Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Fuad Köprülü «Edebiyat araştırmaları» kitobida: «Koşuk: koşma, es-
kiden şiir, recz, kaside manalarında kullanılan bir kelimedir. ..Bu koşuklar ha-
yatta olan hükmdarlara, yahut hatunlara takdim ediliyordu», deydi. Qarang:
Fuad Köprülü. Edebiyat araştirmalari. – Istanbul: Ötüken,1989. – 114 s. 
Bundan tashqari Fuad Köprülü «Devonu lug‘otitit turk»ka suyanib qo‘shiqdagi 
kuy qadimda «Kok» deyilganini va «Kok» so‘zining mavi, sema, dikis, ahenk 
ve sada ma’nolarda kelishini ta’kidlaydi. Qarang: Fuad Koprulu. Edebiyat 
arastirmalari. – Istanbul: Ötuken, 1989.-S.113.
4
Alaviya M. O‘zbek marosim qo‘shiqlari. – Toshkent: Fan, 1974. –B.49.
5
Karomatov F. Uzbekskaya instrumentalnaya muzûka. – Tashkent: Fan, 1972. –S.161. 
158
158

---

guruhga: a) marosim: to‘y va motam qo‘shiqlari, b) nomarosim 
lirika: mehnat qo‘shiqlari, allalar, termalar, ishqiy-maishiy 
qo‘shiqlar va v) bolalar folkloridagi lirik qo‘shiqlarga bo‘ladi. 
Bu tasnifni boshqa tasniflarga qaraganda nisbatan mukammal 
deyish mumkin. Biroq bu o‘rinda mavsum marosim bilan 
bog‘liq qo‘shiqlar e’tibordan chetda qolmoqda. M.Alaviya 
tasnifiga kelsak, unda oilaviy marosim qo‘shiqlariga o‘rin 
ajratilmagan. Mehr baytlari esa umuman xalq qo‘shiqlarining 
tasnifi doirasiga kirmaydi. F.Karomatov tasnifida ko‘pgina 
noaniqliklar ko‘zga tashlanadi. Birinchidan maishiy va 
oilaviy marosim deb ajratilishida noaniqlik mavjud. Chunki 
oilaviy marosimlar maishiy xususiyati bilan ajralib turadi. 
Ikkinchidan sotsial-norozilik qo‘shiqlar deyish ham tasnifda 
chalkashlikka olib keladi. 
Turkiyalik olimlar Abdurahmon Gözal va Ali Turinlar 
turku(qo‘shiq)larni: 1. Mavzusiga ko‘ra va 2.Qurilishiga 
ko‘ra deb ikki guruhga ajaratadi.
1
Qardosh qoraqalpoq mutaxassislari qo‘shiqlarni besh 
turga: 1. Mavsum qo‘shiqlari, 2. To‘y qo‘shiqlari, 3. Motam 
qo‘shiqlari, 4. Cho‘pon qo‘shiqlari va 5. Diniy qo‘shiqlarga 
bo‘lishgan.
2
Sibir xalqlari turkiy xalqlarida qo‘shiqlar musiqaga 
munosabatiga qarab tasnif etilgan. Tuvalik follkorshunos 
Z.K. Kirgis qo‘shiqlarni: 1. Uzun ыrlar, 2.Qisqa ыrlar, 3. 
Naqorat (kojamыktar)larga bo‘ladi. 
Qo‘shiqlarning tasnifi masalasida xorijlik olimlarning 
ham fikri turlicha. Ayrimlari qo‘shiqlarning ijro etilishi holati 
va musiqiyligiga qarab tasnif etilish kerak desa, ayrimlari 
ijro o‘rniga qarab tasniflash lozim deyishadi. Ayrim olimlar 
1
Abdurahman Güzel, Ali Torun. Türk Halk Edebyatı El kitabı. – Ankara: Akçag, 
2003. – S.169.
2
Qarang: Qoraqalpoq folklori ocherklari. – Toshkent: Fan, 1977. – B.130-142;
Ayimbetov Q. Qoraqalpoq folklori. – Nukus, 1977. – B.24-40.
159
159

---

qo‘shiqning ma’lum bir turi yuzasidan fikr bildirsa, boshqasi 
boshqa bir tur xususiyatidan kelib chiqib, fikr yuritadilar. 
Rus folklorshunosi D.M.Balashov xalq qo‘shiqlarini 
1.Mavsum, 2) To‘y, 3) Motam marosimi folklori namunasi 
sifatida o‘rgansa, V.Propp mavsum va oilaviy marosim deb 
ikki guruhga ajratadi.
1
Shu o‘rinda qo‘shiqlarni qaysi mezonlar asosida tasnif 
etish lozim, degan savolning qo‘yilishi tabiiy, albatta. 
Qo‘shiqlarning tasnifida eng, avvalo, bitta mezonga 
amal qilish lozim. Qo‘shiq janrining ichidagi tur va 
uzvlarning har biri o‘z spetsifik xususiyatlariga ega ekanligi 
tabiiy. Biroq bu xususiyatlar ularni tasnif etilishida yaxlit 
bir mezondan kelib yondoshishga monelik qila olmaydi. 
Shunday ekan qo‘shiqlar ijro o‘rni, holati, musiqaga 
munosabati va badiiyatidan kelib chiqib: 1) ijro o‘rni; 2) 
poetik strukturasi, 3) musiqiyligi va raqsga munosabatiga 
qarab tasnif etilishi lozim.
Ijro o‘rniga qarab tasnif etilganda qo‘shiqlar: marosim 
va nomarosim qo‘shiqlariga ajraladi. O‘z navbatida marosim 
qo‘shiqlari ham ikki: mavsum marosim va oilaviy-maishiy 
marosimlar qo‘shiqlariga bo‘linadi. Mavsumiy marosim 
qo‘shiqlari mavzutik va funksional xususiyatlariga ko‘ra, 
yilning to‘rt mavsumi bilan bog‘liq (Navro‘z, Sust xotin, 
Choy momo, Obla baraka, Yasun-Yusun) bilan bog‘liq 
qo‘shiqlarni kiritish mumkin. 
Marosim qo‘shiqlari inson hayotining eng muhim 
davrlari, burilish nuqtalari: tug‘ilish, to‘y (balog‘at, 
uylanish), o‘lim va ularning tabiatga munosabati o‘z aksini 
topgan bo‘lib, maishiy, psixlologik hamda estetik funksiya 
ham bajarib keladi. 
1
Qarang: Балашов Д.М. О радовой и видовой систематизации фольклора // 
Русский фольклор. Том 17. – Ленинград: Наука, 1977. – С.23-33; Пропп В. 
Жанровой состав русского фольлора // Фольклор и дейстивительность. – 
Москва, 1976. – С.66-69.
160
160

---

Ayrim mavsumiy marosim qo‘shiqlari davrlar o‘tishi 
bilan lirik qo‘shiqlarga aylangan holatlar mavjud. «Qoshingni 
qora deydilar», «Kichkinajon – kichkina», bolalarning 
«Boychechak», «Chuchvara qaynaydi», «Oftob chiqdi 
olamga» qo‘shiqlari ana shular jumlasidandir. Bu qo‘shiqlar 
dastlab faqat mavsum marosimida ijro etilgan. «Qoshingni 
qora deydilar», «Kichkinajon kichkina», «Boychechak» 
bevosita Navro‘z, ya’ni bahorgi marosim bilan bog‘liq. 
Oilaviy-maishiy marosim qo‘shiqlari safiga to‘y, 
farzandning tug‘ilishi, xatna to‘yi va nikoh to‘yi, matom-
marosimi bilan bog‘liq yig‘i-yo‘qlov, motam yor-yorlari 
va shomon aytimlari bilan bog‘liq kinna, badikni kiritish 
mumkin.
Nomarosim qo‘shiqlari esa, asosan, lirik qo‘shiqlardan 
tashkil topgan bo‘lib, marosim qo‘shiqlaridan farqlanib 
turadigan jihati ularning biror-bir marosim bilan maxsus 
bog‘lanmaganligi, istalgan paytda, istagan joyda aytilishidir. 
Bu yo‘nalishdagi qo‘shiqlar:
1. Mehnat qo‘shiqlari. 
2. Tarixiy qo‘shiqlar. 
3. Termalar.
4. Bolalar qo‘shiqlari: allalar, huyalar, bolalarning o‘zi 
tomonidan kuylanadigan qo‘shiqlar. 
5. Lirik qo‘shiqlar
Mutaxassislar mehnat qo‘shiqlarini xalq lirikasining eng 
qadimiy janrlaridan biri sifatida bilishadi. Mehnat qo‘shiqlari 
ham qachonlardan maxsus marosimlar tarkibida ijro etilgan. 
Keyinchalik davrlar o‘tishi bilan marosim unutilib, faqat 
qo‘shiq matni qolgan. Misol uchun qo‘sh, o‘rim, oblo baraka, 
ho‘p mayda, yorg‘ichoq qo‘shiqlarini olaylik. Qadimda 
qo‘sh haydash ham, o‘rim ham, oblo baraka ham maxsus 
marosim sanalgan. 
161
161

---

Mehnat qo‘shiqlarining o‘zi ko‘plab a) dehqonchilik 
bilan bog‘liq qo‘shiqlar (qo‘sh, oblo baraka, yorg‘ichoq 
qo‘shiqlari), b) chorvachilik bilan bog‘liq qo‘shiqlar (sog‘im 
qo‘shiqlari: hushey-hushey, turey-turey, churey-churey), v) 
kasb hunar (charx, bo‘zchi, gilam to‘quvchilar va hokazo) 
qo‘shiqlaridan tashkil topgani holda, tarixiy qo‘shiqlar 
tarixda bo‘lib o‘tgan biror-bir voqea yoxud shaxs haqida 
to‘qilgan satrlardir. Tarixiy qo‘shiqlarning eng go‘zal 
namunasi Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘otit-turk» 
kitobida keltirilgan. Bu kitobdagi to‘rtta marsiyani yig‘i-
yo‘qlov namunasi emas, tarixiy-qahramonlik qo‘shig‘i 
namunasi sifatida o‘rganmoq lozim. O‘zbeklardagi 
«Namoz», «Mardikorlar» kabi qo‘shiqlarni ham ushbu 
turkumga kiritish mumkin. 
Termani mutaxassislar ham lirik, ham epik turga 
kiritishadi. To‘g‘ri, termaning professional ijodkor – baxshi 
tomonidan ijro etilishi, doston kuylash an’anasi bilan 
chambarchas bog‘liqligi uni epik tur deya tadqiq etish 
imkonini beradi. Biroq unda epik voqelik emas, ijodkorning 
ma’lum bir holatdagi kechinmalari o‘z ifodasini topadi. 
Ya’ni baxshi terma kuylash orqali o‘zini doston aytishga, 
tinglovchini esa doston tinglashga tayyorlagan. «Kunlarim», 
«Dumbiram», «Nima aytay» ana shunday termalar sirasiga 
kiradi. «Oq olma qizil olma» to‘plamida noma’lum shoirdan 
yozib olingan «Bibi shaylanayotir» termasi shu paytgacha 
yozib olingan termalarning eng go‘zal namunasidir.
1
Bolalar qo‘shiqlari atamasini ham keng ma’noda 
tushunmoq kerak. Birinchi o‘rinda kattalar tomonidan 
bolalarga atab aytiladigan qo‘shiqlar: Alla va huyalar. Alla 
hamma uchun tushunarli. «Huya» bu O‘zbekistonning 
1
Oq olma, qizil olma. O‘zbek xalq qo‘shiqlari. – Toshkent: Badiiy nashriyot, 1972. 
–B. 224–226.
162
162

---

janubiy viloyatlarida otalarning bolalarni erkalatish uchun 
aytgan qo‘shiqlaridir. Alladan farqli tomoni uni faqat 
erkaklar ijro etadi. Huya aytish an’anasi bugungi kungacha 
yaxshi saqlanib kelinayapti. Ikkinchisi esa bolalarning 
o‘zi tomonidan kuylanalidigan qo‘shiqlar. «Boychechak», 
«Chittigul», «Oq terakmi ko‘k terak», chorlamalar shular 
jumlasidandir.
O‘zbek xalq qo‘shiqlarining asosiy qismini lirik 
qo‘shiqlar tashkil etadi. Bu o‘rinda lirik deganda biz sevgi-
muhabbat haqidagi ishqiy-maishiy qo‘shiqlarni nazarda 
tutamiz. Lirik qo‘shiqlarni ham 1) Aytishuv yo‘nalishidagi 
(O‘lan va lapar) aytishuv yo‘nalishida bo‘lmagan, turli 
mavzudagi qo‘shiqlarga ajratib tasniflash mumkin. 
O‘lan ham, lapar ham qadimda to‘y kuni, qiz uzatish 
marosimida aytilgan.
1
Qiz va yigitlar tarafma taraf bo‘lib 
shod-u xurramligini, baxtiyorligi yoxud afsus-nodamatini, 
xullas kechinmalarini qo‘shiq orqali ifoda etishgan. Har 
ikkalasi ham aytishuvga, ya’ni qiz va yigitning so‘z 
musobaqasiga asoslanadi. Faqat laparlarda voqebandlik 
kuzatilsa, o‘lanlarda bu holat kuzatilmaydi. Bugungi kunda 
o‘lan ham, lapar ham istalgan sharoitda, istalgan joyda 
ijro etilishi mumkin. O‘lanlar, asosan, chorvachilik bilan 
shug‘ullangan, ko‘chmanchi hayot kechirgan urug‘lar 
orasida uchrasa, laparlar ko‘proq o‘troqlashgan hayot tarziga 
mosligi ko‘zga tashlanadi. 
Poetik strukturasiga ko‘ra tasnifda qo‘shiqlar ohangini, 
ya’ni yo‘lini naqarotlar va takrorlar belgilab beradi. 
Qo‘shiqlar ohang yo‘liga qarab farqlanganda ikki holatni 
kuzatamiz. Birinchi holat to‘rtliklar erkin holda birikib, har 
bir to‘rtlik individual bir kechinmani aks ettiradi va o‘ziga 
1
Fuad Ko‘pruli o‘lanni to‘y marosimlarda ijro etiladigan qo‘shiqlar deb 
ta’riflaydi. Qarang: Fuad Köprülü. Edebiyat araştırmaları. – Istanbul: Ötüken, 
1989. – S.114. 
163
163

---

xos kompozitsion qurilmaga ega bo‘ladi. Ikkinchisi qo‘shiq 
matnidagi to‘rtliklar o‘zaro birlashib, ma’lum bir voqeani 
yoxud kechinmani ifodalab keladi. Qo‘shiqlar ohang yo‘liga 
ko‘rab farqlanganda ular, asosan, ikkita katta guruhga 
ajraladi. 
b) Voqeaband bo‘lmagan – to‘rtlik qo‘shiqlar. 
a) Voeqeaband – to‘rtlik qo‘shiqlar. 
Voqeaband qo‘shiqlarda yuqorida ta’kidlaganimizdek, 
har bir to‘rtliklar ma’lum bir voqea bilan o‘zaro birikib 
keladi. Bu yerda to‘rtliklarning ketma-ketligi turg‘un holatga 
kelib, voqeabandlik hosil bo‘ladi. 
Voqeabandlik masalasiga olimlarning qarashlari, 
turlicha. Ayrim olimlar voqebandlik (syujet) barcha 
qo‘shiqlarga xos desa
1
, boshqa olimlar butunlay teskarisini, 
ya’ni syujetlilik qo‘shiqlarga xos emasligini uqtirishadi.
2
Har ikki qarashga ham qo‘shilib bo‘lmaydi. Birinchidan, 
syujet hamma qo‘shiqlarda ham uchrayvermaydi. Biz 
tahlilga tortgan qo‘shiqlarning asosiy qismi voqeaband 
emas, ya’ni syujetga ega bo‘lmagan qo‘shiqlardir. Bundan 
syujet qo‘shiqlarga xos emas, degan fikr kelib chiqmaydi. 
Shunday qo‘shiq namunalari borki, ularda voqeabandlik 
ustunlik qiladi. Bunday qo‘shiqlar ma’lum bir syujet asosiga 
quriladi va matndagi satrlar ushbu voqeani ifodalab keladi. 
Misol uchun: 
Oqti, oqti, oqti
Aminaxon oqti.
Hasan-Husanlar bilan, 
Soylarga botdi.
1
Акимова Т.М. О поэтической природе народний лирической песне. – 
Саратов, 1966. – С.9–11. 
2
Тимофеев Л.И. Лирика // Краткое литературная энциклопедия. –М.:1967. 
Т.4. – С.210. 
164
164

