O'mt obloshka cdr

Pravka menyusi komandalari Pravka menyusi komandalarining 
mazmuni:
Komandalar Bajaradigan funksiyalari

---

Otmenit izmeneniye - Ma’lumotlarni o‘zgartirishga olib kelgan 
oxirgi bajarilgan xarakatni bekor qilish (orqaga qaytish).
Povtarit - Bekor qilingan xarakatni qaytarish (oldinga qaytarish)
Vыrezat - Tanlab olingan matn qismi nus`hasini xotiraga ko‘chirib 
(qirqib) olish
Kopirovat - Tanlab olingan matn qismi nus`hasini xotiraga olish
Vstavit - Xotirada joylashgan matn qismini chiqarib kursor turgan 
joyiga qo‘yish
Spesialnaya vstavka - Xotirada joylashgan matn qismini chiqarib 
kursor turgan joyiga har xil ko‘rinishda qo‘yish. Bunday amalning dialog 
oynasida bir kator parametrlarni hisobga olgan xolda bajarish mumkin 
bo‘ladi.
Vыdelit vse - Butun fayldagi matnini tanlash
Ochistit - Faylning tanlagan qismini ichi yoki yozuvlarni tashqi 
ko‘rinishini tozalash.
Nayti - Butun matnda so‘z yoki so‘zlar ketma ketligini kidirib topish 
komandasi.
Zamenit - Butun matnda so‘z yoki so‘zlar ketma ketligini kidirib 
topib almashtirish komandasi.
Pereyti - Kursorni boshqa varaq, satr, abzas, rasm, jadval va 
umuman faylning boshqa qismiga o‘tqazish. 
Savol va topshiriqlar 
1. Matn muharrirlari haqida umumiy tushuncha? 
2. Fayl menyusi komandalarining asosiy mazmuni? 
3. Microsoft Word muharririda matnni formatlash imkoniyatlari? 
4. Faylning tanlagan qismini ichi yoki yozuvlarni tashqi ko‘rinishini 
tozalashda qaysi tugmasidan foydalanamiz? 
9-Mavzu: Raqamli axborot va matnni qayta ishlashning asosiy 
tamoyillar. 
Reja: 
1. Matnni qayta ishlashning asosiy tamoyillari. 
2. Bloknotda ishga tushirish 

---

3. Bloknotda ishlash 
Tayanch so‘z va iboralar: Turbo S,Turbo Pascal, Chiwriter, WD, 
Microsoft Word 2000, "RED", "Volna", "Punktir", IBM kompyuterlarida 
"WD", "Foton", "Leksikon", matn muharrirlari, matn protsessorlari.
Matnlar bilan ishlovchi 2 xil programmalar bor: matn redaktorlari 
va matn protsessorlari (muharrirlari). 
Matn redaktorlarida kiritilgan matnni shakllash imkoni mavjud 
emas. 
Matn muharrirlari matnni shakllash imkonini beradi.
Matn redaktoriga Bloknot standart matn redaktori kiradi.
Matn taxrirlagichlari programma matnlarini kiritish, uzgartirish, 
kuchirish, nusxasini kogozga kuchirish kabi imkoniyatlarga ega.Ular 
programmalash sistemalari tarkibida buladi. Bunga Turbo S,Turbo 
Pascal kabilar misol bula oladi. 
Xujjat taxrirlagichlari xujjatlarni taxrirlash, turli shriftlardan 
foydalanish, satrlar orasidagi intervalni urnatish,saxifalash, formulalarni 
yozish, jadval, diagrammalarni tashkil kilish va xokazo im koniyatlarga 
ega. Bu taxrirlagichlarga yukorida aytilgan Microsoft Word va eng oxirgi 
yillarda ishlab chikilgan kompьyuterlar uchun muljallangan kuydagilar 
Chiwriter, WD, Microsoft Word 2000 va xokazolar misol bula oladi. 
Ayniksa matbuot sistemalari nashriyotchilar mexnatini mashakatli, 
zararli jarayonlaridan xalos kilish bilan birga nashriyot maxsulotlari 
sifatini oshirdi. Bu sistemalar asosida jurnallar, kitoblar,turli 
prospektlarning yukori sifatli maketlarini tayyorlash mumkin. 
Axborotlarni saqlashning eng qadimiy usullaridan biri yozuv 
hisoblanadi. Qadimgi odamlar yashagan g‘orlar devorlaridagi rasm va 
yozuvlar buning yaqqol isbotidir. Yozuv texnologiyasi asrlar davomida 
deyarli o‘zgarmadi. Faqatgina yozish vositalari takomillashib bordi. 
Avval toshlarga o‘yib yozilgan bo‘lsa, keyinchalik turli bo‘yoqlar 
yordamida yozildi. Xayvon terilariga ishlov berish natijasida toshlarga 
emas, teriga yozish yo‘lga qo‘yildi. Qog‘oz ishlab chiqarilishi bilan yozish 

