligining 
bunday turli urug‘lardan, millatlardan tanlashi, uning Chambil 
elida olib borgan tolirant (bag‘rikenglik) siyosatidan xabar 
beradi. Go‘ro‘g‘lining yigiti qayerdan va qaysi urug‘dan 
bo‘lmasin, epik ozodlik o‘lkasi Chambilning ozodligi, 
xalqining farovonligi uchun tinmay kurash olib boradi. 
Shuning uchun ham ular baxshilarimiz tomonidan buyuk 
samimiyat va hurmat bilan ulug‘lanadi. Go‘ro‘g‘lining 
doimiy yo‘ldoshi bo‘lgan bu jasur yigitlarning bir qanchasi 
faoliyatiga alohida-alohida dostonlar («Xoldorxon», 
«Zamonbek», «Xidirali elbegi», «Berdiyor otalik», 
«Xilomon», «Shodmonbek», «Doniyorxo‘ja» va boshqalar) 
bag‘ishlangan.
122
122

---

Turkumdagi anchagina dostonlar Go‘ro‘g‘lining asrandi 
farzandlari – Hasan, Avaz, nevaralari – Nurali, Ravshan 
va evarasi Jahongirlarning qahramonona sarguzashtlariga 
bag‘ishlangan bo‘lib, bular ham o‘zaro muayyan 
turkumchalarni tashkil etadi.
Bu ichki turkumlar asrandi farzandlarni olib kelinishini 
tasvirlovchi dostonlar («Hasanxon», «Avazxon») bilan 
boshlanadi. Hasan va Avazlarning o‘z epik biografiyasi 
bor, har biri turkumda muayyan o‘rin tutadi. Hasanxon 
turkumda faqat bir doston («Dalli») ning bosh qahramoni 
sifatida ishtirok etadi. Avazxon esa, butun bir dostonlar 
(«Balogardon», «Intizor», «Bo‘tako‘z», «Qunduz bilan 
Yulduz», «Zulfizar bilan Avaz» «Gulixiromon», «Malika 
ayyor», «Mashriqo» va boshqalar) turkumining bosh 
qahramonidir. Bu dostonlarning asosini Avazxonning 
turli afsonaviy mamlakatlar go‘zallarini olib kelish uchun 
ko‘rsatgan bahodirliklari tashkil etadi. Hasan va Avaz kichik 
turkumlari Go‘ro‘g‘li, G‘irot, qirq yigit, doimiy traditsion 
obrazlar (Ahmad Sardor, Soqibulbul, Hasan Ko‘lbar, Hasan 
Chopson, Hasan Yakdasta va boshqalar), Chambil yurti 
orqali «Go‘ro‘g‘li» turkumiga birlashadi.
Nasliy turkumlik doirasida yuzaga kelgan navbatdagi 
dostonlar Go‘ro‘g‘lining nevaralari – Nurali va 
Ravshanlarning nikoh safarini tasvirlovchi asarlar («Nurali», 
«Ravshan») bo‘lib, bu qahramonlar faqat bir doston 
doirasidagina harakat qiladilar. Ayrim joylarda (Surxondaryo 
va Qashqadaryo viloyatlarida) Nuraliga bir necha doston 
bag‘ishlangan, ya’ni bu joylarda Nurali ancha ommalashgan.
Nasliy turkumlanishning so‘nggi halqasini 
Go‘ro‘g‘lining evarasi (Nuralining o‘g‘li) Jahongir haqidagi 
epik rivoyat tashkil etadi.
123
123

---

«Go‘ro‘g‘li» turkumi «Go‘ro‘g‘lining g‘oyib bo‘lishi» 
yoki «Shahidnoma» dostoni bilan yakun topadi.
Go‘ro‘g‘li dostonlarining syujet qurilishi, badiiyati, 
an’anaviy epik klishelari va boshqa jihatlari ma’lum 
dostonchilik doirasida o‘ziga xos ravishda namoyon bo‘ladi 
va o‘zbek epik ijodining boyligini ko‘rsatadi.
3. «Kuntug‘mish» dostonining g‘oyaviy-badiiy xusu-
siyatlari. Ergash Jumanbulbul o‘g‘lidan yozib olingan 
«Kuntug‘mish» dostoni syujeti, kompozitsion qurilishi 
jihatidan o‘zbek xalq dostonchiligida favqulodda o‘rin tutadi. 
Doston Ergash Jumanbulbul o‘g‘li, Nurman Abduvoy o‘g‘li, 
Islom Nazar o‘g‘li, Bekmurod Jo‘raboy o‘g‘li, Egamberdi 
Ollomurod o‘g‘li kabi baxshilardan yozib olingan. Umumiy 
epik rivoyat, syujet va motivlari jihatidan bir-biriga o‘xshash 
bo‘lgan bu variantlar orasida Ergash shoir nusxasi
1
badiiy 
go‘zalligi, kompozitsion pishiqligi bilan ajralib turadi. Zulm 
va zo‘rlik bilan bir-biridan ajratilgan oshiq-ma’shuqlar 
taqdiri, adolatsiz zamon to‘fonida ota-onasidan va bir-biridan 
ajralib qolgan egizaklar sarguzashti Ergash shoir variantida 
turli-tuman ijtimoiy hodisalar fonida nihoyatda konkret 
va real tasvirlangan. Bu variant dastlab Buyuk Karimov 
tomonidan nashrga tayyorlanib, Hodi Zarifning so‘z boshisi 
bilan chop etildi
2
, so‘ng Hodi Zarif tomonidan nisbatan to‘la 
nashri amalga oshirildi
3
. Dostonning boshqa variantlaridan 
Bekmurod Jo‘raboy o‘g‘li nusxasi Z. Husainova tomonidan 
nashrga tayyorlanib, M. Saidov so‘z boshisi bilan bosilgan
4
. 
Dostonning Ergash shoir va Nurman Abduvoy o‘g‘li 
1
Kuntug‘mish. Yozib oluvchi Muhammad Iso Ernazar o‘g‘li. 1926, O‘zbekiston 
Respublikasi Fanlar akademiyasi Til va adabiyot instituti folklor arxivi, inv. № 
11.
2 Ergash Jumanbulbul o‘g‘li. Kuntug‘mish. Toshkent, 1949.
3
Bulbul taronalari. 1- tom, 171 - 342-betlar.
4
Xolbeka. Toshkent, 1967.
124
124

---

nusxalari asosida Hodi Zarif tomonidan tuzilgan yig‘ma 
(сводный) varianti ham bor.
Doston «No‘g‘oy podsholaridan Avliyoyi Qoraxon 
degan bor ekan, laqablari Qilichxon ekan, shu vaqtining 
odamlari Avliyo ota deydi», degan muhim bir xabar bilan 
boshlanadi
1
. Bu faktning o‘ziyoq dostonning tadqiq etuvchi 
mutaxassislarni X asrdan boshlab Sharqiy Turkiston va 
Movarounnahrda ikki asrdan ko‘proq hukmronlik qilgan 
qoraxoniylar davri bilan bog‘lab o‘rganishga, dostonda 
uchrovchi avliyo ota, Qoraxon, Buvraxon ismlari ham ayrim 
tarixiy joy va shaxs nomlarning turkiy tilda yaratilgan ilk 
yozma doston, XI asrning ulkan yodgorligi bo‘lmish Yusuf 
Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» asarida Kuntug‘di obrazi 
nomiga hamda qoraxoniylar hukmdori Tavg‘ach Ulug‘ 
Bug‘ra Qoraxon Abo Ali Hasan binni Arslonxon ismlarining 
doston qahramonlari nomiga uyg‘unligi
2
, Akademik V. V. 
Bartoldning qadimiy Talas yaqinidagi xarobalaridan biri 
Kutumish atalishini xabar qilishi faktlari
3
doston genezisini 
ushbu davr voqealari bilan bog‘lab talqin etilishiga asos 
bo‘ldi.
Tekshiruvchilarning ta’kidlashicha, bunday afsona va 
rivoyatlar Avliyo ota (hozirga Jambul) atroflarida ancha keng 
tarqalgan
4
. Shunday bir rivoyatga ko‘ra, Qoraxon 95 yil umr 
ko‘rgan, 40 yil podsholik qilib, umrining so‘nggi 15 yilini 
toat-ibodat bilan o‘tkazgan. «Kuntug‘mish» dostonining 
oxirida ayni fikr sal o‘zgargan holda qaytariladi: «Qoraxon 
podsho.– necha yillardan beri o‘zining o‘rniga qushbegisini 
1
Bulbul taronalari. 1- tom, 178-bet.
2
Yusuf Xos Hojib. Qutadg‘u bilig. Transkripsiya va hozirgi o‘zbek tiliga tavsif. 
Nashrga tayyorlovchi Q. Karimov. Toshkent, 1971. 9-bet.
3
Бартольд В.В. Сочинения. Т. IV. М., 1967.– C. 30, 114.
4
Жирмунский В.М., Зарифов Х.Т. Узбекский народный героический эпос. 
М., 1947.– C. 140 – 142.
125
125

---

qo‘yib, Kuntug‘mishning o‘tiga kuyib, tagizaminga kirib, 
toat-ibodatga mashg‘ul bo‘lib yotgan edi»
1
. Yana shunisi 
muhimki, afsonada aytilishicha, Qoraxon Talasda ko‘milgan, 
unga avliyo deb ehtirom ko‘rsatganlar, keyinchalik esa, 
Talas Avliyo ota, deb atalgan. «Qadimdan mashhur Talas, 
– deb yozadi Hodi Zarif, – VI asrdan boshlab Sharqiy 
Turkiston bilan G‘arb orasidagi savdo munosabatlarida 
muhim markaziy o‘rinlaridan biri edi. Sharq va G‘arb 
orasida qatnovchi karvon to‘dalari Talas orqali o‘tar, tizma 
tog‘larning etaklari bilan yurar edilarki, dostonda ham 
buning izlari ko‘rinib turadi»
2
.
«Kuntug‘mish» dostonidagi markaziy epizodlardan biri, 
ya’ni qahramonning karvon yo‘lidagi chashmaning ko‘zini 
egallab, unga hech kimni yo‘latmay, yaqinlashganni yutib 
yuborgan ajdarga qarshi kurashi va uni o‘ldirishi tasviri 
ham bir qancha afsona va naqllar bilan o‘xshashdir. Bunday 
afsona va rivoyatlar yana Talas atroflari va unga yaqin joylar 
bilan bog‘lanadi. Akademik V.V. Bartoldga 1890-yilda 
Tulkiboshda (hozirgi Chimkent viloyat, Tulkibosh tumani) 
shunday bir naqlni so‘zlab beradilar: qishloqdan besh chaqirim 
narida bir g‘or bo‘lib, uning ichidagi bir toshga odamni 
yutib turgan ilon surati o‘yilgan emish, g‘ordan doim tutun 
chiqib turarmish
3
. Lekin bu g‘orni hech kim tekshirmagan 
va o‘sha toshni hech kim ko‘rgan emas. Hozirgi paytda 
bunday naql o‘sha yerda yashovchi kishilarning yodidan 
ko‘tarilib ketgan. Har holda bu haqiqatdan ko‘ra, ajdarga 
qarshi kurashuvchi qahramon obrazini yaratish to‘qilgan 
afsonalardan biri bo‘lishi kerak. Zero, xalq o‘rtasida bunday 
afsona va rivoyatlar anchaginadir.
1
Bulbul taronalari. 1- tom, 342-bet.
2
Hodi Zarif. “Kuntug‘mish” dostoni haqida. “Ergash shoir va uning doston-
chilikdagi o‘rni”. Tadqiqotlar. 2 – kitob. –Toshkent, 1971, 44-bet.
3
Бартольд. В. В. Сочинения. Т. IV. М., 1967. –C. 115. 
126
126