---

Uni ko‘rib onasi 
Bilagidan tortdi.
«Tortmang, onajon, tortmang», 
Deb soyga oqdi.
Aminaning kovushini
Soylardan topdi.
Qilgan sayohatlari 
Qon bo‘lib oqti.
G‘isht ko‘prik tagida
Uch kuncha yotti.
Chilvir-chilvir sochlari, 
Balchiqqa botdi.
Yalli, yalli, yalli, 
Yallining boshi.
Aminaxonning yoniga botgan, 
Soylarning toshi. 
Bu qo‘shiqda Aminaxon ismli qiz balog‘at yoshiga 
yetib, bir yigitning yolg‘on va’dasiga ishonib, homilador 
bo‘lib qolgani, onasi bilib qolgach, qiz nomusiga chiday 
olmasdan o‘z joniga qasd qilgani, uch kundan keyin uning 
jasadini ko‘prik tagidan topib olingani hikoya qilinmoqda. 
«Savrixonning ro‘moli» qo‘shig‘ida ham aynan shunday 
voqeabandlikni ko‘ramiz. Bunday voqeabandlik kelin salom, 
yor-yorlarda va ayrim mehnat qo‘shiqlarida ham uchraydi.
Voqeaband bo‘lmagan qo‘shiqlarda har bitta to‘rtlik 
mustaqil alohida bir kechinmani ifodalab keladi. Ularni faqat 
ohang va naqarotlar bog‘lab turadi. 
Devor ustiga devor, 
Devona bo‘lsin akang.
165
165

---

Boshida shoyi ro‘mol, 
Parvona bo‘lsin akang.
Yaqu-yaqu yaqu yaq. Yaqu-yaqu yaqu yaq.
Tog‘lar boshi o‘rama, 
Kiyik shoxi burama.
Boy qizini bermasa, 
Boyni Xudo urama. 
Yaqu-yaqu yaqu yaq. Yaqu-yaqu yaqu yaq.
O‘lanlarda ham voqeabandlik kuzatilmaydi. 
Voqeband bo‘lmagan qo‘shiqlarning o‘zi kompozitsion 
jihatdan yana uchga bo‘linadi.
1. Holat qo‘shiqlar. Hamma qo‘shiqlarda kechinma, 
holat aks etsa-da holat qo‘shiqlarida qahramon hech kimga 
murojaat qilmaydi, balki o‘z holatini anglatishga harakat 
qiladi: 
Yor yurgan ko‘chalarni, 
Supuray sochim bilan.
Chang chiqsa suv sepay, 
Ko‘zdagi yoshim bilan.
2. Murojaat qo‘shiqlar. Bunday qo‘shiqlarda qahra-
monning so‘zlari kimgadir – sevgilisi, yaqinlari yoki boshqa 
bir kimsaga murojaat tarzda bo‘ladi: 
Otma meni toshlar bilan, 
Uchib ketay qushlar bilan.
Qushlar qaytsa, men qaytmasam, 
Ko‘zing to‘lsin yoshlar bilan.
166
166

---

3. Aytishuv qo‘shiqlarining eng go‘zal namunasi o‘lan 
va laparlardir. Ularda qiz va yigit juft bo‘lib yoxud tarafma-
taraf bo‘lib, aytishuvda o‘zaro musoboqalashadilar. 
Yigit: 
Kakang keldi deganda, kakang keldi, yor-yor.
Xo‘rozlarning ichida, dakang keldi, yor-yor.
Qiziq-qiziq o‘landan aytoxunqiz, yor-yor, 
Taraf bo‘lib aytmoqqa akang keldi, yor-yor.
Qiz:
Bulbullarning qo‘ngani gul bo‘ladi, yor-yor, 
Olamdagi bor so‘zni, til biladi, yor-yor.
Taraf bo‘lib aytmoqqa kepsiz, aka, yor-yor, 
Oxunliging bu yerda kim biladi, yor-yor
Qo‘shiqlarning asosiy qismi barmoq vaznidagi 
to‘rtliklardan iborat bo‘lib aruz vaznidagi namunalar ham 
uchraydi.
1
To‘rtliklar qo‘shiqning eng qadimiy namunasi 
ekanligini mutaxassislar e’tirof etishadi. Qo‘shiqlarda bir 
xil turoqlarga amal qilinishi qo‘shiqning ohangdorligini 
ta’minlab, uning poetik xususiyatini kuchaytirishga xizmat 
qiladi. 
Xo‘p hayda-yo, xo‘p hayda, mayda-yo, mayda. 7+5=12
Qalqon tuyog‘im hayda, mayda-yo, mayda. 7+5=12
Temir tuyog‘im hayda, mayda-yo, mayda. 7+5=12
Xirmonni qilgin mayda, mayda-yo, mayda.
2
7+5=12
(Yanchish qo‘shiqlari) 
1
Fuod Ko‘pruli qisqa hijoli, ya’ni to‘rtlik shaklidagi qo‘shiqlar uzun hijoli 
qo‘shiqlarga nisbatan oldinroq paydo bo‘lganini va turk qo‘shiqlari asosan 5 dan 
tortib to 15 hijoga qadar bo‘lishini aytadi. Fuad Köprülü. Edebiyat araştırmaları. 
– Istanbul: Ötüken, 1989. – S.125. 
167
167

---

Takrorlar xalq qo‘shiqlari badiiyati tizimidagi muhim 
unsurlardan biri hisoblanadi. Satr boshida, o‘rtasida yoki 
oxirida kelishidan qat’iy nazar takrorlar qo‘shiqdagi ilgari 
surilgan mazmunni ochib berishga xizmat qilish barobarida 
ohang va kuyning yaxlitligini ta’minlab beradi.
Qo‘shiqlardagi naqarotlar esa an’anaviy naqarotlar va 
noan’anaviy naqarotlarga bo‘linadi. An’anaviy naqarotlarda: 
So‘z; misra; to‘rtlik takrorlanib keladi. Bular an’anaviy 
naqarotlar. Bu naqarotlar turli xil qo‘shiqlarda uchrashi 
mumkin. To‘g‘rirog‘i bu yerda ohangni ushlab turuvchi 
naqarotlar qoladi, faqat matn o‘zgaraveradi. Har qanday 
matn ushbu naqarot ohangiga moslashadi. Takrorlarda matn 
bilan chambarchas bog‘liqlik ko‘zga tashlansa, naqarotda 
mazmun bilan bog‘liqlik sezilmaydi. Bu o‘rinda ohang 
muhim ahamiyat kasb etadi. 
Bulardan tashqari faqat ayrim qo‘shiqlarning o‘zigagina 
xos bo‘lgan ma’lum tovush (Ha, hu) va misra takrorlanib 
kelish holatlari borki, ularni noan’anaviy naqarotlar sifatida 
baholash mumkin.
1
Qo‘shiqning kuyga munosabatiga kelsak, hamma, 
hatto motam qo‘shiqlarida ham musiqiy ohang mavjud, 
biroq motam marosim qo‘shiqlari biror-bir musiqiy asbob 
jo‘rligida kuylanmaydi. Motam marosimi va ayrim mavsum 
marosim qo‘shiqlarini inobatga olmaganda hamma holat-
larda qo‘shiqlarga biror musiqa asbobida kuy chalinishi 
mumkin. Shunga ko‘ra qo‘shiqlarni: 1. Soz bilan ijro 
etiladigan qo‘shiqlar; 2. Hech qanday sozsiz ijro etiladigan 
qo‘shiqlarga bo‘lish mumkin. 
1
Arxiv materiallari. Aytuvchi Bibisora momo. Qashqadaryo viloyati, Nishon tu­
mani.
2. 
Fuad Ko‘pruli “dala” so‘zini “dalamak“, “dalanmak“, “dalaşmak” so‘zlari bilan 
qiyoslab, quyidagi naqarot ekanini urg‘ulaydi. Qarang: Fuad Köprülü. Edebiyat 
araştırmaları. – Istanbul: Ötüken, 1989. – S. 114.
168
168

---

Hozirgi jonli jarayonda o‘zbek qo‘shiqlari doira, 
do‘mbira, dutor, bulomon, tor va hokazo musiqa asboblari 
jo‘rligida ijro etiladi. Qanday musiqa asbobi tanlanishi 
qo‘shiq mazmuni va ijro etilayotgan vaziyatdan kelib 
chiqiladi. 
Qo‘shiq va raqs haqida so‘z ketar ekan, ularning hamma 
davrlarda kuy bilan uyg‘unlikda qaralganligining guvohi 
bo‘lamiz. Fuod Ko‘pruli turklarning adabiy qarashlari diniy 
tasavvurlar hamda raqs va musiqa bilan birgalikda taraqqiy 
etganini yozadi. «Chig‘atoy lug‘ati»da qo‘shiq «raqs 
havosiga bog‘langan kuy» tarzda kelgani aytiladi.
Qo‘shiqlarning raqsga munosabatiga kelsak, hech bir 
qo‘shiq yo‘qki, unda harakat bo‘lmasin. Yig‘i-yo‘qlov, 
motam qo‘shiqlarida ham garchand harakatlar raqs deb 
atalmasa-da, raqs elementlarni o‘zida to‘la saqlab qolgan. 
Birgina misol, motam marosimida azador o‘zining yuzlarini 
timdalab, sadr tushishi bu motam marosimidagi raqsning eng 
qadimiy ko‘rinishlaridan biridir. 
Qo‘shiq va raqsning eng mukammal uyg‘unligini biz 
«Beshqarsak» qo‘shiqlari va o‘yinida ko‘rishimiz mumkin. 
Bu o‘yinni o‘rgangan san’atshunos olim Muhsin Qodirov 
uni o‘zbek xalq san’atining qadimiy ko‘rinishlaridan biridir 
deydi.
1
Bu o‘yinda qarsak va qo‘shiq qaytariqlari alohida 
ahamiyatga ega. Raqqoslar doira shaklini yasab qarsak 
ohangiga mos harakatlar qilishadi. Qarsakning turlari ko‘p: 
mayda qarsak, yakka qarsak, qo‘sh qarsak va hokazo. 
Cholg‘u asbobi vazifasini ko‘pincha qarsaklar bajaradi. 
Biroq bu qo‘shiq kuysiz ijro etiladi degani emas. Qarsak 
ham, kuy ham, naqarotlar ham eng mukammal uyg‘unlik 
kasb etadi. O‘rtada raqqos turli harakatlar bilan raqs tushadi, 
davradagilar qarsak chalib, kuyga mos qo‘shiq ijro etishadi. 
Qarsak o‘yinlarida naqarotlar muhim ahamiyatga ega.
1
Qodirov M. O‘zbek an’anaviy teatri. – Toshkent: Milliy kutubxona, 2010. –B.315. 
169
169

---

Hoy bola-bola, yor-yor, 
Omon bola yor-yor.
Hay-hu, ho-ho-ho.
Oq otingni maqtaysan, 
Bo‘z otimga yetmaydi.
O‘yinchingni 
maqtaysan, 
Qarsoqchidan 
o‘tmaydi. 
Hoy bola-bola, yor-yor, 
Omon bola yor-yor.
Hay-hu, ho-ho-ho.
Bu raqs o‘yin sifatida san’atshunoslar tomonidan 
o‘rganilgan bo‘lsa-da, bu o‘yinning verbal qismi, ya’ni so‘z 
komponenti olimlar e’tiboridan chetda qolib kelmoqda. 
Bu raqsda kuylanib kelinayotgan «Omonyor», «Gulbog‘», 
«Dig‘ajon», «Hoy bola-bola, yor-yor»lar xalq qo‘shiqlarining 
eng yorqin namunalaridir. 
«Qarsoq» bo‘ri degani
1
, ya’ni «Bo‘ri o‘yini» raqsi 
va qo‘shiqlari, asosan, chorvachilik bilan shug‘ullangan 
joylarda to‘y-tomoshalarda, gap-gashtaklarda, Navro‘z 
bayramlarda sevib ijro etilgan. 
Ishtirokchilarning qarsak chalib doira hosil qilishi, 
raqqosning o‘rtada turishi uch narsani yodimizga soladi. 
Birinchisi, qadimda ovchilarning ovga chiqib, halqa hosil 
qilib, o‘ljasiga hujum qilishi. Ikkinchisi, o‘tov chang‘arog‘i-
ning aylana shaklda ekanligi, unga birikkan uvuqlar bizga raq-
qosni o‘rtaga olib, davra hosil qilgan qarsoqchilarni eslatadi. 
Uchinchisi, «Ko‘pkari» (Boshqa bir nomi «Ko‘kbo‘ri») 
o‘yinini. Ya’ni ko‘pkari o‘yinida ham chavondozlar dastlab 
davra hosil qilishib, keyin «o‘lja» – uloqqa tashlanishadi.
1
Mahmud Koshg‘ariy «Devonu lug‘otit turk»da qarsoqni tulkining bir turi deydi. 
170
170

---

Bizning nazarimizda har uchala holat ham xalqimizning 
mavsumiy marosimi, ya’ni Navro‘z bilan bog‘liq. Chunki 
qish kirishi bilan ko‘klam-bahorning yaxshi kelishi uchun 
ko‘plab marosimlar o‘tkazilgan. Shulardan birinchisi 
ov, ikkinchisi ko‘pkari va nihoyat bahor kelishi bilan 
chorvadorlar keng yaylovlarga chiqib o‘tov tikishgan.
Fuod Ko‘pruli qadimda turklarning kuy- kuklarning 
soni 365 ta, ya’ni yil kunlariga teng bo‘lib, har kuni hoqon 
huzurida ayri bir kuy chalinganini urg‘ulaydi.
1
O‘tovdagi 
uvuqlar soni ham odatda 52 ta, ya’ni yillik haftaga tengligi 
tasodifiy bo‘lmasa kerak. 
Navro‘zga bag‘ishlangan ko‘pgina marosimlar, udumlar, 
aytim va qo‘shiqlar zamirida quyoshga bo‘lgan topinch 
yotganini ko‘rishimiz mumkin. Qarsak o‘yinidagi halqa 
bizga kunni-quyoshni ham eslatadi. Qolaversa, qo‘shiq 
matni naqarotidagi «hu», aslida xu, qu, ku (gu) kun-quyosh 
so‘zi bilan o‘zakdosh emasmikan degan taxmin uyg‘otadi. 
Nima bo‘lganda bu o‘yin qo‘shiqlari maxsus tadqiq etilishi 
lozim. 
Tasnifni yana davom ettirish mumkin. Misol uchun erkak 
va ayol qo‘shiqlari, har bir hududning o‘ziga xosligidan kelib 
chiqib, Surxondaryo, Qashqadaryo; Jizzax, Samarqand, 
Buxoro; Toshkent, Namangan, Andijon, Farg‘ona hamda 
Xorazm qo‘shiqlari deyish ham mumkin. Biroq bunday 
tasniflar ikkilamchi tasnifga kiradi. Eng muhimi esa qaysi 
turkum qo‘shiqlari bo‘lmasin, marosim qo‘shiqlarimi yoxud 
nomarosim qo‘shiqlarimi, yuqorida biz tilga olgan barcha 
turkumlik uchun birdek bo‘lgan umumiy mezonlardan kelib 
chiqqan holda tasnif etilmog‘i lozim.
2. Mehnat qo‘shiqlari, ularning turlari. O‘zbek xalqi 
tarixini shartli ravishda mehnat qilish tarixidan iborat deyish 
1
Fuad Köprülü. Edebiyat araştırmaları. – Istanbul: Ötüken, 1989. – S. 113. 
171
171

---

mumkin. O‘zbeklar to‘y marosimlarini, gap-gashtaklarni, 
sayillarni, turli bayramlarni o‘tkazishda o‘ta tashkilotchi 
va ijodkor xalq sifatida shuhrat topgan. Dam olish, hordiq 
chiqarishni o‘rniga qo‘ygan xalq, odatda, mehnat qilishni 
ham biladi.
Mehnat qo‘shiqlari o‘z tarkibida bir necha janrlardan 
iborat bo‘ladi. Har bir janrni bevosita mehnatning qaysi turi 
bilan band bo‘lish belgilaydi. Xususan, o‘rmak qo‘shig‘i 
gilam to‘qishda aytilar ekan, aynan shu namuna kashta 
tikuvchi, qo‘sh haydovchi shaxs tomonidan ijro etilmaydi. 
Ya’ni har bir mehnat sohasi o‘zining maxsus qo‘shig‘iga 
egaligi bilan ajraladi. Shuningdek, ko‘p qo‘shiqlarda ish 
qurollariga murojaat qilish odati bor. Bug‘doy yanchayotgan 
dehqon ho‘kizi bilan tillashadi, un chiqarayotgan ayol 
yorg‘ichoqqa murojaat qilishi mumkin. Binobarin, mehnat 
qo‘shiqlarining ichki turlarini matnda esga olingan ish quroli 
vositasida ham aniqlash imkoni bor. Yana bir xususiyatni 
eslab o‘tish joiz. Mehnat qo‘shiqlari uzoq muddat davomidagi 
ishni bajarishda o‘ziga xos vosita bo‘lgani sababli ularda 
qayta-qayta bir matnni takrorlash, ish qilayotgan odamning 
sergakligini oshirish maqsadida turli xitoblarga murojaat 
qilish ham an’ana hisoblanadi.
Folklorshunos Bahodir Sarimsoqov mehnat qo‘shiqlarini 
o‘rganish, tahlil qilishning qulayroq yo‘lini belgilash 
maqsadida ularni quyidagi turlarga bo‘lishni ma’qul topgan:
1. Dehqonchilik bilan bog‘liq qo‘shiqlar.
1. Chorvachilik bilan bog‘liq qo‘shiqlar.
2. Hunarmandchilik bilan bog‘liq qo‘shiqlar
1
.
Keltirib o‘tilgan tasnif mehnat turlariga ko‘ra amalga 
oshirilgan. O‘z navbatida ularning har biri ma’lum ichki 
bo‘linmalardan tashkil topdi.
1
Sarimsoqov B. Qo‘shiqlar / O‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodi. – T.: O‘qituvchi, 
1990. – B. 144.
172
172

---

Xalqning dehqonchilik bilan bog‘liq qo‘shiqlarining 
yorqin misoli sifatida Qo‘sh qo‘shig‘ni keltirish mumkin, 
Qo‘sh qo‘shiqlarida dehqonning mashaqqatli mehnati va bu 
mehnatni oz bo‘lsa-da oson qilgan ho‘kizidan minnatdorligi, 
ana shu ho‘kizini olqishlab, maqtash davomida o‘z ishidan 
mamnuniyat sezish ham ifoda etilgan:
Enib kelding ekishdan, 
To‘rt oyog‘ing kumishdan.
Yoki
Tarlon tayog‘im hayda, 
Temir tuyog‘im hayda.
Ishni tamom qilmasang, 
Jonimga orom qayda.
Qo‘sh ishlarini yakunlab yerga baraka urug‘lari 
qadalgach, bu orada bahor ham ancha amalga kirib, gulu 
lolalar ochilib Navro‘z bayrami, Lola sayli, Gul bayramlariga 
ulanib ketadi. Lola sayli va Qizil gul bayramlarida aytiluvchi 
qo‘shiqlarni ham, ko‘klam paytidagi sog‘in qo‘shiqlarini 
ham keng ma’noda Navro‘z qo‘shiqlari turkumiga kiritish 
mumkin. Chunki bu qo‘shiqlarning barchasi bahor qo‘shiqlari 
hisoblanadi. Xuddi shu kabi chorvachilik bilan bog‘liq 
qo‘shiqlar va hunarmandchilik bilan bog‘liq qo‘shiqlarni 
ham ko‘rib chiqish mumkin. 
Mehnat qo‘shiqlaridagi ba’zi irimlarning poetik ifodasi 
jonivorlarga ongli mavjudot sifatida murojaat qilish, 
mayda, Odam Ota, Xo‘jai Xizir, Bobo Dehqon, Zangi ota 
kabi obrazlarning qayta-qayta tilga olinishi, o‘tmishda 
magik qudratli deb tushunilgan naqarotlarning juft-juft 
takrorlanishlari ham ularning tarixiy asoslari qadimiy 
davrlar, hosildorlik kultlari bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi. 
Bora-bora bu obrazlar kishilarning to‘kin turmush, baxtli 
sevgi va serfarzand oila istaklarini badiiy ifodalashga xizmat 
173
173

---

qilgan. Shuningdek, mehnat qo‘shiqlaridagi o‘simliklarning 
jonli deb tasavvur qilinishi faqat ongli ko‘chimlar natijasi 
bo‘lmay, qadimgi animistik tasavvurlar rudimentlari hamdir.
3. Termalar va ularning o‘ziga xos xususiyati. Xalq 
og‘zaki ijodida qo‘shiq va doston o‘rtasida vujudga kelgan bir 
janr bor. Unda qo‘shiqdagi lirik ifoda, ayni paytda epik bayon 
qilish xususiyati uyg‘un namoyon bo‘ladi. Bunday asarlarga 
xalq terma deb nom bergan. So‘zning lug‘aviy ma’nosi 
ko‘pdan terib olingan, ajratib saralangan tushunchalarini 
beradi. O‘zbek folklorining yirik tadqiqotchisi, filologiya 
fanlari doktori, professor To‘ra Mirzayev termalar janriga 
shunday ta’rif beradi: «Pand-nasihat, odob-axloq, soz va 
so‘z haqida yaratilgan, ijtimoiy hayotdagi turli hodisalar, 
shaxs va jonivorlarning ta’rifi va tanqidiga bag‘ishlangan, 
baxshilar tomonidan kuylanadigan 10-12 satrdan 150-200, 
ba’zan undan ham ortiq misralargacha bo‘lgan lirik, liro-
epik she’rlarga terma deyiladi»
1
.
Ta’rifda diqqatni jalb qiluvchi bir nechta fikriy nuqtalar 
bor. Avvalo, termalar mavzu jihatdan, ko‘pincha, pedagogik 
ahamiyatni nazarda tutgan hayotiy lavhalar bayonidan iborat 
bo‘ladi. Ikkinchidan, ularda yozma mumtoz adabiyotdagi 
qasida vazifasi bajariladi. Ya’ni ayrim shaxslar, do‘mbira, 
ot yoki yana nimalargadir she’r-maqtovlar bag‘ishlanadi. 
Uchinchidan, termalar lirik parchalardan tashkil topishi 
mumkin. Demak, bunday termalarda ijrochining bosh 
maqsadi his, tuyg‘u, ichki kechinmalar ifodasiga qaratiladi. 
To‘rtinchidan, liro-epik she’rlardan iborat bo‘lganda, 
voqealar bayoni his-tuyg‘u vositasida aks etadi. Va, nihoyat, 
hajmi 10-12 va 150-200 misra atrofida, ya’ni ijrochi 
baxshining xohishi bilan belgilanadi.
1
Mirzayev T. O‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodi. – T.: O‘qituvchi, 1990. – B. 
169.
174
174

---

Filologiya fanlari doktori, professor Abiyr Musaqulov 
esa xalq termalarining estetik ahamiyatiga diqqat qilib 
shunday deydi: «Termalar o‘zbek folklori estetikasini 
o‘rganish uchun g‘oyat muhim manbadir. Go‘zallik va 
xunuklik, baxt va baxtsizlik haqidagi termalar fikrimizga dalil 
bo‘la oladi»
1
. Mazkur mulohaza muallifi termalarning xalq 
ommasi orasidagi haqiqiy insoniy fazilatlarni targ‘ib qilish 
quroli ekanini alohida ta’kidlamoqda. So‘z san’atining bosh 
vazifasi ham aynan insonga go‘zallik va xunuklik vositasida 
uning qalbiga yo‘l topish orqali ruhiy ta’sir o‘tkazishdir. 
Termalarning janr xususiyatlari ana shu tushunchalar orqali 
namoyon bo‘ladi.
Professor Hodi Zarifov bergan ma’lumotlarga qaraganda, 
Jumanbulbul o‘g‘li Ergashni maktabdor O‘tamurodning 
qizi Ziynatoyga uylantirganlar. Ammo baxshi yashaydigan 
hudud an’anasiga ko‘ra kelin to‘ydan keyinoq kuyovnikiga 
kelmas ekan. Uning kuyovnikiga kelishi uchun yana bir to‘y 
o‘tkazish odati bor ekan. Afsuski, birinchi to‘ydan keyin 
Jumanbulbul vafot etadi. Ergashning esa keyingi to‘yga 
mablag‘i bo‘lmaydi. Otasidan qolgan arzimas bor-yo‘q 
narsalarni qarz evaziga olib ketishadi:
Bo‘lib-bo‘lib olib ketdi haqini, 
Biz bilmaymiz haqi bor yo yo‘g‘ini, 
Zoti yo olismi, bizga yaqini, 
Bariga haq berib turgan kunlarim.
Ergash hayotida juda murakkab tanqis holat ro‘y beradi:
Xotin qoldi otasining uyida, 
1
Musaqulov A. O‘zbek folklori ocherklari. I tom. – T.: Fan, 1988. – B. 269.
175
175

---

Men bilmayman ne gaplar bor o‘yida, 
Ko‘p va’dalar bo‘lgan edi to‘yida
Uyalib, borolmay yurgan kunlarim.
Shunday qilib, vaqtida jonkuyar insonlar harakati bilan 
yozib olingan termalar yordamida baxshi hayotidagi o‘ta 
sirli va betakror hodisalar haqida ma’lumot olamiz. 
Mashhur baxshilar yurtda sodir bo‘layotgan 
adolatsizliklarga beparvo qarab turolmaganlar. Ayrim 
termalar matnida O‘zbekiston hududidagi tarixiy voqealar 
ham aks etgan. Xususan, Hodi Zarifov qayd qilishicha, 1898-
1908 yillarda O‘rta Osiyoni chigirtka bosgan ekan. O‘tgan 
asrda qariyalarning xotirasiga qaraganda, ayrim hududlardagi 
chigirtkani kuraklarda qopga solib ulgurishmagan ekan. Ana 
endi ofatni ekin maydonlarida tasavvur qiling. 1908-yilda 
Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li «Chigirtka» nomi bilan terma yaratadi:
Bozorchidan shayton qaytib, 
Biriga uch baho aytib, 
O‘ttiz olib, to‘qson sotib, 
Davlatmandlar qabon bo‘ldi.
Kambag‘alning aqli shoshib, 
O‘g‘il-qizman kengashib, 
Kecha-kunduz zor yig‘lashib, 
Do‘stlar qaddi kamon bo‘ldi.
Bu qo‘shiq-termada yurtimiz boshidan kechgan 
musibatli kunlar badiiy aksini topgan.
Baxshilar tomonidan kuylab kelingan «Do‘mbiram», 
«Kunlarim», «Nima aytay?», «Go‘ro‘g‘li», «Bormi 
jahonda?..» kabi termalarning hammasida ham ma’lum 
darajada real tarixiy voqealar, xalqning kechinmalari 
176
176

---

ifodalangan. Ularni yaratishda Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li, Ergash 
Jumanbulbul o‘g‘li, Po‘lkan shoir, Islom shoir, Umir Safarov, 
Bola baxshi (Qurbonnazar Abdullayev), Rahmatilla Yusuf 
o‘g‘li, Qodir baxshi, Qahhor baxshi ijodi muhim ahamiyatga 
ega.
Professional ijodkorlik xalqimiz dunyoqarashida Xudo 
bergan salohiyat hisoblanadi. Shu sababli baxshi-shoir-
larning ijodi haqida ko‘plab rivoyatlar, u bilan bog‘liq irim 
va marosimlar borki, ular an’anada ijodkorlikning ruhlar 
dunyosi bilan bog‘liqligini yana bir karra tasdiqlaydi. 
Xalq baxshilarining repertuari, asosan, termalar va 
dostonlardan tashkil topgan. Shu sababli xalq termalarini 
epik poeziya bilan lirik poeziya o‘rtasidagi bir bosqich 
deyish mumkin. Folklorshunos B.Sarimsoqov o‘zbek xalq 
termalarini og‘zaki ijodning epik turiga kiritadi.
Bizning kuzatishlarimiz termalarning katta qismida 
lirizm yetakchiligini ko‘rsatadi. Shunga, asosan, lirik 
xarakterdagi termalarni xalq lirikasi tarkibiga kiritamiz.
Shunday qilib, termalarni xalqimiz og‘zaki ijodidagi 
mustaqil janr sifatida baholash mumkin. Ular xalq hayotining 
badiiy ifodasi sanaladi. Termalarning xalq dostonlari va 
haqqoniy hayot o‘rtasidagi aloqa bog‘lovchi vositachilik 
ahamiyati g‘oyatda muhimdir.
Adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – 
Toshkent: Ma’naviyat. 2008. –176 b. 
2. Safarov O. O’zbek xalq og’zaki ijodi. – T., «Musiqa», 
2010. 368 b. 
3. Madayev O. O’zbek xalq og’zaki ijodi. – T.: «Mumtoz 
so‘z», 2010. 
4. Madayev O., Sobitova T. O‘zbek xalq oqzaki poetik 
ijodi. T., 2005.
177
177

---

5. Жирмунский В. М., Зарифов Х. Т. Узбекский 
народный героический эпос. М., с. 303.
6. Jo‘rayev M. Folklorshunoslik asoslari. – T., 2009 yil. 
7. Metin Ekiçi. Türk dünyasında Köroğlu. – Ankara: 
Akçağ, 2004; 
8. Mirzayev T. Doston. O‘zbek folklorining epik janrlari. - 
T.: Fan, 1981.
9. Musaqulov A. O‘zbek xalq lirikasi.–Toshkent: Fan, 
1995. –168 b.
10. Saidov M.S. O‘zbek xalq dostonchiligida badiiy 
mahorat masalalari. – Toshkent, 1969.
11. Cejidov M. Azerbajchan xalgыnыn sojkokunu 
dushunereken – Bakы: Jezыchы, 1989. – S.320.
12. O‘zbek folklorshunosligi masalalari. 1-kitob. – T., 
2006.
13. O‘zbek folklorshunosligi masalalari. 2-kitob. – T., 
2010.
14. O‘zbek folklorshunosligi masalalari. 3-kitob. – T., 
2010.
15. Turdimov Sh. Go‘ro‘g‘li» dostonlarining genezisi va 
tadrijiy bosqichlar. – Toshkent: Fan, 2011.
16. Turdimov Sh. Etnos va epos. –Toshkent: O‘zbekiston, 
2012. –112 b. 
17. Eshonqul J. Epik tafakkur tadriji. – Toshkent: Fan, 
2006. –120 b.
18. Ro‘zi baxshi Qulto‘ra o‘g‘li Qo‘ng‘irot dostoni va 
termalar. – Toshkent: Sano-standart,2017.
19. Fuzuli Bayat. Köroğlu destani. Istanbul: Ötüken, 2009;
20. Introduction to Folklore. London, 2008. Page7
178
178

---

10-MAVZU. BOLALAR FOLKLORI VA 
ULARNING TALQINLARI, BADIIY XUSUSIYATLARI
Reja: 
1. Bolalar folklorining o‘ziga xos xususiyatlari.
2. Bolalar qo‘shiqlari.
3. Alla qo‘shiqlari badiiyati.
O‘zbek bolalari o‘zlarining xilma-xil o‘yinlari va 
rang-barang janrdagi qo‘shiq repertualarini yaratganlarki, 
ularda bolalikning qalb tebranishlari, qiziqish va ehtiroslari, 
voqelikka munosabatidagi o‘ziga xosliklari, psixologiyasi 
balqib turadi. Bolalar shular bilangina cheklanmaganlar; 
ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot taqozosi bilan kattalar repertuariga 
daxldor ayrim folklor hodisalarini o‘zlashtirib – «o‘zlariniki» 
qilib borganlar. Bugungi kunda topishmoqlar, tez aytishlar 
va qo‘g‘irchoq teatrining tom ma’noda bolalarniki bo‘lib 
qolgani hech kimda shubha uyg‘otmaydi. Ana shu taxlitda 
o‘yinlar, qo‘shiqlar, og‘zaki nasr, muqallid yoki og‘zaki teatr 
tarzida tarmoqlangan va o‘zaro chambarchas bog‘lanib, bir 
butunlik holatiga kirgan o‘zbek bolalar folklori shakllanib 
ulgurgan.
1. Qo‘shiqlar. Bolalar ijodkorligi va ijrochiligida 
salmoqli mavqega ega bo‘lgan qo‘shiqlar tabiatiga ko‘ra 
lirik va hajviy mohiyatga molikligi bilan ajralib turadi: 
a) onalar allalaridan ritmik uquvi shakllana boshlagan 
kichkintoylarda 2–5 yasharliklaridayoq o‘z xatti-harakatlari 
va o‘yinlarini ritmik jihatdan baholash va boshqarish mayli 
tug‘iladi. Bu shunchaki baholash va boshqarishgina bo‘lmay, 
ularning o‘sha xatti-harakatlari, o‘yinlaridagi hayotiy 
mazmunni ritmga solishdan iborat poetik ko‘tarinkilik 
hisoblanadi. Shu sababli ular shovqin solib aytiladi va aksar 
179
179

---

holatlarda ikki satrdan oshmaydi. Tovushlar shovqinining 
ritmik garmoniyasi hosilasi sifatida to‘qilgan bunday 
qiqillamalar bolalar ijrochiligida ilk poetik akt hisoblanishi 
bilan qimmatlidir.
Turli yoshdagi bolalarning voqelikka poetik 
munosabatlari chuqurlashgani sayin ular ijod va ijro etgan 
qo‘shiqlar ham shakl, ham mazmun jihatidan teranlashib, 
takomillashib boradi. Shu zaylda uchlik, to‘rtlik, beshlik, 
oltilik va sakkizlik shaklidagi qo‘shiqlar yuzaga kelgan. 
Ayniqsa, to‘rtlik shakli bolalar repertuarida keng tarqalgan. 
Shuningdek, kompozitsion jihatdan dialog negizida 
qurilgan qo‘shiqlar ham anchagina. Odatda, ular aytishuvlar 
(aytishmalar) ham deyiladi. Hajman anchayin katta 
voqeaband qo‘shiqlar ham bor. Xullas, lirik qo‘shiqlar 
qanday hajm va shaklda bo‘lishidan qat’iy nazar bolalar yoshi 
va saviyasi darajasida ijtimoiy voqelikka poetik munosabat 
ifodasi sifatida yaratilganligi bilan xarakterlanadi. 
b) bolalar ham hazil-mutoyibaga alohida rag‘bat bilan 
qarashadi. Bir-birlarida tabiiy yoki ma’naviy qusur hamda 
kamchiliklarni payqashgan zahotiyoq tap tortmasdan, 
ayashmay, avvaliga nomga qofiyadosh laqab topib, keyinroq 
– jarayon chuqurlashgani sari shu laqabning ohangdoshligiga 
omuxta ritmga uyg‘unlashgan hazilni chuqurlashtirib mazax 
qilishadi, tegishadi, hatto ota-onalaridagi nojo‘ya xatti-
harakatlarni ham boplab yuzlariga solishadi.
Bolalar, aql-idroklari to‘lisha va teranlasha borgani 
sayin, ijtimoiy voqelikka ham faolroq munosabatda bo‘lishga 
harakat qiladilar. Shu jarayonda payqagan ijtimoiy illatlarni 
masxaralash darajasida o‘zlarida jur’at seza boshlaydilar. 
Ana shunday taassurot zamirida ularning folklor bisotida 
hajviy yoki satirik va yumoristik qo‘shiqlar silsilasi yuzaga 
kelgan. 
180
180