---

«Kuntug‘mish» dostonining birinchi tadqiqotchisi H. 
T. Zarifov bu va shunga o‘xshash bir qator tarixiy fakt va 
afsonalarni qiyosiy tahlil etib, shunday xulosaga kelgan 
edi: «Ba’zi tarixiy va jug‘rofiy faktlar, qadim naqllar bilan 
«Kuntug‘mish» dostoni ma’lum darajada yaqinlashdi 
va ayrim detallarda birlashdi. Lekin bu hol dostonning 
qoraxoniylar davrida yaratilganligiga dalil bo‘la olmasa ham, 
dastlab qadim Talas tevaragida mahalliy naqllar, afsonalar 
yaratilgani, ajdar bilan kurashuvchi qahramon (Kuntug‘mish) 
obrazi ishlangani, keyinchalik tarixiy faktlardan material 
olib, «Kuntug‘mish» dostoniga asos solinganidan darak 
beradi»
1
.
Bunday xulosa uchun muayyan asos bor. Chunki 
muntazam og‘zaki epik an’anada xalq dostonlari doimo 
harakatda bo‘lib, o‘zlarining dastlabki asoslarini saqlaganlari 
holda epiklashtirish tomon rivojlanishda davom etganlar. Bu 
narsa folklor jarayoni uchun g‘oyat xarakterli bir holatdir. 
Ayni holni «Kuntug‘mish» dostonining ijodiy tarixida ham 
kuzatish mumkin. «Kuntug‘mish» dostonining dastlabki 
asosi mo‘g‘ullar istilosidan ancha keyin, xalqning mo‘g‘ullar 
zulmiga qarshi noroziligi kuchaygan va ularga qarshi avj 
olgan davrlarda qadimiy Talas atrofida yaratilgan. 
«Kuntug‘mish» dostoni qoraxoniylar davridagi tarixiy 
voqealarning aynan aksi ekan, degan xulosaga kelish to‘g‘ri 
emas. Uning yaratilish asoslaridagina juda oz miqdorda 
bo‘lgan tarixiy voqealar kuylanish va qayta ijod davomida 
doimiy ravishda epiklashib borgan. XVI asr oxirlaridan 
boshlab doston romanik planda jiddiy ravishda qayta 
ishlangan. Bunda Qo‘rg‘on dostonchilik maktabiga mansub 
baxshilarning xizmatlari nihoyatda katta bo‘lgan. 
«Kuntug‘mish» dostoni bizga yetib kelgan holida badiiy 
barkamol, kompozitsion pishiq, ishqiy-romanik doston-
1
Hodi Zarif. “Kuntug‘mish” dostoni haqida. 45-bet.
127
127

---

larning eng yetugi hisoblanadi. Unda ishq, muhabbat, vafo 
va oila masalalari ijtimoiy hayot hodisalari bilan bog‘liq 
holda tasvirlanadi. 
Kuntug‘mish Zangarga kirib keladi. Qahramonning 
darvozabon, bozorda kalava sotuvchi kampir, Xolbekaning 
kanizi Zamongul bilan uchrashuvi epizodlarida uning 
mardligi, ahdiga vafodorligi ta’kidlanadi. 
Kuntug‘mish aql-farosati bilan nard o‘yinida ko‘plab 
talabgorlarni yenggan mag‘rur Xolbekani mot qiladi va shu 
mardligi tufayli ham u bilan qovusha oladi. Lekin ularni 
Buvraxon jallodlari band etishadi.
Kuntug‘mish va Xolbekani xom teri ichiga solib, asov 
baytalning dumiga taqib, cho‘l jaziraga haydash jazosi 
tayinlanadi. Kuntug‘mish va Xolbeka teridan omon-
eson chiqib, Mo‘g‘ol tog‘ida makon tutib egizak farzand 
ko‘rishadi. Lekin karvonboshi Azbarxo‘ja hiyla bilan 
Kuntug‘mishni mast qilib, Xolbekani go‘daklardan ajratib 
olib ketishi epizodida ona tilidan aytilgan uchta monolog ona 
qalbi va muhabbatini butun to‘laligi bilan namoyon etadi.
Dostondagi barcha motiv va epizodlarda uning yaxlit 
kompozitsion birligi ta’minlagan. Undagi har bir detal 
muhim vazifa o‘taydi. Bu jihatdan dostonga Kuntug‘mishni 
ko‘rgan cho‘pon hikoyasining kiritilishi xarakterlidir. Xuddi 
shu hikoya to‘rt tomonga tarqab ketgan egizaklar va ota-
onalar taqdirini ko‘rsatishda muhim rol o‘ynaydi, asarning 
kompozitsion izchilligini ta’minlaydi. Cho‘pon hikoyasi 
orqali o‘z boshlariga tushgan fojiani bilib olgan Gurkiboy 
avval Mohi bilan, so‘ng onalari va otalari bilan topishadilar. 
«Kuntug‘mish» dostonida Ergash shoir va Qo‘rg‘on 
dostonchilik maktabi baxshi-shoirlarining poetik iqtidori, 
iste’dodi, mumtoz adabiyot an’analari bilan uyg‘un yo‘llar 
yanada yorqin namoyon bo‘lgan.
128
128

---

Adabiyotlar:
1. Safarov O. O’zbek xalq og’zaki ijodi. – T., «Musiqa», 
2010. 368 b. 
2. Madayev O. O’zbek xalq og’zaki ijodi. – T.: «Mumtoz 
so‘z», 2010. 
3. Madayev O., Sobitova T. O‘zbek xalq oп‘zaki poetik 
ijodi. – T., 2005.
4. Жирмунский В. М., Зарифов Х. Т. Узбекский 
народный героический эпос. М., с. 303.
5. Jo‘rayev M. Folklorshunoslik asoslari. – T., 2009
6. Metin Ekiçi. Türk dünyasinda Köroğlu. – Ankara: 
Akçağ, 2004. 
7. Mirzayev T. Doston. O‘zbek folklorining epik janrlari. 
- T.: Fan, 1981.
8. Kuntug‘mish. Yozib oluvchi Muhammad Iso Ernazar 
o‘g‘li. 1926. O‘zbekiston FA Til va adabiyot instituti folklor 
arxivi, inv.№11 
9. Saidov M.S. O‘zbek xalq dostonchiligida badiiy 
mahorat masalalari. – Toshkent, 1969.
10. Cejidov M. Azerbajchan xalgыnыn sojkokunu 
dushunereken – Bakы: Jezыchы, 1989. – S.320.
11. O‘zbek folklorshunosligi masalalari. 1-kitob. – T., 
2006.
12. O‘zbek folklorshunosligi masalalari. 2-kitob. – T., 2010.
13. O‘zbek folklorshunosligi masalalari. 3-kitob. – T., 2010.
14. Turdimov Sh. «Go‘ro‘g‘li» dostonlarining genezisi 
va tadrijiy bosqichlar. – Toshkent: Fan, 2011.
15. Turdimov Sh. Etnos va epos. – Toshkent: O‘zbekiston, 
2012.
16. Eshonqul J. Epik tafakkur tadriji. – Toshkent: Fan, 2006. 
129
129

---

17. Eshonqul J. O‘zbek folklorida tush va uning badiiy 
talqini. – Toshkent: Fan, 2011.
18. Fuzuli Bayat. Köroğlu destanı. Istanbul: Ötüken, 2009.
19. Introduction to Folklore. London, 2008. Page7
20. Hodi Zarif. “Kuntug‘mish” dostoni haqida. “Ergash 
shoir va uning doston chilikdagi o‘rni”. Tadqiqotlar. 2 – kitob. 
–Toshkent, 1971.
130
130

---

7-MAVZU. KITOBIY DOSTONLARNING 
XALQ MA’NAVIY HAYOTIDAGI O‘RNI
Reja 
1. Kitobiy dostonlarning o‘ziga xosligi.
2. Kitobiy dostonlarning yaratilish shartlari.
3. Kitobiy va an’anaviy dostonlar munosabati.
1. Kitobiy dostonlarning o‘ziga xosligi. O‘zbek 
baxshilari repertuaridan mustahkam o‘rin olgan epik 
asarlarning maxsus bir turi – klassik poeziya namunalarining 
baxshilar tomonidan folklorga xos ravishda qayta ishlanishi 
natijasida yuzaga kelgan yoki yaratilishi jihatidan yozma 
adabiy manbaga ega bo‘lgan, shuningdek, bevosita yozma 
adabiyot ta’sirida yaratilgan asarlar – kitobiy dostonlar deb 
yuritiladi.
Kitobiy dostonlar unga asos bo‘lgan manbaning 
xarakteriga qarab, romanik yoki qahramonlik dostonlari 
xususiyatlarini o‘zida kam yoki ko‘p saqlagan bo‘lishi 
mumkin. Ularda sof folklor dostonlari uchun xarakterli 
bo‘lgan qahramonona jasorat, jang-u jadallardagi jango-
varlik nihoyatda sust berilib, asosiy o‘rinni ijtimoiy va 
oilaviy hayotning tashqi shart-sharoitlari bilangina kelisha 
olmagan zavqli, ko‘tarinki muhabbat mavzusining turli-
tuman ko‘rinishlari egallaydi.
Kitobiy dostonlarning bir turi klassik adabiyot 
namunalarini baxshilarning qayta ishlashi natijasida yuzaga 
kelgan. Masalan, «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», 
«Bahrom va Gulandom»ning xalq variantlari Alisher Navoiy 
asarlari asosida, «Yusuf va Zulayho» shu syujetdagi forsiy 
va turkiy asarlar asosida, «Rustami Doston» «Shohnoma» 
asosida, «Sayf-ul Malik» Majlisiy asari asosida, «Varqa 
131
131