---

2. O‘yinlar. Bular bolalar faoliyatida alohida rol o‘ynaydi 
va bolalar o‘yin folklori sifatida maxsus guruhni tashkil 
etadi. Qolaversa, o‘yinlarning o‘zi ham harakat maqsadiga 
ko‘ra, ikki katta guruhga bo‘linadi:
a) harakatli o‘yinlar. Ma’lumki, bolalarning bunday 
o‘yinlari asosini harakat tashkil etadi. Ammo harakat esa 
o‘z-o‘zidan voqelikka aylanmaydi, uning yuzaga kelishida 
taqlid, narsa (predmet) va poetik so‘z vosita vazifasini 
o‘taydi. Shu xususiyatiga ko‘ra harakatli o‘yinlarning uch 
ichki tipini ajratish mumkin:
– taqlid negizida qurilgan harakatli o‘yinlar;
– narsa yoki o‘yinchoqlar harakatni boshqaradigan 
o‘yinlar; 
– poetik so‘z harakatni boshqaradigan o‘yinlar. 
Shuni alohida ta’kidlash joizki, bolalar ijrochiligida 
o‘yinlar qo‘shiqlar bilan ziynatlangani tufayli favqulodda 
estetik mohiyat kasb etgan. Zero, qo‘shiq harakatdan 
iborat o‘yinlarning ajralmas uzviy qismi sifatida ularning 
mazmundorligini to‘ldirishga xizmat qilgan, aniqrog‘i, 
qo‘shiq bolalarni o‘yinga chorlaydi yo ular o‘yiniga 
muqaddima bo‘ladi yo o‘yin uchun shart vazifasini o‘taydi. 
Bunday vaziyatda u o‘yinning debochasini tashkil qiladi yo 
o‘yindagi harakatning yo‘nalishini belgilab, dramatik holatni 
yuzaga keltiradi yo o‘yinga yakun yasab, ishtirokchilarni 
tarqalishga da’vat etadi. Bunday qo‘shiqlar o‘yinning tarkibiy 
qismi sanaladi. Chunki ularda butun o‘yin jarayoni zuhur 
topmaydi. Chorlamalar, cheklashmachoqlar, sanamalar, 
shuningdek, o‘yindagi harakatni boshqaruvchi badihalar va 
tarqalmachoqlar shunday xarakterga ega.
b) ma’naviy yoki so‘z o‘yinlari. Bolalar so‘z bilan 
o‘ynab, ma’naviy kamolot pillapoyalaridan ildamlaydi. Bola 
o‘z kamolotining ilk bosqichida so‘z ma’nosini anglashdan 
181
181

---

yiroq turadi. Biroq so‘zning sehrli olamiga u bilan o‘ynab 
turib kira boradi. Onalar allalarining nazokatli ohangi bilan 
tanglayi ko‘tarilgan bolakay endi tovushlarning mo‘jizakor 
ohanglaridan huzurlana boshlaydi. Eng muhimi, shunday 
huzurlanish zavqini o‘zi uchun o‘zi kashf etishga intilib, 
asta-sekin so‘zlar hosilasidan tug‘ilgan ritmlarning harakatga 
yoki fikrga uyg‘un tarovatidan ma’no uqishga mayli 
kuchaya boradi. Kattalar bolalardagi bu ma’naviy ehtiyojni 
qondirishni ko‘zlab, qachonlardir topishmoq, tez aytish 
singari so‘z o‘yinlarini o‘ylab topganlar. Bolalarga bular 
g‘oyat maqbul tushdi va ularni chinakamiga o‘zlashtirib, 
hatto «o‘zlariniki» qilib oldilar. Ayni choqda o‘zlari ham 
guldur-guplarni, bir-birlarini so‘zda chandishni chinakam 
ma’naviy o‘yin darajasiga ko‘tardilar, shuningdek, so‘zlarni 
sindirib ma’no uqish mashqlaridan iborat sirli yashirin tilning 
xilma-xil ko‘rinishlarini o‘ylab topdilar.
Allalar beshik qo‘shiqlarining keng tarqalgan an’anaviy 
janri hisoblanadi. Jahonda biror xalq, millat yoki elat yo‘qki, 
ularning o‘z allasi bo‘lmasa...Ruslarda «bayki» yoxud 
«bayushki»
1
deb yuritiluvchi bunday qo‘shiqlar turkmanlarda 
«huvdilar»
2
, tatarlarda «alli-balli»
3
, qoraqalpoqlarda «heyya-
heyya»
4
, turklarda «nini-nini»
5
, forslarda «lo-lo», inglizlarda 
«cradlesong lullaby», nemislarda «wiegelieg», fransuzlarda 
«berceuse»
6
, o‘zbek va tojiklarda «alla» va «allo» atamalari 
bilan mashhurdir. Binobarin, alla – jahon onalarining mehrga 
yo‘g‘rilgan bir qadar farahbaxsh, ammo o‘rni bilan esa bir 
qadar ma’yus, muqaddas qo‘shig‘idir.
1
Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка. Т.1.М., 1955,– C.57.
2
Хапыз ага. Ашгабат, 1975, 21-бет.
3
Татар халкының балалар фольклоры, 41-бет.
4
Қарапалпақ халқ қосықлары. Нокыс, 1965, 21-бет.
5
Çосик Edebiyatı Antologiyasi. Anqara, 1957, 3-бет.
6
Капица. О.И. Детский фольклор. –С. 34.
182
182

---

«Allalar, odatda, bolalarning emizikli davridan to 
uch yoshni to‘ldirguniga qadar aytiladi. Ularning ana shu 
yosh bilan bog‘lanishi qat’iy bo‘lib, bu xususiyat faqat 
beshik qo‘shiqlarigagina xosdir. Shu sababli allalarni ona 
suti bilan bog‘lashlari bejiz emas. Ha, allada ona sutining 
tiniqligi, pokizaligi bor. Uning mo‘tabarligi shundan. Bunga 
chaqaloqning ma’sumligi, pokligi, begunohligi, bezavolligi, 
musaffoligi va norastaligi qo‘shilib, allalar yana bir qadar 
muqaddaslashtirilgan. Natijada allalar bora-bora «Haq 
qo‘shig‘i» sifatida ilohiylashtirilgan:
1) Ayollar allalari. Bular asosiy ko‘pchilikni tashkil 
etadi va janr tabiatini tahlil qilishga oid barcha namunalar 
shu tipga mansub.
2) Erkaklar allalari. Bular huyalar deb yuritiladi. Bu 
haqda dastlab G‘ozi Olim Yunusov 1926-yilda «Maorif 
va o‘qitg‘uvchi» jurnalining 4-sonida bosilgan «Allalar 
haqida so‘z» maqolasida eslatgan edi. Hodi Zarif esa, 
G‘.O.Yunusovning o‘sha davrlardayoq huyalarning bir 
necha yaxshi namunalarini yozib olganligi haqida guvohlik 
bersa-da, bu matnlar taqdiri hanuzgacha noma’lumligicha 
qolib kelayotir. Oqibatda bugunga qadar huyalarning 
allalardan farqli xususiyatlarini muayyanlashtirish e’tibordan 
chetda qolayotir. Buning yana boshqa bir sababi shundaki, 
allalar Xorazmda «hey», qoraqalpoqlarda «heyya-heyya» 
va turkmanlarda «huvdi» tarzida atalganidan istilohlar 
o‘xshashligi yuzaga kelganligi tufayli folklorshunoslikda 
o‘zbeklardagi allalarga iqrorlik va huyalarga ishtiboh bilan 
qarash oyinga aylangan. 
Holbuki, allalar ham, huyalar ham o‘zbeklar orasida 
qadimdan kuylanib keladi. Endilikda motam allalari silsilasida 
ayollar ijrochiligida kuylanadigan huyalar borligi aniqlandi. 
Rost, huyalarni, asosan, otalar va bobolar kuylaydilar. Ular 
183
183

---

chorvachilik bilan shug‘ullanuvchi o‘zbeklar orasida keng 
tarqalgan. Buni ularning mazmuni ham tasdiqlaydi:
Huya, bolam, huyang qani?
Buvang bergan tuyang qani, 
Buvang bergan tuyang bo‘lsa, 
Boqib yurganlaring qani?
Boqib yurgan tuyang bo‘lsa, 
Adiring-cho‘llaring qani?
Huya, bolam, huya!
Chindan-da, ayollar uy-ro‘zg‘or yumushlari bilan 
band bo‘lgan paytda chaqaloqni ovutish, uxlatish erkaklar 
zimmasiga tushgan. Shunday kezlarda ular bolani tizzalariga 
olib, tebratish marosimiga mos ohangda huya kuylab, bolaga 
uyqu chorlaganlar
1
.
Allalar poetik pafosiga ko‘ra, lirik va yumoristik ruhda 
bo‘ladi. Lirik allalar asosiy ko‘pchilikni tashkil etadi. Ular 
mavzu-motiv mohiyatiga ko‘ra avaylovchi, maishiy va 
tarixiy yo‘nalishga ega. Ularning marosimga aloqador 
namunalari ham mavjud. Asosan, motam allalari deb 
yuritiluvchi bu turkumning o‘lim allalari – marhum tilidan 
aytiladigan allalar, chaqaloq o‘lganda sadr tushib aytiladigan 
allalar singari yig‘i tiplari va yo‘qlov allalaridan iborat ichki 
xillari aniqlangan
2.
Avaylovchi allalar ancha keng tarqalgan bo‘lib, asosan, 
bolalarni erkalash, ularni o‘rab olgan muhit bilan tanishtirish, 
faqat o‘zlarigagina bog‘liq bo‘lgan narsalarni poetik ta’riflay 
turib, bola taqdirini orzular silsilasida ko‘rish motivlariga 
1
Bu xususda batafsilroq qarang: Safarov O. Huyalar-otalar allasi // «Maktabgacha 
tarbiya»jurnali, 1994,5-6-sonlar, 20-bet. Maqolada Huyalar namunalari ham 
ilova qilingan.
2
Safarov O., O‘rayeva D, Narzullayeva D. Motam allalari haqida mulohazalar. 
// O‘TA, 5-son, 30-34-betlar. Yana: O‘rayeva D. O‘zbek motam marosimi 
folklori. Toshkent: «Fan», 2004, 36-44-betlar. Yana: Bo‘zlardan uchgan g‘azal-
ay. Buxoro, 2004, 98-110-betlar.
184
184

---

limmo-lim. Bu jihatdan, ayniqsa, bola beshigining poetik 
ta’rifiga alohida e’tibor berilganini qayd etish lozim. Axir 
beshik-go‘dakning uyi-da, u shu beshikdagina orom olishi, 
shunday paytlarda esa, ona o‘z yumushlarini amalga oshirishi 
mumkin.
O‘zbeklar qadim zamonlardan beri beshikning qanaqa 
materialdan yasalishiga, pardoziga alohida e’tibor berganlar; 
o‘tmishda uni, asosan, tut, o‘rik va yong‘oq kabi mevali 
daraxtlardan yasaganlar. Beshikning mevali daraxt tanasidan 
yasalishiga insonning sermeva-ko‘p farzandli bo‘lishiga oid 
istakni ramzan nazarda tutganlar.
Allaning oti Haqdir, 
Haqdan dilaklar
*1
ko‘pdir, 
Yetirsa
2*
dilagimni, alla, 
O‘lsam armonim yo‘qdir.
Qorako‘llik 75 yashar Zuhra bibi Qilichova o‘z 
armonlarini allada ana shunday kuylaydi. U bizga ona-yu 
buvilari ham shunday allani kuylashganini, bu allani aslida 
buvijonidan o‘rganganini, binobarin, bu yodgor qo‘shiq 
ekanini alohida ta’kidladi.
Adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – 
Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – 176 b. 
2. Safarov O. O‘zbek xalq og’zaki ijodi. – T., «Musiqa», 
2010. –368 b. 
3. Madayev O. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. – T.: «Mumtoz 
so‘z», 2010. 
1*
Tilaklar
2*
Yetkirsa
185
185

---

4. Madayev O., Sobitova T. O‘zbek xalq ogzaki poetik 
ijodi. T., 2005.
5. Жирмунский В. М., Зарифов Х. Т. Узбекский 
народный героический эпос. М., с. 303.
6. Jo‘rayev M. Folklorshunoslik asoslari. – T., 2009 yil. 
7. Metin Ekiçi. Türk dünyasinda Köroğlu. – Ankara: 
Akçağ, 2004; 
8. Mirzayev T. Doston. O‘zbek folklorining epik janrlari. 
- T.: Fan, 1981.
9. Musaqulov A. O‘zbek xalq lirikasi. – Toshkent: Fan, 
1995. –168 b.
10. Saidov M.S. O‘zbek xalq dostonchiligida badiiy 
mahorat masalalari. Toshkent, 1969.
11. Seyidov M. Azerbajchan xalgыnыn sojkokunu 
dushunereken – Bakы: Jezыchы, 1989. – S.320.
12. Jahongirov G‘. O‘zbek bolalar folklori. –T.: 
O‘qituvchi 1975.
13. Safarov O. O‘zbek bolalar poetik folklori.– 
T.:O‘qituvchi, 1985.
14. Boychechak. Qo‘shiqlar.–T.:1984.
15. Turdimov Sh. Go‘ro‘g‘li» dostonlarining genezisi va 
tadrijiy bosqichlar. – Toshkent: Fan, 2011.
16.Turdimov Sh. Etnos va epos. –Toshkent: O‘zbekiston, 
2012. 112 b. 
17. Eshonqul J. Epik tafakkur tadriji. – Toshkent: Fan, 
2006. 120 b.
18. Eshonqul J. O‘zbek folklorida tush va uning badiiy 
talqini. – Toshkent: Fan, 2011.
19. Fuzuli Bayat. Köroğlu destani. Istanbul: Ötüken, 
2009;
20. Introduction to Folklore. London, 2008. Page7
186
186

---

11-MAVZU. LIRIK QO‘SHIQLAR
Reja:
1. Qo‘shiq – lirik janr.
2. Lirik qo‘shiqlarining badiiy xususiyatlari.
3. Tarixiy qo‘shiqlar. 
1. Qo‘shiq – lirik janr. Lirik qo‘shiqlar, asosan, to‘rtliklar 
sifatida shakllangan bo‘lib, ma’lum ohang yo‘llari ularni 
ijro jarayonida so‘zlar birlashtirib turadi. Lirik qo‘shiqda 
vazn, ohang, kuylovchi kechinmalarini, o‘y-xayollarini, 
hissiyotlarni ifodalovchi turli badiiy ko‘chimlar qo‘llanilib, 
so‘z, ohang, kuylovchi va tinglovchida tug‘iluvchi xayolot 
qo‘shiqni so‘z san’atining mo‘jizasiga aylantiradi. 
Xalq qo‘shiqlarining boshqa janrlari kabi lirik qo‘shiqlar 
ham tarixan, magik-ritual ahamiyatga ega bo‘lib, maishiy-
etnografik hodisadan badiiy-estetik hodisaga aylanguncha 
uzoq tadrijiy yo‘lni bosib o‘tgan. Ammo lirik qo‘shiqlarning 
bu kungi holati hayotda yashayotgan insonning quvonchu 
g‘ami, turmush achchiq-chuchuklarini totib ko‘nglidan 
kechirayotgan ruhiy iztiroblari va hayajonlarining 
kuylanuvchi in’ikosi deb aytish mumkin .
Lirik qo‘shiqlar ham folklorning barcha janrlariga tegishli 
bo‘lgan og‘zakilik, jamoaviylik, an’anaviylik, variantlilik 
qonuniyatlari asosida rivojlanadi, kuylanadi, keng omma 
orasiga yoyiladi, avloddan-avlodga o‘tib an’analashadi. 
Har qanday iste’dodli qo‘shiq – jamoaviy ijod mahsuli. 
Ammo bu holat el orasida mashhur iste’dodli, professional 
qo‘shiq ijrochilari bo‘lganligini, ularning ijro mahorati, 
iqtidori sabab qo‘shiqlar go‘zal shaklda bizgacha yetib 
kelganligini inkor qilmaydi. Xalq qo‘shiqchilari qanchalik 
iste’dodli, badihago‘y bo‘lmasin, an’ana qonuniyatlariga 
187
187