---

bilan Gulshoh», «Vomiq bilan Uzro» kabi asarlarning 
xalq variantlari esa forschadan ozarbayjonchaga qilingan 
tarjimalar asosida yaratilgan. Biroq ularning xalq dostonchisi 
repertuariga kelish jarayoni turli-tuman bo‘lib, mazkur asarlar 
bilan ularning xalq variantlari orasida turli davr shoirlari, 
savodli kishilar va qissaxonlar tomonidan tuzilgan nusxalar 
ham bo‘lgan. O‘z navbatida bunday asarlarni yaratgan 
yozma adabiyot namoyandalari ham xalq ijodidagi rivoyat 
va afsonalarga tayanganlar. Boshqacha qilib aytganda, xalq 
orasida keng tarqalgan qadimiy afsona va rivoyatlar biror 
shoirning ijodiy laboratoriyasida yozma adabiyot obidasiga 
aylantirilgan. Keyinchalik ular bevosita yoki bavosita turli 
yo‘llar bilan og‘zaki epik an’anaga moslashtirilgan holda 
baxshilar repertuariga o‘tgan.
Kitobiy dostonlar orasida yana shunday namunalar 
borki, ularning yaratilishiga asos bo‘lgan manbani to‘g‘ridan 
to‘g‘ri ko‘rsatish mumkin emas, ammo asarning mavzusi, 
uslubi, tasvir mohiyati kitobiy manbaga asoslanganligini 
va yozma adabiyotga yaqin turganligini aniq ko‘rsatadi. 
«Sanobar», «Zevarxon» kabi dostonlar shunday asarlardan 
hisoblanadi. Xorazm dostonchiligida, shuningdek, «Malikai 
Dilorom», «Tohir va Zuhra» kabi bir qancha dostonlarda 
og‘zaki va yozma adabiyotning juda murakkab formalariga, 
turli-tuman adabiy an’analarning o‘ziga xos ravishda juda 
ham chatishib, chirmashib ketganligiga duch kelamiz. Bu 
murakkab jarayon hozirgacha maxsus tadqiqotlarga obyekt 
bo‘lganicha yo‘q. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, yirik 
adabiyotshunos N. Mallayevning «Farhod va Shirin» hamda 
«Layli va Majnun» dostonlari bo‘yicha kuzatuvlari muhim 
ahamiyatga ega
1
.
1
Mallayev N . Alisher Navoiy va xalq og‘zaki ijodi. –Toshkent, 1974.
132
132

---

Kitobiy dostonlarda qahramonlarning sevgi kechinma-
larining lirik tomonlariga alohida e’tibor beriladi. Qahramon 
yor uchun ajoyib-g‘aroyib sarguzashtlarni boshidan 
kechiradi, oh-fig‘on chekadi, uzun monologlarda ayriliq 
alamidan zorlanadi, yig‘laydi, shikoyat qiladi, g‘ayritabiiy 
kuchlarga yolvoradi, ya’ni qahramon kechinmalari ba’zan 
diniy, ba’zan o‘ta sentimental mohiyat kasb etadi. Kitobiy 
dostonlar ana shu xususiyatlari bilan ishq-muhabbat mavzusi 
asosiy o‘rin olgan sof folklor dostonlari («Ravshan», 
«Kuntug‘mish» kabi)dan ajralib turadi.
2. Kitobiy dostonlarning yaratilish shartlari. O‘zbek 
dostonchiligida yozma adabiyot ta’siri murakkab ko‘rinish-
larga ega. Xuddi shunday ta’sir va aks ta’sir natijasidagina 
o‘zbek xalq baxshilari repertuarida maxsus janr – kitobiy 
dostonlar paydo bo‘ldi. Bunday dostonlar («Farhod va 
Shirin», «Layli va Majnun» «Bahrom va Gulandom» 
va boshqalar) klassik poeziya namunalarining baxshilar 
tomonidan folklorga xos ravishda qayta ishlanishi 
natijasidir. Shuningdek, xalq kitoblari nomi bilan yuritilib 
kelinayotgan kattagina adabiy mahsulot borki, uning 
yozma og‘zaki manbalarini tekshirish adabiyot va folklor 
munosabatlariga doir qiziqarli ma’lumotlar beradi. O‘zbek 
folkloridagi ishqiy-romanik dostonlar janrining yuzaga 
kelishi va taraqqiyotini yozma adabiyot ta’sirisiz tasavvur 
qilish mumkin emas. Shuning uchun ham V.M. Jirmunskiy 
va X.T. Zarifovlar xalq baxshilarining podsholar saroylari 
va shaharlarga qatnovi, professional xalq ashulachilari 
tomonidan klassik lirika namunalarining ijro etilishi, shahar 
va shahar atrofidagi qishloqlarda maxsus xonaqohlarning 
mavjudligi bunday o‘zaro ta’sirga asosiy shart-sharoitlar 
yaratdi, busiz og‘zaki folklor janri – romanik dostonlarning 
133
133

---

rivojlanishi va taraqqiyotiga imkoniyat bo‘lmagan bo‘lar 
edi, deb ta’kidlagan edilar
1
.
Shunday romanik dostonlarning klassik namunalarini 
bergan baxshilar, asosan, Qo‘rg‘on qishloq dostonchilik 
maktabining vakillaridir. Shu dostonchilik maktabining 
so‘nggi iste’dodli vakili Ergash Jumanbulbul o‘g‘li bo‘lib, 
undan yozib olingan va o‘zi yozib topshirgan doston va 
termalar dostonchilikka yozma adabiyot ta’sirini yoritish 
uchun ancha qiziqarli materiallar beradi. «U shoirlar 
qishlog‘i, shoirlar oilasida tug‘ilib o‘sganligi uchun ham, – 
deb yozgan edi professor H. Zarif, – har kuni qo‘shiq tinglar, 
shu bilan birga, Alisher Navoiy, Fuzuliy, Hofiz, Mirzo 
Abduqodir Bedil, Mashrab, Maxtumquli asarlarining kichik 
devonlarini qunt bilan o‘qib borar edi. Bir tomondan, xalq 
shoirlaridan o‘rganish, dostonchilik yo‘llarini mukammal 
egallash; ikkinchi tomondan, o‘zbek, fors, ozarbayjon va 
turkman klassiklari ijodi bilan tanishishi Ergash Jumanbulbul 
o‘g‘liga juda samarali natija berdi, uning ijodida bamisoli ikki 
kattakon daryo qo‘shilib, bir ummon hosil qilgandek bo‘ldi»
2
. 
Chindan ham Ergash shoir dostonlariga nazar tashlasak, 
undan yozma adabiyot unsurlarini, klassik adabiyotga xos 
she’r tuzilishi va poetik vositalarni istagancha topa olamiz.
Ma’lumki, g‘azal – yozma adabiyotda asosiy janrlar-
dandir. Ergash shoir g‘azaldan ustalik bilan foydalanib, 
dostonlarda qahramonlarning dialog va monologlarida 
uning yaxshi namunalarini beradi
3
. Shundaylardan biri 
«Kuntug‘mish» dostonida Kuntug‘mishning yori va 
1
Ж и р м у н с к и й В. М., За р и ф о в X. Т. Узбекский народный героичес-
кий эпос. М., 1947. – C. 281.
2
Hodi Zarif. O‘lmas daho. «Sharq yulduzi», 1968, 12-son, 175-bet.
3
Epik asarga g‘azal, muxammas namunalarini kiritish an’anasi yozma- 
adabiyotda ham bo‘lgan. Fuzuliyning «Layli va Majnun», Sayqaliyning «Bahrom 
va Gulandom» dostonlari va boshqalar bunga misol bo‘la oladi.
134
134

---

bolalaridan ayrilib, gangib qolganida, tasodifan uchragan 
cho‘ponning unga murojaatidir: 
E, yori alam ko‘rgan, qaydin kelasan, ayg‘il, 
Ko‘p ranj-u sitam ko‘rgan, qaydin kelasan, ayg‘il.
Kim erding guli so‘lgan, shum paymonasi to‘lgan, 
Yoki bolasi o‘lgan, qaydin kelasan, ayg‘il...
Ergash shoir yuqoridagi g‘azalni kimdan ilhomlanib 
yaratdi? Ma’lumki, Sobir Sayqaliyning «Bahrom va 
Gulandom» dostonidagi Bahromning gado qiyofasida 
Gulandom qasri oldiga kelib turganda, uning kimligini 
bilish uchun Gulandom noma yozib, kanizi Davlatdan berib 
yuboradi. Shu nomada yuqoridagidek g‘azal keltirilgan
1
. 
Ergash shoir uchun ana shu g‘azal asosiy manba bo‘lgan. Bu 
fikrni har ikki g‘azalni oddiy qiyoslash tasdiqlaydi. 
3. Kitobiy va an’anaviy dostonlar munosabati. Yozma 
adabiyot va an’anaviy dostonlar orasidagi munosabat 
muammosini bevosita Qo‘rg‘on dostonchilari, xususan 
Ergash Jumanbulbul o‘g‘li va Rahmatulla shoir ijodini tadqiq 
etish misolida keng yoritish imkoni mavjud. Klassik adabiyot 
namunalarini ko‘p mutolaa qilgan Ergash Jumanbulbul 
o‘g‘li va Rahmatulla shoir ulardagi she’r tuzilishi badiiy 
tasviriy vositalar, she’riy leksika va boshqa unsurlardan 
folklor yo‘liga moslab keng foydalangan. Xususan, Ergash 
shoirning original, g‘azalnamo misralar to‘qishiga ana shu 
ta’sirlanish, ilhomlanish bosh sabab bo‘ldiki, bu badiiy 
lavhalar dostondagi obrazlarning ichki ruhiy holatlarini 
tasvirlashda matn bilan zanjirdek birikib ketgan:
1
Sayqaliy. Bahrom va Gulandom. Nashrga tayyorlovchi R. Aliyev. Toshkent, 
1960, 91–92-betlar.
135
135

---

Yangi tuqqan oyday botib boraman, 
Ajal yoqasini tutib boraman.
O‘zing rahm etmasang g‘arib holima, 
Borsa kelmas yo‘lga ketib boraman.
Bir vaqtida arz so‘ragan xon edim, 
O‘zimni bir nonga sotib boraman.
Xudoyo, go‘daklar senga omonat, 
Qo‘sh bolamni yetim etib boraman.
Armon bilan yig‘lab qoldi ortimda, 
Sanam yorimni unutib boraman.
Demak, Ergash shoir o‘z dostonlaridagi g‘azallarida, 
birinchidan, klassik adabiyotimizdagi o‘ziga ma’qul tushgan 
ayrim g‘azallarning uslubini (vazn, qofiya, radif va tasviriy 
vositalarini) saqlagan holda yangi she’r yaratsa, ikkinchidan, 
uning janr imkoniyatlaridan foydalanib, ham mazmun, ham 
uslub jihatidan mustaqil g‘azallar ijod qilgan.
Ergash Jumanbulbul o‘g‘li o‘z dostonlarida qahramonlar 
tilidan muxammas ko’rinishidagi chiroyli she’rlarni ham 
beradi. «Yakka Ahmad», «Kuntug‘mish», «Alibek bilan 
Bolibek» va boshqa dostonlardagi qator she’riy parchalar 
bunga yaqqol misol bo‘la oladi.
«Alibek bilan Bolibek» dostonining Shahrizar malikasi 
Badiuljamolning Alibekka oshiqligi va unga yetishishini 
tasvirlovchi ikkinchi qismi o‘zining syujeti jihatidan yozma 
adabiyotga (Majlisiyning «Sayful muluk» asariga) borib 
taqaladi. Bunda shoir yozma adabiy manbadan foydalanish 
bilan birga klassik she’riy formalarda ham bir qancha 
parchalar to‘qigan:
Devlarim, parvoz etib taxti samoni axtaring, 
Hamd aytib, tinmasdan ushbu muddaoni axtaring, 
136
136