---

bo‘ysunganlar. Lirik qo‘shiqlarda ustuvor ko‘rinish olgan 
poetik ramzlar tizimi, turli badiiy tasvir vositalarining 
qo‘llanilishi va ular asosida yuzaga chiquvchi voqelik, hatto 
lirik qahramonning dunyoqarashi, qalb kechinmalari ham 
an’anaviy xarakterga ega bo‘ladi. Masalan, xalq lirikasida 
qizil sifatlashi hech qachon erlarga nisbatan qo‘llanmaydi. 
Agar qo‘llangan bo‘lsa, u sun’iy o‘zgartirilgan ko‘rinishdir.
Lirik qo‘shiqlar paydo bo‘lishini ayrim mutaxassislar 
feodalizmgacha bo‘lgan davr, ba’zilar feodalizm bilan 
bog‘laydilar. Mustaqil lirik qo‘shiqlarning janr sifatidagi 
paydo bo‘lishi, shubhasiz, tarixiy taraqqiyotning keyingi 
bosqichlariga xosdir. Chunki lirika inson o‘z shaxsini 
tanigan, o‘zini shaxs sifatida anglagach, o‘zini olam ichra 
yana bir olam deb bilgan va tashqi obyektiv olamga yangicha 
qaragan sharoitlarda paydo bo‘ladi.
Ammo bu ta’rif og‘zaki lirikaning paydo bo‘lishini 
to‘la ta’riflay olmaydi. Sababi, yuqorida aytilganidek, 
xalq qo‘shig‘ining lirik qahramoni umumlashma tipligi, 
an’anaviy poetik tafakkur mevasi ekanligidadir. Aytaylik, 
yor-yorlarda kelinchak haqida juda ko‘p kuylashadi. Bu 
maqtovlar, tilaklar ayni paytdagi kelinchakka ham, uning 
bir paytlar kelin bo‘lgan buvisiga ham, kelajakda kelin 
bo‘ladigan nevarasiga ham taalluqlidir.
Shubhasiz, xalq lirik qo‘shig‘i nisbatan keyin paydo 
bo‘lgan janr hisoblanadi, ammo unda uzoq o‘tmishning 
izlari mavjudligini, lirik obrazlar qayta-qayta mushohada 
qilinganligini, hozir ham ma’lum darajada mifologik 
tafakkur bilan bog‘liqligini inkor etmaydi. Xalq lirikasining 
qadim tasavvurlar, marosimlar bilan bog‘liqligi uning juda 
qadimiyligini ko‘rsatadi.
Mavzu ko‘lami bevosita ishq-muhabbat kechinmalari 
bo‘lgan lirik qo‘shiqlar an’anaviy qo‘shiq janrlarining boshqa 
188
188

---

ko‘rinishlaridan farqli ravishda xalq turmushining barcha 
sohalarida erkin kuylanadigan, o‘yin, biron marosim bilan 
bog‘liq bo‘lmagan namunalarni qamrab oladi. Ayni paytda 
hajviy yo‘nalishdagi qo‘shiqlar ham ushbu janr tarkibiga 
kiradi. Bu janrda sevgi mavzusi va oilaviy munosabatlar, 
turmush tashvishlari ifodasi birinchi o‘rinda turadi. 
Rus folklorshunosi V.P. Anikin nomarosim xalq 
lirikasining genezisini: a) lirik syujetning shakllanishi; 
b) xalq qo‘shiqlarida lirik «men»ning paydo bo‘lishi; v) 
maishiy turmushning poetiklashuvi (poetik mushohada 
qilinishi) bilan bog‘laydi.
Shu belgilar xalq lirikasining poetik asoslari bo‘lib, ular 
doimo mavjud bo‘ladi, rudiment holiga tushib qolmaydi. 
Bu poetik asoslarni esa tarixiy ildizlar paydo qiladi. Xalq 
lirikasini yashnab turgan gulga o‘xshatsak, poetik asoslar 
uning bizga ko‘rinib turgan qismi, tarixiy ildizlar esa 
tomirlarini tashkil etadi va an’ana ularning har ikkisini 
uyg‘unlashtirib turadi.
Hozirda xalq qo‘shiqlarini tinglaganimizda, odatda, 
uning tashqi ma’nosini, juda nari borsa, poetik ko‘chimlarga 
asoslangan mazmunini anglaymiz. Biroq xalq qo‘shig‘ining 
barcha tashqi va ichki mazmuniy qirralarini izohlash uchun 
buning o‘zi kifoya qilmaydi. Mashhur xalq qo‘shig‘ini ko‘rib 
chiqaylik:
Sunbula-yu sunbula, 
O‘rab olay gul bilan.
Mening ko‘nglim sen bilan, 
Sen ketasan kim bilan, 
Qadamingga gullar sochilsin.
Qo‘shiqning tashqi – so‘zma-so‘z ma’nosi quyidagicha: 
Sunbula badiiy obraz – qo‘shiq qahramonining poetik jufti, 
qahramon uni gullarga burkamoqchi, ammo yor ko‘ngli 
189
189

---

begonada. Shunday bo‘lsa-da, oshiq fidoyilik qilib, yor 
qadamiga gullar sochmoqchi yoki shunday bo‘lishini 
astoydil istaydi.
Bu bandni tarixiy asoslariga ko‘ra, sharhlasak, Sunbula 
oyning nomi bo‘lib, 22-avgustdan 23-sentyabrgacha bo‘lgan 
muddatni qamrab oladi. Bu ayni pishiqchilik davri, suvlar 
tinigan, maqolda aytilganidek, «Sunbulaning suvi – sharob» 
payti bo‘ladi. Demak, qo‘shiqdagi Sunbula balog‘atga 
yetgan yor ramzidir. «Sunbula burji suvrati qo‘liga bug‘doy 
boshog‘ini ushlab turgan qiz shaklidadir», – deydi akademik 
Alibek Rustamov shu oy haqidagi xalq tasavvurlarini 
ifodalab.
Qadimiy mifologik tafakkurda inson gulga teng, gul 
shakliga evrilishi, ya’ni aylanishi mumkin. Ushbu tasavvurga 
asoslangan poetik tafakkur insonni gulga qiyoslaydi, 
o‘xshatadi. Mifo-poetik tafakkurga ko‘ra, qo‘shiqdagi gul 
bilan o‘rab olish lirik qahramonning o‘z yorini quchish istagini 
ifodalaydi. Yor qadamiga gullar sochish ham mifologik 
inonch, iz magiyasiga ko‘ra yorning poyiga bosh qo‘yish 
bilan teng. Lirik qahramon yor uni sevmasa ham, uning 
yo‘llariga gullar sochilishini, unga ko‘plab qizlar maftun 
bo‘lishini istaydi. Qadimiy inonchlarga ko‘ra, insonning 
izi ham uning o‘rnini bosishi mumkin. Shu bois hozirgacha 
«Bosgan izlaringdan o‘rgilay!» yoki «Qadamingizga 
hasanot!» deyish insonning o‘zidan o‘rgilish va insonning 
tashrifini ulug‘lashga tengdir. Buning aksicha «Qadaming 
qursin!», «Izing o‘chsin!», – deyish insonga ajal tilashdir. 
Xalq ongida Sunbula haqidagi tasavvurlar, ijodida maqollar 
va afsonalar mavjud bo‘lgan va ba’zilari bizgacha yetib 
kelgan. Xalqimiz ana shulardan kelib chiqib, qayta poetik 
mushohada qilib, yuqoridagi kabi bandlarni ijod qilgan.
190
190

---

O‘choq boshida qumg‘on, 
Atrofi baland qo‘rg‘on.
Sevganimga yetolmay, 
Yurak-bag‘rim bo‘ldi qon, 
Qadamingda gullar ochilsin…
Men bu yerda o‘t yoqsam, 
Andijonda tutun-ey.
Bu dunyoda bormikan, 
Yurak bag‘ri butun-ey.
Bu dunyoda bor bo‘lsa, 
Yurak-bag‘ri butun-ey.
Qog‘ozdan qozon yasay, 
Guldan qilay o‘tin-ey... 
Ma’lum bo‘lmoqdaki, lirik qo‘shiqlarda keluvchi 
obrazlar tizimi inson kechinmalari xalqning ko‘p asrlik 
tasavvurlari, mifologik qarashlari, odat va udumlariga 
chambarchas bog‘liq ravishda o‘ta poetik ko‘rinishlarda 
ifodalanadi.
Endi quyidagi to‘rtlikka e’tibor bering:
Oq ilon, oppoq ilon,
Oydinda yotganing qani?
Men – yomondan ayrilib, 
Yaxshini topganing qani?
Qadim ajdodlarimizda oydinda yotgan oq ilonni ko‘rgan 
odam baxtli bo‘ladi, degan ishonch bo‘lgan. Biroq bu 
deyarli sodir bo‘lishi mumkin bo‘lmagan vaziyat. Oshiq 
to‘lin oy kechasida (oydinda) oppoq ilonni yotganini ko‘rish 
mumkin bo‘lmaganidek, sen ham mendan voz kechib baxtli 
bo‘lolmaysan, demoqda go‘yo.
191
191

---

2. Lirik qo‘shiqlarining badiiy xususiyatlari. Lirik 
qo‘shiq hajmining kichikligi matndagi har bir so‘z 
zimmasiga boshqa janrlarga nisbatan ortiqroq badiiy «yuk» 
beradi. Poetik san’atlar orasida ramz birgina so‘z orqali keng 
mazmun ifodalash imkoniyatiga ega. Bu esa aynan qo‘shiq 
janrining talablariga mos keladi. Lirik qo‘shiqlarda ramzning 
boshqa poetik san’atlarga nisbatan keng qo‘llanilishini shu 
sabab bilan ham izohlash mumkin.
Poetik ramz qo‘shiqlardagi mavhum tushunchalarni, 
anglatish qiyin bo‘lgan nozik tuyg‘ularni, turli ruhiy holatlarni 
bir yoki bir necha so‘z orqali ifodalash imkoniyatini beradi. 
Qo‘shiqning ohangdorligini ta’minlaydi, badiiy qimmatini 
oshiradi.
Lirik qo‘shiqlarda qo‘llaniluvchi poetik ramzning ikki 
muhim tipini ajratib ko‘rsatish mumkin: 1. O‘zak ramzlar. 
2. Vaziyat ramzlar. 
O‘zak ramzlar. Ramziy obrazlarning bu ikki tipini 
qarama-qarshi qutblar sifatida qaramaslik lozim. Ular 
qo‘shiqning jonli ijro jarayoni davomida bir-birini to‘ldiradi, 
biri ikkinchisi bilan chambarchas bog‘liq yuradi.
Ramziy obrazning barcha qo‘shiqlar uchun umumiy 
bo‘lgan an’anaviy tub poetik ma’noli shakli o‘zak ramz 
hisoblanadi. «O‘zak» atamasi tilshunoslikdan olingan. 
Ma’lumki, aglyutinativ tillar (jumladan, o‘zbek tili)da so‘z 
asosini o‘zak tashkil etadi. O‘zakka turli so‘z yasovchi 
qo‘shimchalar birikib yangi ma’noli so‘zlar hosil bo‘ladi. 
Sintaktik munosabatni bildiruvchi qo‘shimchalar esa 
so‘zlarni bir-biriga bog‘lovchi vosita vazifasini bajaradi. 
Tildagi o‘zak so‘z kabi o‘zak ramz ham muayyan matnda 
turli sifat, belgilar bilan kelib o‘z poetik ma’nosini u yoki 
bu bu tarzda kengaytiradi, oydinlashtiradi. Masalan: ro‘mol 
192
192

---

obrazining barcha qo‘shiqlar uchun tub ramziy ma’nosi 
«oila». Ammo ro‘mol u yoki bu qo‘shiq tarkibida turli sifat, 
holatlarda tasvirlanadi. Misol uchun ushbu to‘rtlikni olib 
ko‘raylik:
Ro‘molini yuvdirdim, omon yor, 
Qora tolga ildirdim, omon yor.
Qora toli qurisin, omon yor, 
Qaroqchiga oldirdim, omon yor. 
Qo‘shiq tarkibida o‘zak ramzlar: «ro‘mol» – oila, 
«tol» – oshiq yigit tub ramziy ma’noga ega. «Ro‘molimni 
yuvdirdim» misrasida «yuvdirdim», «qora tolga ildirdim» 
misrasidagi «ildirdim» o‘zak ramz «qo‘shimcha»lari 
hisoblanib, bu so‘zlar ramziy obrazning ushbu qo‘shiqdagi 
badiiy mazmunini yanada aniqlashuviga yordam bermoqda. 
Matnda «qo‘shimcha»lar o‘zak ramz ma’nosi bilan bog‘liq 
ramziy mazmun olmoqda. Ya’ni: «yuvilgan ro‘mol tolga 
ilindi», lirik qahramon – ma’shuqa «oshiq yigitga ishonib, 
unga o‘z qalbini bag‘ishladi. Shirin oila, baxtli turmush 
quramiz, deb o‘yladi. Lekin ma’shuq bevafolik qildi. 
Ma’shuqa: «Qora toli qurisin, qaroqchiga oldirdim» deb 
«ro‘molidan» – «oila haqidagi shirin orzu-istaklaridan 
ayrilganligini» kuylamoqda. Qo‘shiqda «ro‘mol» tub o‘zak 
ma’nosini «qo‘shimcha»lar yordamida kengaytirib, «oila 
haqidagi o‘y, sevgi» poetik ma’noga ega bo‘lmoqda. «Tol» 
an’anaviy «oshiq» ma’nosida kelmoqda.
O‘zak ramz lirik qo‘shiqlarda qo‘llaniluvchi asosiy ramz 
bo‘lib, uning yetakchi xossalari sifatida quyidagilarni sanash 
mumkin: a) o‘zak ramz asrlar davomida shakllanib, tarixan 
xalqning qadimiy mif, turli e’tiqodiy dunyoqarashlariga borib 
bog‘lanadi. Chunki «Har qanday mif ramz, lekin hamma 
ramzlar mif emas» (A.F.Losev); b) o‘zak ramz barqaror 
shakl va mazmunga ega; v) o‘zak ramz poetik ma’nosi obraz 
193
193

---

ichida yashirin keladi. Muayyan matnda bu yashirin poetik 
ma’no xalqning ushbu obraz haqidagi tasavvur, tushunchalari 
asosida anglashiladi; g) ramz obrazning poetik va lug‘aviy 
ma’nosi o‘rtasida bilvosita bog‘lanish mavjud. Obraz bilan 
bog‘liq tasavvurlar unutilsa ramziy ma’no anglanmay qoladi; 
d) o‘zak ramzning tub ma’nosi muayyan matnda ramziy 
«qo‘shimcha»lar vositasida o‘z ma’no ko‘lamini u yoki 
bu darajada kengaytiradi. Ba’zi holatlarda o‘zak ma’noga 
bevosita bog‘liq yangi poetik ma’no hosil bo‘lishi mumkin.
O‘zbek xalq lirik qo‘shiqlarida ayni xususiyatlarga ega 
o‘zak ramzlar, asosan, uch xil shaklda uchraydi: 1. Sof leksik 
birlik shaklidagi o‘zak ramzlar. 2) Birikma ko‘rinishidagi 
o‘zak ramzlar. 3. Gap tuzilishidagi o‘zak ramzlar.
Sof leksik birlik shaklidagi o‘zak ramzlar birgina 
so‘zdan iborat bo‘lib, boshqa tur ramzlarga nisbatan keng 
qo‘llaniladi. Bu tur o‘zak ramzlarga ro‘mol, tog‘, tol, tom, 
suv, daryo, g‘oz, o‘rdak, qarg‘a, turna, olma, bozor, xol, 
tamaki, ilon, soch, oq, qizil, qora, sariq va boshqa obrazlar 
kiradi.
Birikma ko‘rinishidagi o‘zak ramzlar, asosan, ikki 
so‘zdan tashkil topgan bo‘lib, ko‘pchilik holatlarda sof leksik 
birlik sifatida keluvchi ikki mustaqil ramz birikib yaxlit o‘zak 
ramz shaklida keladi; qizil gul, qizil olma, oq olma, oq ilon, 
qora tol, qora soch kabilar. Bu xil ko‘rinishdagi ramzlarda 
poetik ma’no har ikkala ramz ma’nolarining yig‘indisidan 
iborat bo‘ladi. Masalan:
Oq olma, qizil olma pishmas ekan, 
Ikki yaxshi bir yerga tushmas ekan.
Ikki yaxshi bir yerga tushganida, 
Umrining o‘tganini bilmas ekan.
Bu to‘rtlikda kelayotgan «oq olma», «qizil olma» ramziy 
birikmalarni tashkil etuvchi oq, qizil, olma obrazlarining har 
194
194

---

biri mustaqil o‘zak ramz. Oqning birlamchi o‘zak ma’nosi er 
kishi, yigit. Qizil «ayol, qiz» ramziy ma’noga ega. «Olma» 
ramzi bu o‘rinda «sevgi, muhabbat» ma’nosida kelgan. Biz 
ana shu asosda oq olmani yigit, qizil olmani qiz sevgisi 
ma’noda kelayotganligini anglaymiz. Qo‘shiqda bir-biriga 
munosib, yigit va qiz sevgisi, hamma vaqt ham murodiga 
yeta olmas ekan. Agar ular qovushsa, armonlari qolmay, 
baxtli yashashar edi, deb kuylanmoqda.
O‘zak ramzning gap tuzilishidagi ko‘rinishi ikki yoki 
undan ortiq so‘zlardan tashkil topib, asosan, qo‘shiqlarning 
dastlabki misralarida namoyon bo‘ladi. Bu ko‘rinishdagi 
ramzlarga «choponimning yengi tor», «beqasam to‘n qildim, 
bir yengini tor qildim», «hovuz bo‘yini o‘ydim», «Ariq 
bo‘yini o‘ydim», «muzni teshdim, suvni ichdim, loy ekonin 
bilmadim», «Ariq bo‘yi loy ekan», «suv bo‘yida o‘tirib suvni 
loylatmang, to‘ram» kabi misralardagi «tor yeng», «hovuz 
yoki ariq bo‘yining o‘yilishi», «suvning loyqalanishi» 
kabi birikmalarni keltirish mumkin. Masalan, «suvning 
loyqalanishi» bilan bog‘liq to‘rtlikni ko‘rib chiqaylik:
Muzni teshdim, suvni ichdim, loy ekanin bilmadim, 
Ko‘pni ko‘rdim, birni sevdim, yori borin bilmadim.
Ko‘pni ko‘rgan birni sevgan kimni olding yoningga, 
Biz tag‘in bir yor kutib, o‘tlar yoqaylik joningga, –
misralarida aytilganidek, «muzni teshdim – ko‘pni 
ko‘rdim, suvni ichdim – birni sevdim, loy ekanin bilmadim 
– yori borin bilmadim» poetik ma’nosiga uyg‘un keladi. 
Demak, suvning loyqalanishi – muhabbatning poymol 
bo‘lishi – xiyonat ekan.
O‘zak ramzning gap tuzilishidagi ko‘rinishi sof leksik 
birlik va birikma ko‘rinishidagi ramzlarga nisbatan ixcham, 
barqaror shaklga ega emas. Ularda so‘zning poetik va 
lug‘aviy ma’nosi o‘rtasidagi bog‘liqlik ramziy mazmunni 
195
195

---

anglashda vosita bo‘ladi. Shu jihati bilan gap tuzilishidagi 
o‘zak ramzlar vaziyat ramzlarga yaqin turadi. Har bir gap 
tuzilishidagi o‘zak ramz tarixiga qaralsa, ularning vaziyat 
ramzlar asosida o‘sib chiqqanligini ko‘rishimiz mumkin. 
Ularni o‘zak ramz va vaziyat ramzlarning oralig‘idagi o‘ziga 
xos bosqich ekanligini kuzatish mumkin. Davrlar o‘tishi 
davomida ular sof leksik birlik va birikma ko‘rinishidagi 
ramziy obrazlarga aylanishi mumkin. Sof leksik birlik va 
birikma shaklidagi o‘zak ramzlar tarkibida bevosita tabiiy 
qiyos asosida paydo bo‘lgan ramzlar ana shu taraqqiyot 
yo‘lini bosib o‘tishgan.
Vaziyat ramzlar. Lirik qo‘shiqlarda inson tabiatning turfa 
iqlimlari, uning turli tuyg‘u, orzu-intilishlari qisqa va sodda 
shaklda ifodalanadi. Bu ifoda aksariyat holatlarda tabiat 
lavhalari bilan inson hayotiga bog‘liq motivlarning parallel 
berilishi orqali reallashadi. Inson tabiatdan o‘z ruhiyatining 
ifodasini avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan turli tasavvur-
tushunchalar kundalik kuzatishlar, tajriba va bilmlar orqali 
ajratib oladi. Ushbu jarayon insonning ong osti zamiridagi 
«ulkan bilim» bilan bevosita bog‘liq kechadi. Ayni jarayonda 
insonning tasavvuri, kuzatishi, bilimlarining hosilasi turli 
narsa va predmetlarni ko‘nglining qiyosiy ifodachisiga 
aylantiradi. Natijada tabiat va qalb hodisalar o‘rtasidagi ichki 
uyg‘unlik asosida yangi ramzlar, obrazlar tug‘iladi. Vaziyat 
ramzlar aynan ushbu uyg‘unlikning mahsulidir. Masalan:
O‘choq boshida qumg‘on, 
Atrofi baland qo‘rg‘on.}A
Yorginamga yetolmay, 
Yurak bag‘rim bo‘ldi qon} B
Qadamizda gullar ochilsin. 
Keltirilgan to‘rtlikda tabiiy tasvir o‘z holicha 
vaziyat ramzni yuzaga keltirayotgani yo‘q: bu tasvir (A) 
196
196

---

lirik qahramon hayotiga tegishli motiv (B) bilan qiyos 
qilinmoqda. Natijada tabiat tasviri ramziylik kasb etmoqda. 
Qo‘shiqdagi «qumg‘on» va «qo‘rg‘on» obrazlarini vaziyat 
ramzga aylantirmoqda. Qumg‘onning qoraligi, olovda 
kuyayotgani, qo‘rg‘onning baland va chiqib bo‘lmasligi 
zamirida lirik qahramonning hayoti, dardi, orzu-armonlari 
umumlashmoqda. Qumg‘on uning yuragi – barbod bo‘lgan 
sevgisi, amalga oshmay qolgan umidlari. Qo‘rg‘on uni 
shu holga solgan, orzu-umidlariga zid bo‘lgan kuchlarning 
ramziy ifodachisiga aylanmoqda. Bu o‘rinda lirik qahramon 
hech qanday qo‘rg‘on ichida, o‘choq boshida o‘tirgani yo‘q. 
U yot kuchlar tazyiqida sevgan kishisidan ayrilganligi, 
sevganiga yetisholmasligini, sog‘inchini kuylayapti, xolos. 
Qo‘shiq inson ruhiyatining oynasi. Oyna sirlari ramziy 
obrazlar zamirida yashirin keladi. Ramziy obraz zamiridagi 
yashirin ma’no ilg‘ansagina qo‘shiqda ifodalangan mazmun 
anglanadi. 
Xalq qo‘shiqlaridagi ramzlar ma’nosini bilmaslik 
ularda ifodalangan asl mazmunga parda tortib, an’anadan 
uzilgan avlod uchun begona, tushunarsiz hodisaga 
aylantiradi. Ana shu o‘rinda ilmiy tadqiqot, izoh va 
talqinlarga ehtiyoj tug‘iladi. Xususan bugungi globallashuv 
davrida ramzlarni tushunish ehtiyoji dolzarb muammoga 
aylandi. XX asr mutafakkirlaridan biri E.Fromm keng 
ma’noda «ramzlar tili» borasida so‘zlar ekan: «Men 
shuning uchun ham ramzlarni tushunishni maktab va 
kollejlarda xuddi chet tillarni o‘rgatgandek o‘qitish lozim, 
deb hisoblayman. Chunki ramzlar insoniyatning ong 
osti – ko‘ngil tubining mevasi hisoblanadi». Insonning 
ko‘ngil tubidagi «xazina»sidagi ramz, timsollar jami 
tiriklik – bir hujayrali mavjudot, nabotot-u hayvonotdan 
tortib odamzodgacha tabiiy bog‘langan «ulkan bilim»dan 
197
197

---

bahra olib ijod qilgan. Folklor, umuman xalq ijodiyotining 
barcha turlari ana shu «xazina»dan quvvat olib, unadi, 
o‘sadi. Baxshi-shoir, qo‘shiqchi ilhom onlari «eskilar 
izidan» borib, ushbu xazina «boyliklari»dan bahra oladi. 
Bu holat boshqa mavjudodlarning to‘dalashib mavsumiy 
ko‘chishlarda «to‘da quvvati» bilan instiktiv «ulkan bilim» 
– yo‘lchi yulduzga bog‘lanib, kerakli manzillarini adashmay 
yo‘l topishlariga, yashashlariga uyg‘un keladi. Olimlar 
to‘dasidan ajralgan «yolg‘iz» hamisha yo‘ldan adashib, 
«ulkan bilim»dan bebahra qolganligini kuzatishgan. 
Baxshi-shoirlar ham an’anadan chekinib, individual ijodga 
o‘tsa, o‘zi doston-qo‘shiq ijod qilsa, ko‘pincha «adashib» 
aro yo‘lda qolib ketishi shundan. Bunga ko‘pchilik baxshi-
shoirlarning sho‘ro davridagi mualliflik termalari yorqin 
misol bo‘lib turibdi. Yoki xalqona yo‘lga taqlidan yozilgan 
aksariyat asarlarning shaklni olib, qalbsiz qolishi, badiiy 
sayozligi sababi ham ushbu qonuniyatda izoh topadi. Xuddi 
shuningdek, xalq ijodiyotida an’anadan uzilgan avlod va 
shaxs ham xalqona ramz va obrazlarni tushunmay qiynaladi. 
Shu ma’noda E.Fromm ramzlar tilini maktablarda chet 
tilini o‘rgatganday o‘qitish kerak, deganda haqlidir. 
Ramzlar qo‘shiqlar mazmunini tushunishda bir kalit. 
Kalit qopqani ochadi. Qopqadan kirish, xazinaga ega bo‘lish, 
ochguvchiga bog‘liq. Har qanday boylik qadrlansa bahosi 
bilinadi. Bahosini olgan nimaiki bor, yangidan tug‘ilib, 
qayta quvvatga kiradi. 
Qo‘shiqda lirik qahramon ayriliq, hijron dardida 
o‘rtanib, yori, ota-onasi, do‘st-u birodarlari va yo elidan 
xabar kutib, baxtiga, sevgisiga g‘ayirlik qilgan bo‘htonlardan 
kuyinib kuylaganda, uning «xabar» bilan bog‘liq ichki 
kechinmalari, o‘y-tuyg‘ularini ifodalashda vosita bo‘lgan 
198
198

---

obrazlar mazmuniga ko‘ra «xabarchi» ramzlar hisoblanadi. 
Qo‘shiqda xabarchi ramz sifatida qarg‘a, g‘oz, o‘rdak, turna, 
qaldirg‘och kabi qushlar obrazi keladi. Faqat XX asrda 
yaratilgan bir qator namunalarda bu vazifani qushga shaklan 
o‘xshash – samolyot ham bajargan.
Lirik qo‘shiqlar tarkibida ro‘mol – oila; olma – farzand, 
sevgi; tom – turmush qurish; tol – yigit; tog‘ – suyanchiq; ota-
ona, yaqin qarindosh, do‘st; shaftoli – o‘tkinchi muhabbat; 
qizil – qiz, ayol; oq – er kishi; qora – motam; sariq – ayriliq, 
hijron, yasama xol – xiyonat tub ramziy ma’nolariga ega.
3. Tarixiy qo‘shiqlar. O‘zbek xalq og‘zaki ijodidagi 
tarixiy qo‘shiqlar bevosita bugungi kun repertuarida nisbatan 
kam uchraydigan ijro namunasidir. O‘tmishda tarixiy 
qo‘shiqlar ommaviy janr hisoblanganiga shubha yo‘q. Bir 
tomondan, Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘otut-turk» 
asaridagi Alp Er To‘nga marsiyalarini ham tarixiy qo‘shiqlar 
sirasiga qo‘shish mumkin. 
XX asr boshlarida Namoz boshlagan harakatlar xalq 
tilida doston bo‘lgan. Namoz yoki Niyozga bag‘ishlab 
qo‘shiqlar vujudga kelgan. Keyinchalik Isfandiyor va uning 
amaldorlari kirdikorlarini fosh etuvchi to‘rtliklar yaratilgan:
Isfandiyor xon bo‘ldi, 
Bag‘rimiz to‘la qon bo‘ldi.
Azroildan kam emas, 
Olajagi jon bo‘ldi.
Bu to‘rtliklar xalq ijtimoiy hayotining hamrohi bo‘ldi. 
Tarixiy vaziyatga nisbatan ifodalangan g‘azab va xonga 
nisbatan nafrat zamonga xalq bergan baho darajasida edi. 
Aniqrog‘i, jazolov hukmi bo‘lib jarangladi.
Umuman, XX asrning 15-25 – yillari o‘rtasida 
yaratilgan tarixiy qo‘shiqlar son jihatdan ko‘p, sifat jihatdan 
mazmunli edi. Ehtimol, bu holat yurtimiz tarixiga oid turli 
199
199

---

yo‘nalishdagi tarixiy voqealarning ko‘p ro‘y berganiga 
bog‘liqdir. Isfandiyor, Said Ahmad, Nikolay kabi podshoh 
va xonlarning adolatsizligi va bosqinchilik urushlariga 
bo‘lgan keskin qoralovchi ayblar mazkur qo‘shiqlarning 
bosh mazmunini tashkil qildi.
Shunday qilib, tarixiy qo‘shiqlar bevosita aniq voqea-
hodisa yoki aniq qahramon ishtirok etgan tarixiy davr haqida 
yaratilgan asar namunasi hisoblanadi.
Adabiyotlar:
1. Safarov O. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. – T.: «Musiqa», 
2010
2. Madayev O. O’zbek xalq og’zaki ijodi. – T.: «Mumtoz 
so‘z», 2010
3. Alaviya M. O‘zbek xalq qo‘shiqlari. – T., 1959.
4. Alaviya M. O‘zbek xalq marosim qo‘shiqlari. – T.: 
Fan, 1974.
5. Musaqulov A. O‘zbek xalq lirikasi. – T.: Fan, 2010.
200
200

---

12-mavzu. Xalq maqollari, topishmoqlar 
va chaldirmoq janri
Reja: 
1. Maqol – og‘zaki ijodning eng faol janri.
2. Maqollarda o‘z va ko‘chma ma’no. 
3. Topishmoq parimik janr sifatida.
4. Chaldirmoq janrining o‘ziga xos xususiyatlari
1. Maqol – og‘zaki ijodning eng faol janri. Maqol 
deb xalqning ijtimoiy-tarixiy, hayotiy-maishiy tajribasi 
umumlashgan badiiy, obrazli mulohazalardan iborat 
hikmatli so‘zlarga aytiladi. Maqol o‘zbek tilida maqol, 
tojiklarda zarbulmasal, ruslarda poslovitsa, arablarda 
(jonli so‘zlashuvda) naql, turklarda ata so‘zi atamasi bilan 
yuritiladi. Maqol atamasi arabcha – qavlun – gapirmoq, 
aytmoq so‘zidan olingan. 
Folklorshunos olimlar maqollar va matallarni 
o‘rganuvchi sohani paremiologiya deb atashadi. Paremiya – 
yunoncha chuqur ma’noli gap, hikmatli so‘z, ibora, maqol, 
matal ma’nosini beradi.
Maqollarning janr xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1. Maqollarning hajmi qisqa va cheklangan.
2. Maqollar mazmunan serko‘lam va chuqur ma’noni 
ifodalaydi.
3. Xalq maqollari shaklan she’riy va nasriy bo‘ladi. 
Ammo nasriy maqollar ham she’riy misralarni eslatadi. 
Masalan: Ko‘za kunda emas, kunida sinadi. 
4. Maqollarda hayotiy voqea-hodisa haqida qat’iy hukm 
ifolanadi. Bu hukm musbat yoki manfiy mazmunda aks etadi.
5. Maqol shaxs hayotidagi xususiy vaziyatni xalq, omma, 
hayot nuqtai nazardan umumlashtiradi.
201
201

---

6. Maqol matni tilshunoslikda shaxsi umumlashgan gap 
hisoblanadi.
Xalq maqollari tarixi o‘nlab asrlar bilan o‘lchanadi. 
O‘rxun-Enasoy bitiklarida «Oriq va semiz buqani (birov) 
tezagidan bilsa, birov oriq va semiz buqani ajrata olmaydi», 
«Yupqa qalin bo‘lsa, tor-mor qiladigan bahodir emish, 
ingichka yo‘g‘on bo‘lsa, uzadigan bahodir emish» kabi 
maqolni eslatuvchi parchalarni o‘qiymiz. 
Maqol – og‘zaki ijodning eng faol janri. Xalq 
maqollarining mazmun ko‘lami inson hayotining turli 
sohalarini qamraydi. Inson hayotidagi voqea-hodisalarning 
cheki yo‘q ekan, maqollar mazmuni chegarasini ham 
o‘lchab bo‘lmaydi. Maishiy hayotdagi kichik bir e’tiborga 
arzimaydigandek ko‘rinuvchi lavhadan tortib chuqur 
falsafiy mushohada ifodasigacha maqollar mazmunida o‘z 
aksini topgan. Agar «Uyga palos yarashur, xotinga libos» 
maqoli maishiy hayotga taalluqli bo‘lsa, «Yozda miyang 
qaynasa, qishda qozoning qaynar» maqolida vaqtni bekor 
o‘tkazmaslik, aql bilan ish ko‘rish insonga hayot imkonini 
yaratishi qayd etiladi, «Vaqting ketdi – baxting ketdi» 
maqolida esa falsafiy mazmun ifodalangan bo‘lib, inson 
taqdirida Vaqt tushunchasining qanchalar muhim ekanligi 
ta’kidlangan.
Maqollarni tasnif qilishning bir turida mazmun yetakchi 
hisoblanadi. Unga ko‘ra Vatan, mehnat, xalq, ilm-hunar, 
mardlik, mehmon, tadbirkorlik, muhabbat va vafo, yaxshi 
so‘z – jami 30 ga yaqin mavzular qayd etilgan. Ammo bu 
mavzularni yana ko‘paytirish ham, kamaytirish ham mumkin. 
Muhimi, mazmun yetakchi bo‘lgan tasnifda masalani har 
tomonlama ifodalashga urinish aniq seziladi. 
Xalq og‘zaki ijodidagi maqollar janri tarixiy hayot 
202
202