---

Topmayin qo‘ymang bu kun, dasht-u daloni axtaring, 
Avvali Makka, Madina, Karbaloni axtaring...
«Kuntug‘mish» dostonida yoridan ayrilib: bir o‘g‘lini 
bo‘riga, ikkinchisini baliqqa oldirgan qahramon tilidan 
olti bandli badiiy go‘zal, ajoyib bir muxammas beriladi. 
Kuntug‘mishning san’atkorona yaratilgan bu monologini 
to‘lqinlanmasdan o‘qish mumkin emas:
Xonumonim bo‘ldi chun barbod dastingdan, falak, 
Bo‘lmadi g‘amgin bu ko‘nglim shod dastingdan, falak, 
Qilmading aslo dilim obod dastingdan, falak, 
To qiyomat dod etarman, dod dastingdan, falak, 
Dod dastingdan, falak, bedod dastingdan, falak!..
Deydi Kuntug‘mish otimni, men No‘g‘ayning xoniman, 
Dilbaridan ayrilib, men bir ajab sarsoniman, 
Oldirib ikki ko‘zimni diydayi giryoniman, 
Onadin baxti qaro tug‘dim, shuning hayroniman, 
Dod dastingdan, falak, bedod dastingdan, falak!
Bu badiiy parchani o‘qir ekanmiz, beixtiyor klassik 
shoir Boborahim Mashrabning mashhur «Dastingdan» degan 
muxammasini eslaymiz. Chindan ham lirik qahramonning 
kayfiyatini berishda bu muxammasining ruhi va formasi juda 
mos tushgan. Shuning uchun ham atoqli folklorshunos Hodi 
Zarif Ergash ota haqida gapirganda, uning ba’zan mashrabona 
satrlar ham yaratganligini qayd qilgan edi. Bunday parchalar 
doston qahramonlarining muayyan holatdagi ruhiy dramalarini 
atroflicha ochishda muhim bir vosita rolini o‘ynagan.
Demak, yozma adabiyotning o‘zbek xalq dostonchiligiga 
ta’siri turli ko‘rinishlarga ega bo‘lib, u xilma-xil aspektlarda 
zohir bo‘lgan.
137
137

---

Adabiyotlar:
1. Safarov O. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. – T., «Musiqa», 2010. 
2. Madayev O. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. – T.: «Mumtoz 
so‘z», 2010. 
3. Madayev O., Sobitova T. O‘zbek xalq oqzaki poetik ijodi. 
– T., 2005.
4. Жирмунский В. М., Зарифов Х. Т. Узбекский 
народный героический эпос. М., с. 303.
5. Jo‘rayev M. Folklorshunoslik asoslari. – T., 2009. 
6. Metin Ekiçi. Türk dünyasinda Köroğlu. – Ankara: Akçağ, 
2004. 
7. Mirzayev T. Doston. O‘zbek folklorining epik janrlari. - 
T.: Fan, 1981.
8. Bahrom va Gulandom. Nashr tayyorlovchi R.Aliyev.–
Toshkent,1960 .
9. Saidov M.S. O‘zbek xalq dostonchiligida badiiy mahorat 
masalalari. Toshkent, 1969.
10. Ceyidov M. Azerbajchan xalqinin sojkokunu 
dushunereken – Bakы: Jezыchы, 1989. – S.320.
11. O‘zbek folklorshunosligi masalalari. 1-kitob. T., 2006.
12. O‘zbek folklorshunosligi masalalari. 2-kitob. T., 2010.
13. O‘zbek folklorshunosligi masalalari. 3-kitob. T., 2010.
14. Turdimov Sh. «Go‘ro‘g‘li» dostonlarining genezisi va 
tadrijiy bosqichlar. – Toshkent: Fan, 2011.
15. Turdimov Sh. Etnos va epos. –Toshkent: O‘zbekiston, 
2012. 112 b. 
16. Eshonqul J. Epik tafakkur tadriji. – Toshkent: Fan, 2006. 
120 b.
17. Eshonqul J. O‘zbek folklorida tush va uning badiiy 
talqini. – Toshkent: Fan, 2011.
18. Fuzuli Bayat. Köroğlu destanı. Istanbul: Ötüken, 2009;
19. Introduction to Folklore. London, 2008. Page7
138
138

---

8-MAVZU. XALQ ERTAKLARI
Reja: 
1. Ertak termini va unga muqobil atamalar.
2. O‘zbek ertakchilari va ularning ijrochilik an’analari.
3. Hayvonlar haqidagi ertaklar.
4. Sehrli-fantastik ertaklar.
5. Hayotiy-maishiy ertaklar.
1. Ertak termini va unga muqobil atamalar. Ertak epik 
turga mansub qadimiy janrlardan biri bo‘lib, xalq orasida 
g‘oyat keng tarqalganligi, asrlar davomida shakllangan 
milliy qadriyatlar, xalq turmush tarzi, an’analari va urf-
odatlarini o‘ziga xos tarzda epik talqin qiladigan, asosan, 
professional ijrochilar – ertakchilar tomonidan nasriy usulda 
og‘zaki tarzda hikoya etish orqali ommalashishi, yaxlit 
poetik tizim sifatida shakllanganligi, o‘ziga xos badiiy 
struktura va motivlar tarkibiga egaligi, hayotiy voqelikni 
xayoliy uydirma, fantastik talqin orqali ifoda etishi bilan 
xarakterlanadi. Ertak folklorning afsona, rivoyat, naql, latifa 
singari janrlariga yaqin turganligi sababli folklorshunoslikda 
bu tip xalq ijodi namunalari «xalq nasri janrlari» silsilasida 
ham tasniflanadi. 
Ertak o‘zbek xalq nasrining asosiy janrlaridan biri 
hisoblanadi. Tarixiy asoslari qadimgi mifologiya va arxaik 
marosimlarning epik diffuziyasiga aloqador bo‘lgan 
ertak janrida o‘zbek xalqining ezgu g‘oyalari, o‘ziga xos 
dunyoqarashi, ma’naviy qadriyatlari, ruhiy-emotsional 
kechinmalari, oilaviy-maishiy, diniy-axloqiy qarashlari 
hamda badiiy-estetik tamoyillari o‘z aksini topgan. Ertak 
tinglovchiga badiiy-estetik zavq berish bilan bir qatorda 
unga muayyan axloqiy-didaktik, ma’naviy-ma’rifiy tarbiya 
139
139

---

berish vositasi ham hisoblanadi. 
Folklorning boshqa janrlari kabi ertaklar ham xalq 
ommasi tomonidan ijod qilinib, asrlar mobaynida og‘izdan-
og‘izga o‘tib ommalashishi natijasida an’anaviy epik 
syujetlarning badiiy evolyutsiyasi ta’minlanadi. Ertak 
janriga mansub matnlar ko‘pincha, xalq nasrining bu janriga 
oid asarlarni yaxshi biladigan, so‘z san’atini yuksak darajada 
egallagan professoinal ertakchilar tomonidan maromiga 
yetkazib ijro etilishi tufayli sayqallanib kelgan. 
O‘zbek xalqi orasida ertak janriga mansub folklor 
asarlari nomini ifodalash maqsadida, asosan, quyidagi ikki 
atama faol qo‘llaniladi:
«Ertak» – o‘zbeklar istiqomat qiladigan barcha 
hududlarda keng tarqalgan atama bo‘lib, xalq og‘zaki badiiy 
ijodining to‘qima va xayoliy uydirmaga asoslangan, sehrli 
sarguzasht, fantastik talqin va maishiy mazmundagi epik 
turga mansub asar ma’nosida qo‘llaniladi. Bu termin mazkur 
janr nomini ifodalovchi eng qadimiy atamalardandir. XI 
asrning mashhur tilshunos olimi Mahmud Koshg‘ariyning 
«Devonu lug‘otit turk» asarida bu atama «etuk» tarzida 
qayd etilgan: «Etuk – hikoya, ertak; biror maqsadni shohga 
bildirish, hikoya qilish uchun ham bu so‘z qo‘llanadi. Asli 
bir narsani hikoya qilishdan olingan».
1
«Ertak», «ertaki», «irtaki» atamalari folklorning epik 
turiga mansub nasriy janrlaridan birining nomi sifatida 
ko‘pgina turkiy xalqlar, xususan, o‘zbek, qozoq, qoraqalpoq, 
uyg‘ur, qirg‘iz, oltoy tillarida faol qo‘llaniladi. 
Ertak atamasi qadimgi turkiylar lahjasida «hazillash-
moq», «so‘zlamoq», «hikoya qilmoq», «kuylamoq» 
ma’nolarida qo‘llanilgan va muayyan darajada omonimik 
mohiyat kasb etgan «ar//yer//ir//or» arxaik o‘zak-leksemasiga 
1
Mahmud Koshg‘ariy. Devonu lug‘otit turk. 1-tom. – Toshkent: Fan, 1960. – 
B.98.
140
140

---

«-ta» yasovchi qo‘shimchasini qo‘shish orqali fe’lning 
buyruq maylidagi shakli – «biror narsani hikoya qil», 
«muayyan voqeani so‘zlab ber» ma’nosidagi «arta//yerta//
irta» fe’li hosil qilingan. Ana shu leksemaga proturkiylar 
tilidagi harakat nomi yasovchi «-q»//-k» affiksini qo‘shish 
natijasida xayoliy uydirma va fantastik tasvir asosiga 
qurilgan folklor janri nomini bildiruvchi «ertak» atamasi 
yuzaga kelgan.
«Cho‘pchak» – ertak ma’nosini anglatuvchi bu atama, 
asosan, Toshkent shahri va uning atroflaridagi qishloqlarda 
qo‘llanib kelingan. «Cho‘pchak» atamasi muayyan fonetik 
o‘zgarishlarga uchragan holda boshqa turkiy xalqlar tilida 
ham ishlatiladi. Masalan, oltoy tilida «chörchök» (ya’ni 
«cho‘rchək») so‘zi «afsona», «ertak», «masal» ma’nolarini 
anglatsa, «chörchöktö» fe’li «ertak aytmoq» ma’nosini 
bildiradi.
1
Alisher Navoiy asarlarida bu so‘z «cho‘rchak» 
shaklida «afsona, ertak» ma’nolarda qo‘llanilgan.
Samarqand va Farg‘ona vodiysining ayrim joylarida, 
Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlarida «matal», Buxoro 
va Navoiy viloyatlarida «ushuk», Xorazm viloyati aholisi 
shevasida «vorsoqi» so‘zi «ertak» ma’nosida ishlatiladi. 
2. O‘zbek ertakchilari va ularning ijrochilik an’analari. 
Xalq ertaklarining an’anaviy syujetlarini yaxshi biladigan, 
hikoyago‘ylik iqtidorini puxta egallagan, ma’lum darajada 
aktyorlik qobiliyatiga ham ega bo‘lgan, ertak aytishga 
ixtisoslashgan, professional tayyorgarlikka ega bo‘lgan 
ertak ijrochilari ham alohida ajralib turadi. Professional 
ertakchilarning quyidagi tiplari mavjud:
Klassik ertakchilar. Kuchli professional tayyorgarlikka 
ega bo‘lgan bunday ertakchilar xalq og‘zaki badiiy ijodi 
1
Будагов Л. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. Т.1. – СПб. – 
М., 1869. – С.493.
141
141

---

an’analarini juda yaxshi bilishi, tarixiy asoslari juda 
qadimga borib taqaladigan majoziy va sehrli-fantastik 
ertaklarni yaxshi ijro etishi, ertaklarning an’anaviy syujeti 
va motivlar tarkibini to‘la saqlagan holda aytishi, ijrochilik 
va ijodkorlik iqtidorini uyg‘unlashtira olganligi, yuksak 
badiiy salohiyat va ijrochilik mahoratiga egaligi bilan 
ajralib turadi. Marg‘ilonlik Husanboy Rasulov, toshkentlik 
Afifa Ahadova, namanganlik Husanboy Xudoyberdi o‘g‘li, 
Bibisora Xudoybergan qizi, pskentlik Tilla Dadasardor qizi, 
turkistonlik Ali Usmon, samarqandlik Zebo, xorazmlik 
Sobir Sherniyozov, qashqadaryolik Abdug‘afur Shukurov 
kabi ijrochilar ana shunday klassik ertakchilar hisoblangan. 
Masalan, 1945-yilda vafot etgan qamaylik ertakchi Xadicha 
buvi Mo‘minova ertak aytayotganida jonivorlar ovozi, uchib 
kelayotgan ajdar shamoliga dov-daraxtlarning qisirlashi, 
qahramonlarning holati va qiyofalarini tinglovchilarga 
nafaqat so‘z bilan, balki xatti-harakatlar, yuz ifodalari va 
mimika bilan namoyish etib bergan. Juda yaxshi ovoz 
sohibasi bo‘lgan bu ertakchi «Tohir va Zuhra», «Yoriltosh» 
singari ertaklarni aytayotganda matndagi ashulalarni shirali 
ovoz bilan kuylab, tinglovchilarni lol qoldirgan. Qisqa qilib 
aytganda, professional tayyorgarlikka ega bo‘lgan klassik 
ertakchilar ijro etgan ertak o‘zining xarakter-xususiyatiga 
ko‘ra «bir aktyor teatri» tarzida namoyish etilgan sahna asari 
tipida bo‘lgan.
Hajvchi ertakchilar. O‘zbek ertakchiligining ko‘p asrlik 
tarixiy taraqqiyoti davomida ertaklarning muayyan turi ‒ 
hajviy ertaklarni aytishga ixtisoslashgan alohida ijrochi tipi 
ajralib chiqqan. Ana shunday ertakchilardan biri toshkentlik 
Nurali Nurmat o‘g‘lidir. U serqirra qobiliyat sohibi bo‘lib, 
shahar guzarlari va mahallalarida o‘tkazilgan sayillarda 
142
142

---

an’anaviy xalq sirki tomoshalarini ham ko‘rsatishda 
ishtirok etgan. So‘zga g‘oyat chechan bo‘lgan bu ijrochi 
hazil-mutoyiba, yumor va yengil kulgiga boy bo‘lgan xalq 
ertaklarini sevib ijro etgan.
Qissaxon-ertakchi. Professional ertakchilikning bu tipi 
ham nisbatan keyinroq, XVII-XVIII asrlardan e’tiboran 
folklor asarlarining yozma namunalari yoki an’anaviy epik 
syujetlarning «qissa» tarzida qayta ishlangan «xalq kitoblari» 
yuzaga kelishi natijasida paydo bo‘lgan. Bunday ertakchilar 
ko‘proq xalq qissalari asosida yaratilgan ertaklarni ijro 
etishgan. Ana shunday qissaxon-ertakchilardan biri 
Samarqand viloyatining Nurota tumanidagi Qorakisa 
qishlog‘ida istiqomat qilgan Rahmatulla Yusuf o‘g‘lidir.
Baxshi-ertakchi. O‘zbek xalq ertaklarining ajoyib 
namunalari nafaqat ertak aytishgagina ixtisoslashgan 
ijrochilar, balki doston aytuvchi ba’zi bir chechan baxshilar 
repertuarining ham salmoqli qismini tashkil etadi. 
Qashqadaryo viloyatining Qamashi tumanidagi Qamay 
qishlog‘ida yashagan Hazratqul baxshi Xudoyberdi o‘g‘li, 
shahrisabzlik Zohir shoir Qo‘chqor o‘g‘li, chiroqchilik To‘qli 
shoir Qo‘ziyev, namanganlik Haydar baxshi Boychayev, 
Qozoqboy Razzoq o‘g‘li singari baxshilar repertuarida 
an’anaviy xalq ertaklarining ko‘plab namunalari mavjud 
bo‘lib, ularning asosiy qismi folklorshunoslar tomonidan 
yozib olingan.
Buyuk Karimiy o‘zbek folklorshunosligida ilk bor 
ertaklarni muayyan guruhlarga bo‘lib tasnifladi. Uning 
tasnifiga ko‘ra, o‘zbek xalq ertaklari quyidagi tiplarga 
bo‘linadi: 1) hayvonlar haqidagi ertaklar; 2) sehrli-fantastik 
ertaklar; 3) maishiy-novellistik ertaklar; 4) anekdot ertaklar.
1
1
Buyuk Karimiy. O‘zbek xalq ertaklarining ba’zi bir xususiyatlari // O‘zbek 
folklorshunosligi masalalari. 3-kitob. – Toshkent: Fan, 2010. – B.37-48. 
143
143

---

Ertakshunos olim M.Afzalov esa o‘zbek xalq ertaklarini 
quyidagi ikki turga bo‘lib tasniflagan: 1) Fantastik ertaklar: 
a) hayvonlar haqidagi ertaklar; b) sehrli-fantastik ertaklar; 
2) Realistik ertaklar: a) hayotiy ertaklar; b) satirik ertaklar.
1
K.Imomov va boshqa ertakshunoslarning fikrlariga 
tayanib ertaklarni quyidagi guruhlarga bo‘lib tasniflash 
mumkin: 1) hayvonlar haqidagi ertaklar; 2) sehrli-fantastik 
ertaklar; 3) maishiy-novellistik ertaklar; 4) satirik ertaklar.
3. Hayvonlar haqidagi ertaklarning qahramonlari 
turli-tuman jonivorlar bo‘lib, voqelik hayvonlar orasidagi 
munosabatlar tarzida bayon qilinsa-da, aslida ularda kishilar 
jamiyatiga xos voqea-hodisalar majoziy tarzda aks ettiriladi. 
Hayvonlar haqidagi majoziy ertaklarning kelib chiqish tarixi 
kishilik jamiyatining ibtidoiy davridagi hayoti, mehnat 
faoliyati, e’tiqodiy qarashlari va mifologik tasavvurlariga 
borib taqaladi. Ayniqsa, qadimgi odamlar dunyoqarashida 
muhim o‘rin tutgan totemistik e’tiqodlar, ya’ni kishilarning 
o‘z tevarak-atrofini o‘rab olgan jonivorlar va o‘simliklar 
bilan qon-qarindoshlik aloqalari bor, ya’ni har bir urug‘ 
muayyan jonzot yoki o‘simlikdan kelib chiqqan degan 
ishonch-e’tiqodlarga asoslangan qadimgi tasavvurlar ko‘plab 
totemistik miflarning, keyinchalik esa shu miflarning badiiy 
tafakkur evolyutsiyasi davomida diffuziyalanishi natijasida 
majoziy ertaklar yuzaga kelgan. 
Eng qadimgi davrlarda yashagan odamlarning turmush 
tarzi ovchilik, baliqchilik va shu kabi kasblar bilan aloqador 
bo‘lganligi sababli ular har kuni jonivorlar olami bilan 
ro‘para bo‘lishgan, ularning mifik tasavvurida jonzotlar ham 
bamisoli odamlar kabi so‘zlashgan, o‘zaro munosabatga 
kirishgan. Ana shu kabi qarashlar, ishonchlar, e’tiqodlar 
Afzalov M. O‘zbek xalq ertaklari haqida. – Toshkent: O‘zR FA nashriyoti, 
1964. – B21.
144
144

---

keyinchalik hayvonlar to‘g‘risidagi ertaklarda ifodalangan. 
Shuning uchun ham jonivorlar haqidagi majoziy ertaklarning 
personajlari hisoblangan hayvonlar ham insonlar kabi 
so‘zlashadi, fikr yuritadi va ular o‘rtasida jamiyatga xos 
munosabatlar mavjudligi tasvirlanadi. 
Bu tip ertaklarda, asosan, o‘zbeklarning qadim 
ajdodlarining ovchilik, chorvachilik va dehqonchilikdan 
iborat turmush tarzi bilan bog‘liq qo‘y, echki, bo‘ri, kiyik, 
ot, sigir, ilon, kaptar, asalari, chumoli, ayiq, tulki, quyon, 
qo‘chqor, chiyabo‘ri, shoqol, qo‘ng‘iz, sichqon kabi jonzotlar 
obrazini uchratamiz.
Hayvonlar haqidagi o‘zbek xalq ertaklarining personajlari 
odamlar kabi so‘zlashishlaridan tashqari, ularning xarakter-
xususiyatlarida ham kishilarga xos vafodorlik va vafosizlik, 
sotqinlik va sadoqat, do‘stlik va dushmanlik, samimiylik 
va xudbinlik, xokisorlik va ayyorlik singari insonlarga 
xos sifatlar mavjud bo‘ladi. «Do‘st bo‘ri» ertagidagi do‘st 
bo‘rining poshshovachcha bilan samimiy suhbati, «Bo‘ri 
bilan tulki» ertagidagi bo‘ri va tulki bilan yer haydab turgan 
dehqonning o‘zaro gurungi fikrimiz isbotidir. Shuningdek, 
«Bo‘ri bilan tulki», «Qarg‘a bilan qo‘zi» yoki «Qarg‘a bilan 
tulki», «Tulki bilan xo‘roz», «Ayiq bilan qiz», «Do‘st bo‘ri», 
«Cho‘loq bo‘ri», «Polvon zaxcha» yoki «Zaxcha» kabi 
ertaklarning personajlari ham o‘zida insonga xos xarakter-
xususiyatlarni ifodalaydi: bu tip ertaklarda tulki hiylakor - 
ayyor bo‘ladi, uning qarshisida bo‘ri esa biroz laqma va go‘l 
bo‘lib, tulkining hiylalariga aldanadi. Bo‘ri tulki qarshisida 
sodda, to‘g‘ri, tentak, ahmoq bo‘ladi. Tulki shirinso‘zlik 
bilan ayyorlik qilib daraxt shoxidagi xo‘rozni pastga tushirib 
yemoqchi bo‘ladi. Kal yoki yetim bola qo‘lidagi zaxchasi 
tilidan gapirib boyni aldaydilar va h.k.
«Susambil» ertagida uy hayvonlari, parrandalar 
145
145