---

davomida son va mazmun jihatdan boyish xususiyatiga ega. 
Ya’ni maqollar zamon o‘tishi bilan iste’moldan chiqishi va 
ayni paytda yangi-yangi namunalari vujudga kelishi mumkin.
2. Maqollarda o‘z va ko‘chma ma’no. Maqollar o‘z va 
ko‘chma ma’nolarga ega bo‘lishi bilan yana ham diqqatga 
sazovordir. «Yomon xotin olguncha, bo‘ydoq yurgan 
yaxshiroq», «Qizi borning nozi bor», «Quda bo‘lguncha, 
ko‘p sinash, quda bo‘lgach, ko‘p siylash» kabi maqollar 
o‘z ma’nosida qo‘llanadi. Ayrim maqollar faqat ko‘chma 
ma’noda qo‘llanadi. «Shamol bo‘lmasa, daraxtning uchi 
qimirlamas», «Egrining omochi yerga botmas», «O‘tin 
ayirgan bolta maydonda qolar» kabi maqollar bilan 
tanishganimizda ko‘chma ma’no yashiringanini his qilamiz.
«Yer haydasang, kuz hayda, kuz haydamasang yuz 
hayda» maqolini Xorazm viloyatida o‘z ma’nosida qo‘llab 
bo‘lmaydi. Sababi, Xorazmda «yer osti suvlari yer sathiga 
yaqin bo‘lgani uchun, kuzda haydalsa, yer qatqaloq bo‘ladi 
va hosildorlik pasayadi.
Xalq maqollarining badiiy jihatdan mukammalligi 
taniqli olimlar va shoir, yozuvchilar tomonidan tan olingan. 
Bu jihatdan maqollar so‘z san’atining oliy namunasi sifatida 
baholanishga loyiq. Hajm jihatdan kichikligi, mazmunan 
serma’noligi, mavzu jihatdan hayotiyligi maqollarning asrlar 
davomida og‘izdan og‘izga o‘tib yashashini ta’minlagan 
omillardir. 
Ayni chog‘da badiiy go‘zallikning bevosita so‘z tanlash, 
tasvir vositalaridan unumli foydalanish jihatlari ham bor. 
Ularning ayrimlarini esga olib o‘tamiz:
1. Qarshilantirish (tazod).
«Yaxshidan bog‘ qolar, yomondan dog‘».
Bu maqolda «yaxshi», «yomon»; «bog‘», «dog‘» so‘zlari 
qarama-qarshi ma’nolarni bildiradi va shu bilan birga «bog‘» 
203
203

---

– «dog‘» so‘zlari chiroyli qofiyani ta’minlaydi.
2. Tovushdoshlik (alliteratsiya, assonans).
«Boy boyga boqar, suv soyga oqar».
Maqolda «B», «Y», «R», «S» kabi undosh tovushlar 
alliteratsiya – undosh tovushlar uyg‘unligini, «O», «A»lar 
esa assonans – unli tovushlar o‘xshashligini ko‘rsatadi va 
maqol qimmatini oshiradi.
3. Metafora – ko‘chim (istiora).
«Otning yag‘iri toyga qolar».
Bu maqolda «ot» so‘zidan qarindosh-urug‘chilikdagi 
katta avlod vakilining ramzi sifatida foydalanilgan. 
Xalq maqollari shakl va mazmun jihatdan matallarga 
yaqin janr hisoblanadi. Matallar ham ixcham matnga ega 
ekanligi bilan maqolga o‘xshaydi. Matal, odatda, notiq nutqi 
tarkibiy qismini tashkil etadi, ammo mustaqil qo‘llanganda 
tugal fikr anglatmaydi. Masalan, xalqimizda «Yaxshi gap 
bilan ilon inidan, yomon gap bilan qilich qinidan chiqar» 
degan maqol bor. Agar maqolning yarim matnini «Falonchi 
ilon inidan chiqadigan qilib gapirdi» tarzida qo‘llasak, 
biz matal aytgan bo‘lamiz va «Falonchi yaxshi gapirdi» 
ma’nosini bildiramiz. Chunki «ilon inidan chiqadigan» 
so‘z birikmasi alohida aytilsa, mustaqil ma’no anglatmaydi. 
Ma’lum bo‘ladiki, matal shaxs nutqini go‘zallashtirish uchun 
xizmat qilar ekan, xolos. Maqol esa mataldan mustaqil ma’no 
ifodalay olish xususiyati bilan farqlanadi.
Yozma adabiyotda maqollardan foydalanishning bir 
necha ko‘rinishlari mavjud. Jumladan, ba’zan maqol aynan 
keltiriladi, ba’zan maqoldagi ayrim so‘zlar o‘zgaradi, ammo 
ma’no saqlanadi. Ba’zan esa adib maqollardagi ma’nolarni 
o‘ziga xos boshqa so‘zlar bilan ifodalaydi. Quyidagi 
misollarga diqqat qilaylik:
Kimki falak sori otar toshni,
204
204

---

Tosh ila ozurda qilar boshni.
* * *
Kimgaki bir rishta yeturding ziyon,
Qatlingga ul rishtani bilgin yilon.
* * *
Masaldurkim, uyqu o‘limdir.
* * *
Xotirni jam istar esang, avval xavotir daf’in et.
Alisher Navoiy
* * *
Tikansiz–gul, sadafsiz–dur, mashaqqatsiz hunar 
bo‘lmas,
Riyozat chekmaguncha Yor vasliga yetib bo‘lmas.
Boborahim Mashrab
* * *
Ayoqingga tushar har lahza gisu,
Masaldurkim: «Chiroq tubi qorong‘u»...
Tilar vaslingni Lutfiy, qil ijobat,
Ki ayturlar: «Tilaganni tilogu».
Lutfiy
3. Topishmoq parimik janr sifatida. Topishmoqlar 
hajmi va shakliga ko‘ra maqollarga o‘xshaydi. Ba’zan 
mazmuniga ko‘ra ham yaqinlik seziladi. Ammo yaratilish 
maqsadi boshqa hisoblanadi. Janrning nomlanishiga e’tibor 
bering. «Top» so‘zining talaffuz etilishidanoq o‘yla, axtar, 
solishtir, izla ma’nolari yetakchilik qiladi. Unga «ish» 
qo‘shimchasi qo‘shilganda, vazifa aniqlashadi: «-moq» 
harakat nomi qo‘shimchasidan keyin «qo‘lingdan kelsa», 
«eplasang», «uddalay olsang» tushunchalari ifodalanadi. 
205
205

---

Topishmoqlarning quyidagi janr xususiyatlari bor:
1. Hajm jihatdan qisqa va ixcham.
2. Shaklan she’riy, nasriy ko‘rinishga ega.
3. Yaratilish maqsadida matnda yashiringan narsani 
topish vazifasi qo‘yiladi. 
4. Mazmunida hayvonot, o‘simlik, koinot, maishiy 
hayotdagi narsalarning xususiyatlari yashirin tarzda 
ifodalanadi, uni topishga da’vat etiladi.
5. Topilishi lozim bo‘lgan narsa, ko‘pincha, bitta, ba’zan 
ikki va undan ortiq miqdorga ega bo‘ladi.
6. Topishmoqlarda qo‘llangan asosiy badiiy san’at 
istiora (metafora) hisoblanadi.
Topishmoqlarda topilishi lozim bo‘lgan narsaning 
shakli, hajmi, rangi, vazifasi va shu kabi xususiyatlari haqida 
ma’lumot beriladi, ammo bu belgilar istiora san’atidan 
foydalanilgan holda boshqa narsa bilan bog‘lanadi. Masalan:
Qopcha, 
Qopcha ichida uncha, 
Uncha ichida ustuncha.
Bu matnda yashiringan narsaning uchta belgisi uchta istio-
ra vositasida berilgan. Demak, uning shakli qopga, ichidagi 
qismi unga o‘xshatilmoqda. Faqat un o‘rtasida ustuni ham bor 
ekan. Topishmoqni topayotgan odam matnda jiyda haqida gap 
ketayotganini topsa, fikriy musobaqada yenggan bo‘ladi. 
Topishmoqning paydo bo‘lishi haqida folklorshunoslikda 
aniq daliliy ma’lumotlar yo‘q. Ayrim olimlar uning qadimiy 
ekanini qayd qiladilar. Ammo maqollar namunalari ko‘plab 
keltirilgan «Devonu lug‘otit turk» asarida topishmoq matni 
uchramaydi. Shu bilan birga «tabzug‘» - topishmoq ekanligi 
qayd etilgan.
Odatda, topishmoqlar xalq hayotining hamma sohalarini 
206
206

---

egallagani bilan ham diqqatga sazovor. Maishiy hayotdagi, 
ijtimoiy muhitdagi munosabatlar topishmoq mavzularida 
o‘z ifodasini topadi. Ko‘rpa, qulf, qozondan tortib qozi, 
sudxo‘rlarning kirdikorlarigacha topishmoqlarda aks etishi 
mumkin. Xalq topishmoqlarini mukammal o‘rgangan 
Zubayda Husainova 1981-yilda G‘afur G‘ulom nomidagi 
Adabiyot va san’at nashriyoti tomonidan e’lon qilingan 
«Topishmoqlar» kitobidagi matnlarni tartiblashtirishda 
ularni yirik ikki guruhga ajratadi: «An’anaviy topishmoqlar» 
va «Yangi topishmoqlar». Birinchi guruhda osmon, yer, suv; 
tabiat hodisalari, yil fasli va mavsum; odam, uning a’zolari va 
xislatlari – jami 21 mavzu jamlanadi. Yangi topishmoqlarda 
elektrotexnika, radiotexnika, maktab va o‘quv qurollari – 
jami 9 mavzu jamlangan. Ma’lum bo‘ladiki, topishmoqlarda 
aks etmagan mavzuning o‘zi yo‘q ekan. 
Xalq orasida yashab kelayotgan topishmoqlar bir 
jumboqli va ko‘p jumboqli bo‘lishi mumkin. Ammo shunday 
topishmoqlar ham borki, ularga javob berish uchun ikki va 
undan ortiq narsalarni eslashga to‘g‘ri keladi:
Tog‘da talaymonni ko‘rdim, 
Suvda sulaymonni ko‘rdim.
Tuzsiz pishgan oshni ko‘rdim, 
Yumalab yotgan toshni ko‘rdim.
Bu topishmoqdagi to‘rt misrada to‘rtta narsa yashiringan. 
Birinchisida bo‘ri, ikkinchisida baliq, uchinchisida sumalak, 
to‘rtinchisida toshbaqa so‘zlari yashiringan. 
Xalq og‘zaki ijodidagi topishmoqlar badiiy jihatdan ham 
so‘z san’ati hisoblangan adabiyotda qo‘llangan juda ko‘p 
san’atlarga boy. Bu san’atlarning topishmoqda uchraydigan 
eng ommaviysi istioradir. Oyna – ko‘z, ilon – soch, qizil 
toychoq – til kabi o‘nlab misollarda istiora san’ati kelgan.
Qardosh xalq og‘zaki ijodida ham topishmoqlarning 
207
207

---

go‘zal namunalariga duch kelamiz: «Neseli Bilmeceler – 
Quvnoq topishmoqlar». (Toshkent: «Yurist-media markazi», 
2010) to‘plamidan olingan quyidagi topishmoqlarga e’tibor 
bering:
Osti marmar, usti marmar,
Ichida bir kelin o‘ynar.
(Tish, til)
Ketdi – kelmaydi,
Keldi – ketmaydi.
(Yoshlik, qarilik)
Kelar Laylo, ketar Laylo,
Bir oyoqda turar Laylo
(Eshik)
Yetti tuynukli to‘qmoq,
Buni bilmagan ahmoq.
(Bosh)
4. Chaldirmoq janrining o‘ziga xos xususiyatlari
Yaqin vaqtlargacha chaldirmoqlar topishmoq janri 
tarkibida qaralib, baholanib keldi. Qadimda chaldirmoq o‘yin 
shaklida amal qilgan. Chaldirmoqni ko‘pchilik, ikki kishi 
o‘ynasa ham bo‘ladi. O‘yin avvalida shart belgilab olinadi. 
Masalan, kim yengilsa, ma’lum joygacha yelkasida ko‘tarib 
borib kelish yoki boshqa biror shart aytiladi. Shundan keyin 
kelishuv bilan harflardan biri chaldirmoq quyuvchi, boshqasi 
yechuvchi bo‘ladi. Masalan, shunday chaldirmoq aytiladi:
– Bir yigit otiga bir qizni mingashtirib ketayotgan ekan. 
Oldidan bir to‘p lakak(chillak) o‘ynayotgan bolalar chiqibdi. 
Shunda bolalardan biri sheriklariga: «Qaranglar, hov yigit 
birovning qizini olib qochib ketyapti», – debdi. Bu gapni 
208
208

---

eshitib otga mingashgan qiz o‘sha bolaga javob qilibdi:
– Jonimning jononasi, 
Boshimning parvonasi, 
Bu yigitning onasi, 
Mening onam qaynonasi.
Raqib ma’lum muddat ichida javobni aytishi kerak. 
Deylik, raqib tomon u yigit qizga og‘a ekanligini topdi. 
Shundan keyin shart bajariladi. Keyingi chaldirmoq aytish 
navbati yechgan bolaga keladi va o‘yin ushbu tartibda davom 
qiladi.
Yuzaki qaraganda biror-bir fikr, narsa, hodisa va ma’lum 
raqam, miqdorning chalg‘itib aytilishi, raqibdan uning 
yechimini topish talab etilishi chaldirmoqlarni topishmoqqa 
yaqinlashtiradi. Lekin chaldirmoqning aytilish jarayoni, 
yetakchi xususiyatlari, poetik qurilishi topishmoqdan 
farq qiladi. Farq, avvalo, chaldirmoqning o‘yin tarkibida 
kelishida ko‘rinadi. Topishmoqlarning bugungi holati 
bevosita harakatli o‘yin bilan bog‘liq emas.
Topishmoqlar ixcham, lo‘nda she’riy shaklga ega. Ularda 
vaziyat, holat batafsil izohlanmaydi. Personajlarning o‘zaro 
savol-javoblari batafsil berilmaydi. Chaldirmoqda vaziyat 
to‘liq tushuntiriladi. Ishtirokchi personajlar savol-javoblari 
aytiladi va shu savol-javobda chalg‘itib berilgan mazmunni 
yechish talab qilinadi. Topishmoqda bu tartibdagi talab yo‘q.
Chaldirmoqning ijro o‘rni va poetik qurilishini quyidagi 
tartibda bayon etish mumkin: 
1. Ma’lum vaziyatning bayon etilishi. Savol-javobning 
berilishi. Yechimning talab qilinishi. 
2. Yechim. 
3. Topishmoq, asosan, she’riy shaklga ega. Chaldir-
moqlar, deyarli, nasriy ko‘rinishda, ba’zan savol-javoblar 
she’rda aytilishi mumkin. 
209
209

---

4.Topishmoqda ma’no yashirilsa, chaldirmoqda 
chalg‘itilib beriladi. 
5. Topishmoqda narsa turli qiyos, o‘xshatish, tashbeh-
larda yashirib aytiladi. Masalan:
Suv ichar ko‘ldan, 
Ko‘zlari nurdan, 
Terisi puldan.
(Baliq)
Chaldirmoqda chalg‘itib berilayotgan fikr, narsa-
hodisalar savol-javobning mantiqiy mushohadasi orqali 
xuddi matematik masaladek yechiladi. Chaldirmoqda 
topishmoqdek obrazlilik yo‘q.
Masalan: «Yigit-qiz bir-birini yaxshi ko‘rar ekan. 
Ba’zida ota-onalaridan yashirincha (bekitikcha) uchrashib 
turishar ekan. Bir kun yigit qizning oldiga singlisini jo‘natib, 
uchrashuvga chaqirib chiq, debdi. O‘zi avvaldan belgilangan 
joyga ketibdi. Nimagadir sevgilisi aytilgan joyga chiqmabdi. 
Yigit uyiga qaytib kelib singlisidan, nima bo‘ldi? – deb 
so‘rasa, singil: 
– Bordim yo‘q ekan, 
Aytdim, keladi.
Kelmasa edi, 
Kelardi.
Kelibdi, 
Kelmabdi-da, – deydi. 
Singil nima degan?– yech.
Javob: Qizning uyiga bordim. Uyida o‘zidan boshqa hech 
kim yo‘q ekan. Aytdim, «ota-onam kelib qolmasa chiqaman», 
dedi. Ota-onasi kelibdi-da, shunga chiqolmagan. Misoldan 
ko‘rinib turibdiki, bu yerda yashirin fikr topishmoqdagi 
kabi turli qiyoslar orqali ifodalanmagan, balki chalg‘itib 
aytilmoqda.
210
210