---

birlashib, yaxshi, farovon, tinch joy axtarib Susambil 
mamlakatiga yetib boradilar. Susambilga ega bo‘lish uchun 
vahshiy hayvonlar (sher, yo‘lbars, bo‘ri va boshqalar) hujum 
qilganlarida, insonga yaqin bo‘lib, u bilan bog‘langan uy 
hayvonlari – eshak hangraydi, ho‘kiz suzadi, ari chaqadi, 
xo‘roz qichqiradi, ot tepadi. Xullas, hammalari bir jon, bir tan 
bo‘lib, vahshiy hayvonlarni yengadilar va «o‘tning quyug‘i, 
suvning tinig‘i, unda juda erkinlik, azob-uqubat yo‘q» 
Susambilga ega bo‘ladilar. Bu ertakda xalq ommasining 
yaxshi, tinch, farovon, adolatli hayot kechirish yo‘lidagi 
fidoyiligi, o‘zaro hamjihatlik, do‘stlik va xotirjamlikning 
ahamiyati ko‘rsatib berilgan.
«Ovchi, Ko‘kcha va Dono»
ertagida esa har xil turga 
mansub bo‘lgan jonzotlar – kaptar, sichqon, qurbaqa, 
toshbaqa, qarg‘a va kiyik o‘z sarguzashtlari davomida 
do‘stlik va o‘zaro ahillik natijasida maqsadlariga erishishlari 
tasvirlangan. Har bir hayvonning boshiga og‘ir kun tushganda, 
ular ko‘pchilik bo‘lishib, bir-birlariga ko‘maklashib, o‘lim 
xavfidan qutuladilar. Bu ertak odamlarni o‘zaro hamjihat 
bo‘lishga undaydi, xalqni birlashib, ko‘pchilik bo‘lib, bir-biri 
bilan ahil bo‘lib yashashga chaqiradi. Ertakdan chiqadigan 
didaktik xulosa, kuch birlikda, agar ko‘pchilik birlashib, ahil 
bo‘lib yashasa, har qanday mashaqqatni ham yengib o‘tish 
mumkin degan g‘oyadir. 
O‘zbek folklorida mavjud bo‘lgan majoziy ertaklarning 
aksariyati jahon xalqlari og‘zaki badiiy ijodiyotida 
mavjud bo‘lgan an’anaviy epik syujetlar bilan mushtarak 
xususiyatlarga ega bo‘lsa-da, bu tip ertaklar o‘ziga xos 
motivlar tarkibi va obrazlar silsilasiga egaligi, voqealar 
talqinining milliy an’analarni ifodalashi jihatidan o‘ziga 
xoslik kasb etadi. Masalan, dunyoning ko‘pgina xalqlari 
folklorida uchraydigan «Echki bilan bo‘ri» ertagini olib 
146
146

---

ko‘raylik. Bu ertak o‘zbeklar orasida ham juda mashhur 
bo‘lib, ko‘plab variantlarga ega. O‘zbek ertagida ham bo‘ri 
ovozini echki tovushiga o‘xshatib: «Eshikni och, og‘zimda 
suv keltirdim, mammada sut keltirdim» deb aldab, eshikni 
ochtirib, echkining bolalarini yeb ketadi. Ulardan biri o‘choq 
(boshqa xalqlar ertaklarida echki bolasi yashiringan joy o‘sha 
millat milliy turmush tarziga muvofiq tasvirlangan, masalan, 
rus ertaklarida pechka) ichiga bekinib qoladi. Lekin ana shu 
ertakda voqealar rivojining shundan keyingi talqini o‘zbek 
ertakchilari ijodiyotida boshqacha ko‘rinish kasb etgan: 
echki voqeadan xabardor bo‘lgach, bo‘riga urush e’lon 
qiladi. Bo‘ri ustaga borib tishini qayratib kelmoqchi bo‘ladi. 
Usta esa tulki bo‘ladi. U ayyorlik bilan bo‘riga «Sening 
tishlaringni po‘latdan qilib beraman» deb aldab, bo‘rining 
tishlarini bittalab sug‘urib oladi va o‘rniga chigitdan tish 
qo‘yadi. Echkining shoxlarini esa qayrab, pichoqdek o‘tkir 
qilib beradi. Shundan keyin echki o‘zining o‘tkir shoxlari 
bilan bo‘rining qornini yorib yuboradi va echkining bolalari 
qutulib chiqadilar. Ko‘rinadiki, bo‘ri hamla qilganda echki 
bolalaridan biri «o‘choq» ichiga kirib yashirinib omon qolishi, 
tulki bo‘riga «chigit»dan tish qo‘yishi, echki bolalaridan har 
birining «Olu-Bolu» kabi otlari bo‘lishi o‘zbek ertagining 
milliy o‘ziga xosligini ko‘rsatadi. 
Hayvonlar haqidagi majoziy ertaklar o‘zbek folkloridagi 
boshqa tur ertaklardan farqli ravishda kompozitsion qurilishi 
nisbatan sodda, motivlar tarkibi murakkab bo‘lmagan, 
dialoglarga boy, ular ko‘pincha qisqa didaktik xulosa 
chiqarishga asoslangan syujetga ega bo‘ladi. 
4. Sehrli-fantastik ertaklar. O‘zbek folkloridagi sehrli 
ertaklarining o‘ziga xosligi va dunyoning boshqa xalqlari 
ertaklaridan farqli jihati birinchi navbatda ularning syujetiga 
asos bo‘lgan voqea-hodisalar talqinida tilsim, sehrli narsa-
147
147

---

predmetlar, g‘aroyib xususiyatli personajlar, sehrli makon 
mavjud bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Bu tip ertaklarning 
qahramonlari o‘z sarguzashtlari mobaynida g‘ayritabiiy 
hodisalarga va g‘ayrioddiy mavjudotga duch keladilar, 
ularning o‘zlari ham tug‘ilishidanoq «sehr» bilan bog‘langan 
kishilar bo‘ladilar, ham doim «sehrli ishlarga», «sehrli 
joylarga» «sehrli narsalarga», «g‘ayrioddiy xususiyatga ega 
bo‘lgan ko‘makchi-yordamchi personajlarga» yo‘liqadilar. 
Katta-katta qo‘rqinchli va dahshatli tilsimlarni ochadilar. 
Bunday sehrli ertaklarning qahramonlariga yordam 
ko‘rsatuvchilar esa sehrli narsalar bo‘ladi. Sehrli ertaklarning 
qahramonlari o‘z dushmanlari yoki o‘z boshlariga tushgan 
kulfatlardan turli g‘ayritabiiy yo‘llar bilan qutuladilar.
O‘zbek xalq sehrli ertaklari orasida Kenja botir, 
Abulqosim, Qilichbotir, Erkenja, Shambirboz kabi nomlar 
bilan ataluvchi kenja o‘g‘il bilan uning akalari o‘rtasidagi 
konflikt kelib chiqishi tasvirlangan ertaklar salmoqli o‘rin 
tutadi. Bu tip syujetlar talqinicha, izlangan sehrli narsa, ot, 
qush yoki malikani axtarib topib kelgan kenjaga akalari 
dushmanlik qilishadi (kenjaning ko‘zini o‘yib quduqqa 
tashlash, oyoqlarini chopib tashlab ketish va h.k. motivlar). 
Bunday syujetlar qabilachilik tuzumining inqirozga yuz 
tutishi va urug‘ birligiga asoslangan yirik oila o‘rniga 
monogam oilalarning paydo bo‘la boshlagan davrda 
shakllangan. Ya’ni ota merosi uchun aka-ukalar o‘rtasidagi 
kurash va merosdan katta o‘g‘il ulushining ko‘pligi, eng 
kenjani ranjitish bu tip sehrli ertaklar syujetining yuzaga 
kelishiga asos bo‘lgan.
O‘zbek xalq sehrli ertaklari personajlari safarining epik 
makondagi yo‘nalishi qahramon oldidan chiqadigan uch yo‘l 
bilan bog‘liq bo‘ladi. Sehrli ertaklarda tasvirlangan uch yo‘l 
uch olam ruhlarining o‘zaro aloqada bo‘lishlariga imkon 
148
148

---

beruvchi magik nuqta, ezgulik va yovuzlikning ajralishi, 
bir-biridan uzoqlashish yo‘li hamdir. Bunday yo‘lda hamma 
vaqt yaxshilik va yomonlik kuchlari saralanadi. Sehrli 
ertaklarda syujet rivojini ta’minlaydigan an’anaviy uch yo‘l 
qahramonning safar yo‘nalishini belgilovchi badiiy unsurdir. 
«Abulqosim» ertagida pishgan tariq noma’lum sabablarga 
ko‘ra payhon etiladi. Podshoning uch o‘g‘li navbatma-navbat 
poyloqchilik qiladilar. Faqat uchinchi kecha qo‘lga tushgan 
devlar kenjaga tulporining tukidan berishadi. G‘aroyib 
otlarni izlab safarga otlangan og‘a-inilar oldidan uch yo‘l 
chiqadi.
1
«Mamajon va Qunduzoy» ertagida safar sababi 
zotdor otlarning yo‘qolishi bo‘lsa, 
2
«Misr podshosi»da 
shoh tushida ko‘rgan tilla qafas ichidagi bulbulni izlab 
uch aka-uka yo‘lga chiqadilar.
3
Odatda bunday ertaklarda 
kenja o‘g‘il mashaqqati nomidan ma’lum «borsa kelmas» 
yo‘lini tanlaydi. Qo‘rqoq akalar esa «borsa kelar» va «borsa 
xatar»ga otlanishadi.
An’anaviy uch yo‘l motivi qadimgi turkiylarning 
mifologik tasavvurlariga borib taqaladi. 
O‘zbek xalq sehrli ertaklarida sharq – ezgulik ramzi, 
g‘arb esa yovuz devlar makoni sifatida tasvirlanadi. 
Ertaklardagi mashaqqatli sarguzashtlar bilan bog‘liq epik 
yurt g‘arb tomonda, ya’ni kunbotardadir. An’anaviy uch yo‘l 
motivi gorizontal yo‘nalishga ko‘ra tasvirlanganda o‘ng-
chap tomonlar ramziga alohida e’tibor berilgan. «Sumbul 
qush» ertagida podshoning uch o‘g‘li ajoyib qushni ovlash 
uchun yo‘lga chiqadilar. Katta yo‘l ayrilishda quyidagi 
shunday yozuv uchraydi: «Borsa kelar o‘ngda, borsa kelmas 
1
Gulpari. Namangan ertaklari / O‘zbek xalq ijodi. Nashrga tayyorlovchi: 
T.G‘oziboyev. – Toshkent, 1969. – B.33-34.
2
O’sha manba. – B.45.
3
O’sha manba. – B.53-54.
149
149

---

chapda, to‘g‘ri yurgan gumona».
1
«Misr podshosi» ertagida 
aka- ukalar yo‘l uchga ayrilgan yerga yetib kelganlarida 
«uch ko‘cha og‘zida bittadan tosh qo‘yilgan bo‘lib, toshlarga 
«chap qo‘l ko‘cha – borsa kelmas», «o‘rta ko‘cha – borsa 
xatar», «o‘ng qo‘l ko‘cha – borsa kelar», deb yozilgan ekan.
2
Bunday ertaklarda o‘ng tomon – borsa kelar – sharq – omad 
– hayot tushunchalari, chap tomon – borsa kelmas – g‘arb – 
omadsizlik – o‘lim tushunchalariga qarama-qarshi qo‘yiladi. 
Fikrimizcha, qadimgi turkiylar dunyoqarashida muhim rol 
o‘ynagan quyosh kulti olamning gorizontal yo‘nalishidagi 
tuzilishiga asos bo‘lgan. Olamning uchlikka asoslangan 
kosmogonik talqini qadimgi turkiylarning mifologik 
qarashlari asosini tashkil etgan. Arxaik miflarda madaniy 
qahramonlarning sarguzashtlari uch olam bilan bog‘liq 
bo‘lib, Ko‘k – Zamin – yer osti asosiy mifologik makon 
areali bo‘lib, bu struktura keyinchalik sehrli ertaklarga ham 
o‘tgan. 
O‘zbek xalq sehrli ertaklarida ko‘pincha qahramon-
larning yordamchilari zoomorf shaklda, ya’ni hayvonlar va 
qushlar qiyofasida tasvirlanadigan g‘aroyib jonzotlar – uchar 
ot, laylak, bulbuligo‘yo, bo‘ri, Semurg‘, anqo, oltin baliq, 
chumoli, oltin tuyoqli kiyik singarilar xayoliy timsollardir. 
Qahramonning boshiga juda og‘ir ish tushganda yoki juda 
uzoq masofali va qo‘lga tushirilishi qiyin bo‘lgan narsalarni 
keltirish topshirilganda, biror munosabat topilib, qahramonga 
bo‘ri yo‘liqtiriladi. Ana shu jonzot bu qiyin ishlarni osonlik 
bilan hal bo‘lish yo‘lini ko‘rsatib, unga yordam beradi.
O‘zbek sehrli ertaklaridagi g‘aroyiblik antropomorf 
shaklda yoki inson ko‘rinishidagi personajlar vositasida 
tasvirlanishi o‘ziga xoslik kasb etadi. Bu tip personajlarga 
1
Kenja botir. Ertaklar. – Toshkent: Fan, 1973. – B.109.
2
Gulpari. – B.54.
150
150

---

Xizr, sehrgar chol yoki kampir (jodugar, maston, shum 
kampir), zar kokilli bola, kulsa og‘zidan gul, yig‘lasa ko‘zidan 
dur sochadigan qiz va boshqa bir qator obrazlar misol bo‘la 
oladi. Ular sehr-jodu qudrati, g‘aroyib xislati, sirli ko‘rinishi, 
g‘ayrioddiy tug‘ilishi, unib-o‘sishi, sirli namoyon bo‘lishi 
bilan e’tiborni tortadi. Bunday g‘aroyib obrazlarning har 
biri o‘ziga xos badiiy ko‘rinishda va vazifada talqin qilinadi. 
Jumladan, «Guliqahqah», «Samo tulpori», «Ilon pari» kabi 
sehrli ertaklarda tasvirlangan maston kampir sehrli-fantastik 
ertaklarda eng ko‘p uchraydigan an’anaviy obrazlardan 
biri bo‘lib, avvalo, evrilish va ertak personajlarini istagan 
ko‘rinishga kirita olish xususiyatiga egaligi, «ming bir 
sehr»ni bilishi, sehrgarlarning sarkori, boshlig‘i ekanligi 
bilan ajralib turadi. «Tanasiz kalla-yu, kallasiz tana» ertagida 
maston kampirning ajdahosi bo‘laklangan tanani yutib, 
qayta butun qilib chiqaradi. Sehrli ertaklarning an’anaviy 
homiy-personaji hisoblangan Xizr obrazi «oppoq soqolli 
kishi», «oppoq soqolli, malla choponli bir chol» sifatida 
xarakterlanadi. Ba’zi ertaklarda esa u bir duo bilan kishini 
o‘zga ko‘rinishga evriltira oladigan darvesh-qalandar, 
qahramonga yo‘l ko‘rsatib, ko‘zdan g‘oyib bo‘ladigan 
g‘aroyib chol sifatida ham tasvirlanadi.
Epik asarlarda ko‘p tasvirlanadigan qaldirg‘och, qarg‘a, 
bulbul, laylak va boshqa qushlar obrazi esa hayotiy asosga 
egaligi bilan ajralib turadi. Chunki bunday qushlar hayotda 
mavjud bo‘lsa-da, sehrli ertaklar tarkibida keltirilganda ular 
ba’zan g‘aroyib xususiyatli qilib tasvirlanadi. Aytaylik, 
«Oypari» ertagidagi qaldirg‘och, «Hotam» ertagidagi 
kaptarlar tilga kirib, insondek gapiradi; shum kampir esa 
qora qarg‘a ko‘rinishiga evriladi. «Ur to‘qmoq» va «Oltin 
tarvuz» ertagida laylak, «Ochko‘z boy» ertagida esa o‘rdak 
ertak qahramonlariga tilsim buyumlar beradi.
151
151

---

Sehrli-fantastik ertaklarda suv oti, ko‘k qo‘chqor – 
qizil devning o‘g‘li, evrilish xususiyatiga ega bo‘lgan bo‘ri 
va suv ichida yashaydigan qanotli oq ot, osmonda ucha 
oladigan, suvda suza oladigan, yerda chopa oladigan tulpor 
ot, yolini tutatganda yetib keladigan g‘aroyib ot, qanotli 
tozi kabi qator g‘aroyib jonivorlar obrazi keltiriladi. O‘zbek 
xalq ertaklari talqinicha, qahramon ko‘pincha ana shunday 
zoomorf ko‘makchilar yordamida «g‘aroyib predmet»larni 
qo‘lga kiritadi.
Sehrli ertaklarda sirli gul, hayot guli, dorivor sehrli 
giyoh, mehrigiyo, bargi shifobaxsh daraxt, so‘lmas gul 
kabi g‘aroyib o‘simliklar ham mifologik kod sifatida syujet 
qurilishida muhim o‘rin tutadi. 
O‘zbek xalq sehrli ertaklarining obrazlar tizimida kelib 
chiqishi qadimgi mifologik tasavvurlar bilan bevosita bog‘liq 
bo‘lgan dev, pari, yalmog‘iz kampir, ajdar singari mifologik 
obrazlar asotiriy personajlar muhim o‘rin tutadi. Bu tip 
obrazlar ertak badiiy strukturasida qahramoniga yordam 
beruvchi homiy-personaj, unga dushmanlik qiluvchi raqib-
personaj, «g‘aroyib predmet»larni hadya etuvchi epik homiy 
kabi vazifalarda keladi. Ertaklarda faol qo‘llaniladigan 
tilsimiy vositalardan biri hayot baxsh etuvchi sehrli suv, 
ya’ni obi hayot, befarzand malika yeganidan keyin bo‘yida 
bo‘lib qoladigan yoki o‘likka ham jon ato etadigan sehrli 
olma, g‘aroyib meva qiladigan oltin tarvuz urug‘i va h.k.lar 
bo‘lib, bu narsalar sehrli ertakka xos tilsimning yuzaga 
chiqish vositasi vazifasini bajaradi.
O‘zbek xalq sehrli ertaklarida tilsimni yuzaga 
chiqaruvchi ochil dasturxon, qaynar xumcha, ur to‘qmoq, 
sehrli nay, uchar gilam, oynai jahon, sehrli chiroq, sehrli 
taroq, sangilsopoltosh, «kimonazar, labbay nazar» kabi 
«g‘aroyib predmet»lar ko‘p uchraydi. Xususan, «Ur 
152
152

---

to‘qmoq» ertagida laylak kal yoki kambag‘al cholga yordam 
beradi. Unga «ur to‘qmoq», «ochil dasturxon», «pishti 
palov» kabi asboblar taqdim etadi. «Uch og‘ayni» ertagida 
qahramonga chumolilar yordam berib, sochilgan donlarni 
yig‘ib beradilar. «Badalqorachi» ertagida qahramonga 
otlar yordam beradilar. Yoki gavhar tuxum qilib beradigan 
qushlar o‘z tuxumlari bilan kambag‘al o‘tinchi-cho‘ponlarni 
boy qiladilar va h.k.
Xulosa qilib aytganda, o‘zbek xalq ertaklarining milliy 
o‘ziga xosligi birinchidan, ertakchilik ijodiyotining qadim 
zamonlardan buyon shakllangan izchil ijrochilik an’analari 
doirasida uzluksiz taraqqiy etib kelganligi, O‘zbekistonning 
o‘ziga xos tabiiy-iqlimiy shart-sharoitlari, tabiati, nabotot 
va hayvonot dunyosi, xalqning o‘ziga xos milliy an’ana-
lari, ma’naviy qadriyatlari, urf-odat va marosimlari, 
ishonch-e’tiqodlari va dunyoqarashining ertaklarda o‘z 
aksini topganligi bilan belgilanadi. Ikkinchidan, o‘zbek 
ertakchiligida o‘ziga xos hududiy-lokal ijrochilik an’analari 
mavjud bo‘lganligi, ertakchilik maktablarining ustoz-
shogirdlik an’analari asrlar mobaynida izchil davom etib 
kelganligi, epik syujetlar iqtidorli ertakchilar tomonidan 
ijodiy qayta ishlangan, sayqal berilgan, yangidan-yangi 
variantlar yuzaga kelgan; uchinchidan, ertakchilar ijodiyoti 
faqat ijrochilikdangina iborat bo‘lmay, balki yaratuvchilik 
ham muhim o‘rin tutgan. Shu bois, ular an’anaviy ertaklarni 
ijro etish barobarida yangi ertaklarni ham yaratishgan. 
Natijada ertak syujetlari takomillashib, yangi motiv va 
talqinlar hisobiga boyib, o‘zgarib boravergan. Bu esa 
o‘zbek ertaklarining milliy o‘ziga xosligi va originalligini 
ta’minlagan. 
5. Hayotiy-maishiy ertaklar. Maishiy ertaklar mazmun 
jihatdan hayvonlar, sehrli ertaklardan bevosita hayotiy 
153
153