---

Chaldirmoq bolalarning ma’lum badiiy matnga qurilgan 
harakatli o‘yini. Chaldirmoq matnida biror-bir vaziyat, holat, 
voqea tushuntirilib, undagi personajlarning o‘zaro savol-
javoblari beriladi. Savol-javobda qandaydir fikr, narsa, holat, 
son chalg‘itib aytiladi va raqibdan uni aniqlab, aytib berish 
talab etiladi. Chaldirmoqlar bolalarni mantiqiy fikrlashga, 
atrof-muhitni sinchkovlik bilan kuzatishga, hozirjavoblikka 
o‘rgatadi. Chaldirmoq atamasi chaldir – chalg‘it, adashtir 
fe’liga «-moq» qo‘shimchasi birikuvi orqali yasalgan. Xuddi 
«topish +moq» qo‘shilib topishmoq atamasi hosil bo‘lgani 
kabi. Chaldirmoqlarning boshqa turkiy xalqlar, jumladan 
turk, uyg‘ur va qoraqalpoqlar o‘rtasida ham mavjudligi bu 
janrning lokal hodisa bo‘lmay, keng tarqalgani, topishmoqday 
qadimdan kelayotganligini isbot etadi.
Qoraqalpoq olimi Najip Dovqarayev qoraqalpoq 
topishmoqlari haqida yozar ekan, ikki chaldirmoqni misol 
keltiradi, lekin boshqalar qatorida ularni topishmoqning 
turi sifatida talqin etadi. E’tiborli jihati shundaki, har ikki 
chaldirmoq ham ma’lum o‘zgarishlarni hisobga olmasa, 
o‘zbek xalqi orasida ham aynan aytiladi. Chaldirmoqlarning 
birini keltiramiz:
«Bir g‘oz uchib kelib, qirda o‘tirgan g‘ozlarga:
– Assalom alaykum yuz g‘oz, – debdi.
O‘tirgan g‘ozlar:
– Yo‘q, biz yuzta emasmiz, yuzta bo‘lishimiz 
uchun, bizlarga tag‘in shuncha, yana shuning yarmicha, 
yarmimizning yarmi bo‘lsa, yana sen qo‘shilsang yuzta 
bo‘lamiz, – debdi.
– Yerda o‘tirgan g‘ozlar qancha?
Javobi: 36 (36+36+18+9+1)
Ko‘rinib turibdiki, misol chaldirmoqning go‘zal 
namunalaridan biri.
211
211

---

N. Dovqarayev bu namunaning qanday vaziyatda aytilishi 
haqida ma’lumotlar keltirmaganligi sababli qoraqalpoq 
folklorida ushbu janrning o‘yin shakli saqlanganmi, yo‘qmi, 
aniq bilmaymiz. 
Folklorshunos Bahodir Sarimsoqov chaldirmoq 
Laqaylar o‘rtasida umumxalq hashari bo‘layotgan payti 
hasharchilar yonidan o‘tgan yo‘lovchilarga quyilishi holati 
uchrashi haqidagi faktni aytgan edi. Bu o‘rinda biror-bir 
shart qo‘yilar ekan. Yo‘lovchi chaldirmoqni yechsa, o‘z 
yo‘lida ketishi mumkin, mabodo yecha olmasa, hasharchilar 
buyurgan yumushni bajarishi talab qilinar ekan.
Chaldirmoqning ayrim namunalarini qardosh xalq 
og‘zaki ijodida uchratamiz:
«Uch kishi ko‘prikdan o‘tmoqda: bittasi ko‘radi, bosadi, 
o‘tadi; yana bittasi ko‘radi-yu bosmay o‘tadi; uchinchisi 
ko‘rmasdan, bosmasdan o‘tadi». 
(Javob: Qo‘lida bolasi bor va homilador ayol).
* * *
Bir kishi boqqa kiribdi. Bir qop anor olibdi. Bog‘ning 
yettita eshigi bor ekan. U kishi qaysi eshikning oldiga borsa, 
qopdagi anorning yarmini to‘kdirishibdi. Nihoyat, yettinchi 
eshikdan chiqibdi. Qarasa, qopda bitta anor qolibdi. Bu 
odamning qopida nechta anor bo‘lgan?
(Bir yuz yigirma sakkizta)
Chaldirmoqni quyish, yechish asosida biror-bir shartning 
kim tomonidan bajarilishini aniqlash o‘yin va hasharda 
chaldirmoq quyishni bir-biriga yaqinlashtiradi, ularning ijro 
o‘rni ayricha bo‘lsa-da, ildizi bir ekanligini ko‘rsatadi.
Chaldirmoqlar ba’zan ertak, afsona, naqllar tarkibida ham 
keladi. Bunday holatda chaldirmoq asar syujetiga singishib, 
212
212

---

janrga xos ijro o‘rnini yo‘qotadi, sof badiiy-estetik vazifa 
bajaradi. Chaldirmoqni quyish, yechimini topish asardagi 
obrazlar zimmasiga tushadi. Misol tariqasida «Podsho bilan 
chol» naqlini olib qaraylik:
«Qishning kuni vaziri bilan shikorga chiqqan podsho 
baliq ovlayotgan cholga duch kelib, so‘rabdi:
– Ha, ota to‘rtni uchga urolmayapsizmi, qishda baliq 
ovlab qolibsiz?
Chol:
– To‘rtni uchga urishga urdim-u, o‘ttiz ikki qo‘ymadi-
da.
Podsho:
– Bir g‘oz yuboraman, patini yula olasizmi?
Chol:
– Aytganingizdan ziyoda qilaman.
Podsho bu savol-javobning mazmunini vaziridan 
so‘raydi. Vazir lol qoladi. Podsho vazirga muddat belgilab 
yo javobni topasan, yo jon-u molingni berasan, deydi. Vazir 
podshoning g‘azabidan qo‘rqib, katta davlat evaziga choldan 
sirli savol-javobning mazmunini so‘raydi.
Chol:
– Hurmatli vazirim, podshoning «to‘rtni uchga 
urmadingizmi», degani, yilda to‘rt fasl bor, shuning uch 
fasli – bahor, yoz, kuzda yaxshilab mehnat qilib, qishda 
yeb yotsangiz bo‘lmasmidi, degani. Mening «o‘ttiz ikki 
qo‘ymadi», deganim, o‘ttiz ikki tish yeb bitirdi, deb aytganim. 
Biz gaplashayotganda siz hayron bo‘ldingiz. Podsho buni 
darrov sezdi va sizga ishora qilib, «Bir g‘oz yuboraman 
patini yula olasizmi?», dedi. Men «Aytganingizdan ziyoda 
qilaman», deb javob qaytardim. O‘sha g‘oz siz bo‘lasiz. 
Mana mening oldimga keldingiz, bu sirni mol-dunyo evaziga 
bilib oldingiz. Shunday qilib, dono chol, aql-u farosati bilan 
213
213

---

boy bo‘libdi».
Bu xil namunalarni chaldirmoq matni qaysi janr tarki-
bida kelayotganligiga nisbatan, chaldirmoqli ertak, chaldir-
moqli naql, chaldirmoqli afsona sifatida nomlanadi. 
Adabiyotlar:
1. Safarov O. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. – T., «Musiqa», 
2010.
2. Madayev O. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. – T.: «Mumtoz 
so‘z», 2010.
3. Sarimsoqov B., Maqollar / O‘zbek folklori ocherklari. 
1-jild. – T.: Fan, 1988. – B. 85-98.
4. O‘zbek xalq maqollari. – T.: Fan, 1978.
5. Shomaqsudov Sh., Shorahmedov Sh. Hikmatnoma. – 
T., 1990. – B. 44.
6. Safarov O. Xalq ganjiga mehr / Folklor bebaho xazina. 
– T.: Muharrir», 2010. – B. 285-298.
7. Quvnoq topishmoqlar. – T.: «Yurist-media», 2010.
214
214

---

13-MAVZU. LATIFALAR, LOF
Reja:
1. Latifa – nozik fikrlash san’ati.
2. Loflarning janr xususiyati.
1. Latifa – nozik fikrlash san’ati. O‘zbeklar dunyodagi 
boshqa xalqlar kabi hazilni, taqlidni, kulgini yaxshi 
ko‘radilar. Kulgi insonga sog‘lik, yaxshi kayfiyat, o‘z-
o‘zidan qoniqish tuyg‘usini bag‘ishlaydi. Xalqimizning dono 
farzandlari Yusufjon qiziq, Aka buxor, G‘anijon Toshmatov 
kabilar mashaqqatli kechgan paytlarda ham yurtimiz ahliga 
tetiklik, umid, ishonch ulashganlar. Bunday natijaga erishish 
o‘z vaqti uchun juda og‘ir kechgan. Latifalar, loflar, askiya, 
xalq dramasi asarlari, muqallidchilikdan unumli foydalanish 
zukko va iqtidorli insonlarni haqiqiy ma’noda xalq sevgisini 
qozonish sharafiga muyassar qildi.
Inson qalbidagi tashvishni, tanasidagi xastalik xurujini 
chetroqqa surishda kulgili latifalar juda samarali vosita 
hisoblangan. «Latifa» atamasi arabcha «lutf» so‘zidan 
olingan bo‘lib, nozik fikrlash, yaxshilik qilmoq, muruvvat 
ko‘rsatmoq, sharaflamoq ma’nolarini anglatadi. 
Nasriddin Afandi nomi bilan latifalar mazmunining 
bog‘lanib, uyg‘unlashuvi XIX asr oxiri XX asr boshlari 
bilan belgilanadi. O‘zbek folklorshunosligi fani asoschisi, 
professor Hodi Zarifov qayd qilishiga binoan, Nasriddin 
Afandi nomining o‘zbek latifalarida shuhrat topishi 
yurtimizda matbaaning paydo bo‘lishi, Nasriddin Afandi 
latifalarining kitob tarzda nashr ettirilishidan boshlangan. 
O‘zbek Nasriddin Afandi latifalarida bosh qahramon 
o‘ta hozirjavob, o‘ta zukko, dono va tadbirkor inson sifatida 
gavdalanadi. Hayotda uni so‘z bilan, xatti-harakat bilan 
215
215

---

yechimi yo‘q vaziyatga tushirish mumkin emas. Chunki aqlli, 
mutafakkir Nasriddin Afandi qiyofasida butun xalqning, 
millatning so‘zga chechanligi, zakiy, ya’ni nozik fikr yuritish 
fazilati o‘z ifodasini topgan. Har bir latifa matnida uni o‘ylab 
topgan shaxs aqli, vaziyatni aniqlash kayfiyati va zakovati 
namoyon bo‘ladi. Latifalarning e’tiborli, tinglovchini 
o‘ziga jalb qiladigan jihati shundaki, ularda savol-javob 
qilayotgan taraflar bir-birini mutlaqo yechimi topilmas 
vaziyatga tushirishga urinadilar. Ayniqsa, Nasriddin afandi 
qismati latifaning yakuniy qismiga yetgunga qadar juda 
og‘ir va chorasiz taqdir sharoitida tasvirlanadi. Ammo 
xalq Nasriddin afandi tarafida bo‘lgani uchun ana shunday 
mushkul vaziyatdan ham o‘z topqirligi, so‘zga ustaligi bilan 
qahramonimiz yechim topib keta oladi. 
Afandi latifalarida Afandidagi ikkinchi xislat – uning 
nihoyatda soddaligi, aniqroq aytsak, no‘noqligini namoyish 
qilish bilan izohlangan. Bunday namunalarda biz Afandining 
soddaligidan, hayotdagi ko‘ngilsiz voqealarni o‘ziga 
olmasligidan zavqlanamiz. Afandining Afandiligi uning 
afandiligi bilan sharhlanadi. Ya’ni birorta es-hushi joyida 
odam qilishi mumkin bo‘lmagan qarorni aynan afandi qabul 
qiladi.
Nasriddin Afandi ko‘chada ketayotib, kichkina bir 
ko‘zgu – oyna topib olibdi. Uni qo‘liga olar ekan, o‘z aksini 
ko‘rgani zahoti: «E, kechirasiz, oyna siznikimidi?» – deb 
tashlab yuboribdi. Oyna sinibdi. Shunda Afandi: «Kerak 
bo‘lmasa, ayta qolmaysizmi? O‘zim olar edim-ku», – degan 
ekan.
Bunday latifalar bilan tanishish, ayniqsa, hikoya qilish 
mahoratiga ega inson ijrosida tinglash odamga huzur 
bag‘ishlaydi. Bu turdagi latifalarda tinglovchi sodda Afandi 
qarorlaridan kuladi. Lekin shuni ham qayd qilish lozimki, 
216
216

---

xalq bu bilan nima demoqchi ekanini tushunib yetishga 
ham harakat qilish zarar keltirmaydi. Ehtimol, dono xalq 
shu kabi latifalar vositasida «Sen bunchalik sodda bo‘lma!» 
demoqchimi? Xulosa chiqarish har kimning o‘ziga havola.
Har bir xalqda ham hayot lavhalaridan kulgili vaziyat 
yaratadigan insonlar bor. Ularning fikr yuritish usulida 
favqulodda komik holat hosil qilish sirlari bo‘ladi. Shuning 
uchun ham hindlarda Birbol, arablarda Jo‘ha, qozoqlarda 
Aldar ko‘sa, tojiklarda Mushfiqiy, turkmanlarda Mirali, 
qoraqalpoqlarda Umrbek, turklarda Temel nomlari bilan 
latifa qahramonlari shuhrat topgan, ammo latifa matnlarida 
mushtarak vaziyatlar juda ko‘p uchraydi. Biroq bunday 
holatlarda qaysi xalq vakilidan boshqa xalq vakili muayyan 
voqeani o‘zlashtirgan yoki ko‘chirgan, degan savolni qo‘yish 
to‘g‘ri emas.
2. Loflarning janr xususiyati. Xalq og‘zaki ijodidagi 
loflar mubolag‘a san’atiga asoslanadi. Lug‘atda «lof» – 
fors tilidan olingan so‘z bo‘lib, quruq (puch) gap, safsata, 
maqtanchoqlik. 1. Folklordagi hajviy-yumoristik janrlardan 
biri: haddan tashqari bo‘rttirilgan, haqiqatga to‘g‘ri 
kelmaydigan yolg‘on gap»
1
deb izohlangan. 
Loflar xalq og‘zaki ijodining latifalar va askiya kabi 
kulgi uyg‘otuvchi ommaviy janri hisoblanadi. Asosan, janrda 
qo‘llanadigan san’at mubolag‘aning ig‘roq va g‘uluvv turi 
hisoblanadi. 
Loflar badiiy adabiyotning epik turi (jinsi)ga mansub 
janr. Uning hajmi cheklangan: ikki-uch, uch-to‘rt jumladan 
iborat. Asosan, dialogda qatnashgan ikki lofchi suhbatidan 
bir lavha tarzida bo‘ladi. Ularda bo‘rttirilgan, yolg‘on voqea 
to‘qishda mohir, tajriba to‘plagan lofchi deb hisoblangan 
1
O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Besh jildli. Ikkinchi jild. - Toshkent: O‘zbekiston 
milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2006. – B. 509.
217
217

---

shaxslar musobaqalashadi. Har ikki taraf aytayotgan 
voqeasining yolg‘on va to‘qima ekanini juda yaxshi biladi, 
lekin mutlaqo bu fikrini ochiq aytmaydi. Bu shart buzilsa, 
lof butun mohiyatini, jozibasini yo‘qotadi. Aksincha, bir 
lofchi suhbatdoshining bo‘rttirilgan yolg‘on gapini aksariyat 
hollarda tasdiqlaydi, e’tiroz bildirmaydi. Faqat lofning 
mazmunidan xabar topganidan so‘ng unikidan o‘tkirroq, yana 
ham mubolag‘ali, yolg‘onroq javob topishi lozim. Muhimi, 
ikkinchi lofchi keyin javob bergani uchun lof shu o‘rinda 
tugaydi. Ba’zan dialoglar bir oz davom etishi mumkin, lekin 
bari bir so‘nggi fikr bildirgan lofchi g‘olib chiqaveradi.
Folklorshunos Omonulla Madayev to‘g‘ri 
ta’kidlaganidek: «Latifalarda, lofda, askiyada kulgiga sabab 
bo‘lgan jumlani kashfiyot darajasida baholash mumkin. 
Ularni o‘ylab topgan shaxs katta hayot tajribasiga ega 
bo‘ladi, ayniqsa, vaziyatni to‘g‘ri baholab kulgi hosil qilish 
mahoratini namoyish etadi. Buning uchun u til boyligidan 
ham yaxshi foydalana olish fazilatiga ega bo‘lishi zarur». 
Adabiyotlar:
1. Muhammadiyev R. Askiya. – T., 1962.
2. Askiyada ijrochilik mahoratini oshirish yo‘llari 
(metodik tavsiyanoma). Tuzuvchilar: M.Jo‘rayev, 
T.Sobitova. – T, 1985.
3. Said Anvar. Muhiddin Darvesh. – T.: Sharq NMAK, 
2006.
4. Razzoqov H. O‘zbek xalq og‘zaki ijodida satira va 
yumor. – T.: Fan, 1965.
5. Safarov O. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. – T., «Musiqa», 
2010
6. Madayev O. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. – T.: «Mumtoz 
so‘z», 2010
218
218

---

7. Yo‘ldosheva F. O‘zbek latifalarida Nasriddin afandi 
obrazi. – T.: Fan, 1979.
8. Shoh Akbar va dono Birbol. – T., 1994.
9. Afandi latifalari. – T., 1989.
10. Sarimsoqov B. Lof / O‘zbek folklori ocherklari. 
2-tom. – T.: Fan, 1989.
219
219

---

14-MAVZU. ASKIYA
Reja:
1. Askiya o‘zbek xalqining milliy merosi sifatida.
2. Askiya san’atining o‘ziga xosligi.