---

voqea-hodisalar haqida hikoya qilishi bilan farqlanadi. 
To‘g‘ri, bu turdagi ertaklarda sehrli-fantastik belgilarning 
mavjudligini inkor qilib bo‘lmaydi. Ammo umumiy ifoda 
chegarasi maishiy ertaklarda ancha cheklangan. Chunki 
ularda xalq, avvalo, oddiy odamlar qo‘lidan keladigan ishlar 
yuzasidan fikr yuritadi. Bevosita real hayot, turmushda ro‘y 
berishi mumkin bo‘lgan voqealar asos qilib olingani uchun 
ham bunday asarlar turkumiga maishiy ertaklar atamasi 
berilgan. Ularda haqiqiy hayotdagi inson – millat vakili (xoh 
ijobiy, xoh salbiy bo‘lsin), uning imkoniyati darajasidagi 
jismoniy kuchi, ilmi, aqliga voqealar zaminida tavsif beriladi. 
Aksariyat hollarda asar qahramonlarining ismlari ham qayd 
etilmaydi. Chol, kampir, bir odam, o‘g‘il, qiz, kambag‘al 
kabi nomli insonlar mazkur ertaklarning qahramonlari bo‘lib 
kelaveradi. Bu bilan dono xalq ertakda bevosita tinglovchi 
aholining har biri asar qahramoni ekanini ta’kidlagan bo‘lishi 
mumkin. 
Hayotiy ertaklarda to‘g‘rilik va egrilik, mehnatsevarlik 
va dangasalik, poklik va nopoklik, mardlik va xiyonat doimiy 
ravishda qarama-qarshi qo‘yiladi. Xalq ertak davomida 
kichik, e’tiborga arzimaydigan unsurlardan ustalik bilan 
foydalanadi, vaziyat yechimini ular orqali hal qiladi.
Xalq ertaklari badiiy so‘z san’atining go‘zal namunasi 
sifatida alohida ahamiyatga ega. «Bir bor ekan, bir yo‘q 
ekan, bir och ekan, bir to‘q ekan...» jumlasidan boshlanar 
ekan, ertak «murod-maqsadiga yetibdi» degan yakungacha 
tinglovchi diqqati voqealarga to‘liq ravishda jalb etiladi. 
Undan keyin nima bo‘ladi, bu hodisa qanday tugaydi, degan 
savollar tinglovchi xayolini band etib turadi. Ertaklarning 
yashovchanligiga sabab ham ularning badiiy mukammalligi 
bilan belgilanadi. Mazmun jihatdan hayotning turli masalalari 
ertaklar mavzutik diapazonini ta’minlaydi. Ertaklarda 
154
154

---

xalq milliy tiliga mansub so‘zlardan o‘rnida foydalanish 
seziladi. Aytuvchi o‘z hikoyasini sodda gaplardan tuzilgan 
aniq fikrlar vositasida davom ettiradi. Bu janrga mansub 
asarlarda, albatta, qizlar o‘n to‘rt kunlik oydan go‘zal, 
yigitlar mard, qilichlar keskir, dasturxonlar ochiluvchan, 
xumlar qaynama xususiyatlarga ega bo‘ladilar. Ertaklarda 
juda boy va turli-turli o‘xshatish, sifatlash, mubolag‘alar 
majmuasiga duch kelamiz. Shuning uchun ham og‘zaki 
ijodimiz tarkibidagi bu asarlar haqiqiy ma’noda qadriyatlar 
namunasi, madaniy merosimizning noyob gavhar – injulari 
darajasida e’zozlanadi.
Adabiyotlar:
1. Safarov O. O’zbek xalq og’zaki ijodi. – T., «Musiqa», 
2010. 368 b. 
2. Madayev O. O’zbek xalq og’zaki ijodi. – T.: «Mumtoz 
so‘z», 2010. 
3. Madayev O., Sobitova T. O‘zbek xalq og‘zaki poetik 
ijodi. T., 2005.
4. Jo‘rayev M. Folklorshunoslik asoslari. – T., 2009 yil. 
5. Kulsa–gul, yig‘lasa–dur/Ertaklar.–T.,1983
6. Oltin beshik/Ertaklar.–T.,1985
7. Jalolov G‘. O‘zbek xalq ertaklari poetikasi. –T.,1976
8. Eshonqul J. O‘zbek folklorida tush va uning badiiy 
talqini. – Toshkent: Fan, 2011.
9. Turdimov Sh. Hikmat xazinasi. Toshkent: O‘zbekiston, 
2016.
10. Introduction to Folklore. London, 2008. Page7
155
155

---

9-MAVZU. QO‘SHIQ VA LIRIKA ATAMALARI 
HAQIDA. MEHNAT QO‘SHIQLARI VA TERMALAR
Reja: 
1. Qo‘shiq va lirika atamalari haqida ma’lumot.
2. Mehnat qo‘shiqlari, ularning turlari.
3. Termalar va ularning o‘ziga xos xususiyati.
1. Qo‘shiq va lirika atamalari haqida ma’lumot. Qo‘shiq 
xalq og‘zaki ijodining lirik turiga kiruvchi eng ommaviy, 
keng tarqalgan, faol turi hisoblanadi. Xalq lirikasi janrlari 
uchun ham folklorga xos yetakchi xususiyatlar: og‘zakilik, 
ommaviylik, an’anaviylik, variantlilik, anonimlik birdek 
tegishlidir. O‘zbek xalq lirikasi namunalari marosimlar 
tarkibida va mustaqil ijro etiladigan qo‘shiqlardan iborat 
bo‘lib, janriy jihatdan: to‘y va motam qo‘shiqlari, mehnat 
qo‘shiqlari, allalar, termalar, ishqiy-maishiy lirik qo‘shiqlar, 
bolalar folkloriga ajraladi. 
Lirik asarlarda inson hayoti uning turmush lahzalari 
ta’sirida ko‘nglidan o‘tgan kechinmalari qo‘shiqlarda o‘ziga 
xos tarzda ifodalanadi. Ana shu xususiyati bilan lirika 
eposdan farqlanadi. 
Xalq lirikasi spetsifikasi, poetikasini va ularning xalq 
marosimlari, urf-odatlarni va alohida ijro jarayonlaridagi 
o‘rnini, har bir qo‘shiq tarkibidagi badiiy ifoda vositalari: 
ramz hamda obrazlar tizimi xususida to‘xtalishdan, avval, 
qo‘shiq, ashula, lirika atamalariga munosabat bildirish lozim. 
Ashula atamasi qo‘shiqning biror cholg‘u sozi bilan 
ijrosi va bevosita qo‘shiq ma’nosida ham qo‘llaniladi. 
Musiqashunoslar tili bilan aytilsa, ijro jarayonida avjga ega 
namunalar ashula, avji yo‘qlari esa qo‘shiq, deb yuritiladi. 
156
156

---

Adabiyotshunoslik va folklorshunoslikda lirika atamasi 
keng qo‘llanilib kelinadi. Lirika – yunoncha – «lira» 
deb yuritilgan cholg‘u asbobi nomidan olingan bo‘lib, 
kuylanadigan asarlarni bildiradi. 
Qo‘shiq – atamasi asosida «qo‘sh» o‘zagi turadi. Turkiy 
xalqlarda «qo‘sh» so‘zi uch ma’noda: «kuylamoq», «qo‘sh 
qo‘shmoq» – yer, haydab, ekin ekmoq va juft ma’nolarini 
bildiradi. Har uch ma’no ham bir-birini inkor etmaydi. 
«Qo‘sh» mavsum, ya’ni bahor marosimida ilohlarni ulug‘lab 
aytilgan qutlov, alqovdir. (Saxa turklarida shomonlik qo‘shig‘i 
– kuturuu – so‘zi kut – ruh, uruu–ulug‘lamoq, qutlamoq 
ma’nolarini anglatadi).
1
Shuning uchun «kuylamoq»ning 
bevosita hosildorlik kulti bilan aloqadorligi, ekin-tikin payti 
bu qo‘shiqning kuylanishi albatta shart bo‘lgan. 
Qo‘shiqning qo‘sh bilan o‘zaro bog‘liq ekanini 
folklorshunos olim Asqar Musaqulov o‘rinli izohlab bergan.
2
Ma’lumki, qo‘shiqlar, asosan, to‘rtliklardan tashkil 
topgan. Ikki misraning birikib, juftlik, ya’ni «qo‘shiq» hosil 
qilishi shunchaki tasodif emas. «Er-u xotin – qo‘sh ho‘kiz» 
degan maqol bor. Qo‘sh haydamoqning ko‘chma ma’nosi 
qiz va yigitning qo‘shilishi, ya’ni oila qurishi, juftlashish 
ekanligini ustoz olim Asqar Musaqulov o‘z tadqtiqotlarida 
ta’kidlab o‘tgan.
3
Xalq qo‘shiqlarida bu tasavvurlar o‘zining 
chiroyli ifodasini topgan. Shunday ekan, yuqoridagi maqol 
bilan qo‘shiq kuylayotganda «juft bo‘lsin» degan ibora ham 
aslida qo‘shiq va juftlikni muqaddas deb bilish bilan bog‘liq 
qadim tasavvurlarning mahsulidir. 
Qo‘shiq so‘zi «Devonu lug‘otit turk»da «koshug‘», 
Yusuf Xos Hojibda «qoshuq», Haydar Xorazmiyda «qo‘sh», 
Mahmud Umar Zamaxshariyning «Muqaddimatul-adab» 
1
Обрядовая поэзия Саха (Якутов).–Новосибирск: Наука, 2003. – С.59. 
2
Musaqulov A. O‘zbek xalq lirikasi. – Toshkent: Fan, 2010. – B.31-33. 
3
Musaqulov A. O‘zbek xalq lirikasi. – Toshkent: Fan, 2010. – B.30.
157
157

---

asarida «qo‘shiq», Alisher Navoiy asarlarida «qo‘shiq», 
«surud», «ayolg‘u», «lahn», «turku», Zahiriddin Muhammad 
Boburning «Bobirnoma»sida «qo‘shiq» shaklida kelganini 
ko‘ramiz.
1
Alisher Navoiy ham, Bobur ham xalq qo‘shiqlarini 
nazarda tutganda «qo‘shiq» kalimasini ishlatadi. Qolgan 
paytlarda «surud» yoxud boshqa bir atamani keltiradi.
2
Turk folklorshunoslari ham O‘rta Osiyo xalqlaridagi 
«qo‘shiq» Turkiyadagi «qoshma» va «turku»lar bilan 
o‘xshash ekanligini ta’kidlaydilar.
3
O‘zbek xalq qo‘shiqlari bugungi kunga qadar ko‘p 
marotaba o‘rganilganligiga qaramay, afsuski, yetarli darajada 
tasnif etilgan emas.
Folklorshunos olima Muzayyana Alaviya o‘zbek 
qo‘shiqlarini 1. Lirik; 2. Mehr baytlari; 3. Terma; 4. Mehnat 
qo‘shiqlari; 5. Mavsum-marosim qo‘shiqlariga bo‘ladi.
4
F.Karomatov xalq qo‘shiqlarini: maishiy, oilaviy-
marosim, mehnat, tarixiy va sotsial norozilik qo‘shiqlariga 
bo‘lib tahlil etadi.
5
Asqar Musaqulov qo‘shiqlarni uch 
1
Qarang: Divanu Lugat-it Turk. Çeviren Besim Atalay. I cild. – Ankara: Turk 
Tarih Kurumu basimevi, 1992. – S. 376; Yusuf Xos Hojib. Qutadg‘u bilig. 
Nashrga tayyorlovchi Qayum Karimov. – Toshkent: Fan, 1971. –B.58; Alisher 
Navoiy. Mezonul avzon. – Toshkent: Badiiy adabiyot,1967. –B.180: Zahiriddin 
Muhammad Bobur. Bobirnoma. –Toshkent, 2015.
2
Qarang: «Yana «qo‘shiq» durkum, yarg‘ushtak usulida shoyi’dur va ba’zi advor 
qutubida ul usul zikr bulubtur». Alisher Navoiy. Mezonul avzon. – Toshkent: 
Badiiy adabiyot, 1949. –B.68
3