---

yanada qulaylashdi. Shu bilan birga yozuv quroli xam takomillashib 
bordi. Yozish uchun toshlar, turli mo‘yqalam, qamish-perolar, g‘oz 
patlaridan foydalanildi. Patlar o‘rnini peroli ruchkalar, ularni 
avtoruchkalar, avtoruchkalar o‘rnini esa yozuv mashinkalari egalladi. 
Lekin asosiy jarayon - matnga o‘zgartirish kerak bo‘lsa uni qaytadan 
yozish zarurligi o‘zgarmadi. Bu juda ko‘p kuch va mehnat talab qiladi. 
Kompyuterlar matn yozish texnologiyasini tubdan o‘zgartirib yubordi. 
Matnlarni yozish, saqlash, qayta ishlash, qog‘ozga chop etish kabi 
ishlarni bajarishga mo‘ljallangan ko‘plab dasturlar yaratildi. Bu dasturlar 
asosan ikki turga bo‘linadi: matn muharrirlari va matn protsessorlari. 
Ularning asosiy farqi kompyuterga kiritilgan matnning ko‘rinishiga 
bog‘liq. Matn muharriri kompyuterda eng ko‘p ishlatiladigan dasturlar 
qatoriga kiradi. Ixtiyoriy rusumli kompyuterlar uchun matn muharrirlari 
yaratilgan. Xatto bir rusumli kompyuter uchun yaratilgan o‘nlab matn 
muharrirlarini ko‘rsatish mumkin. Masalan, Pravets kompyuterlarida 
"RED", "Volna", "Punktir", IBM kompyuterlarida "WD", "Foton", 
"Leksikon" va xokazo. 
Deyarli barcha matn muharrirlari quyidagi asasiy vazifalarni 
bajaradi: 
ma’lumotlarni kiritish;
xatolarni tuzatish;
belgilar , so‘zlar, satrlar, abzatslar o‘rnini almashtirish yoki o‘chirib 
tashlash;
matnni biror "qolipga solish", ya’ni chap va o‘ng tomonlarini 
to‘g‘rilash, satrlar orasidagi masofani o‘zgartirish;
matnni diskda saqlash;
matnni diskdan o‘qish;
chop etish. 
Matn muharrirlarida asosan matnning mazmuniga etibor beriladi. 
Ularda matnning ekrandagi va qog‘ozdagi ko‘rinishi (bezagi) unchalik 
ahamiyatga ega bo‘lmaydi.

---

Matn muharrirlari yordamida matn fayllari xosil qilinadi. Unda faqat 
kiritilgan matn belgilarining kodlari saqlanadi. Shuning uchun bir matn 
muharririda xosil qilingan matnni boshqa matn muharririda qiyinchiliksiz 
qayta ishlash mumkin bo‘ladi. 
Matn protsessorlari matnning faqat mazmuni emas, balki tashqi 
ko‘rinishi xam katta axamiyatga ega bo‘lganda qo‘llaniladi. Matn 
protsessorlari matnning tashqi ko‘rinishiga ta’sir etish imkoniyatiga ega. 
Masalan, matnga turli rasm va jadvallar joylashtirish, belgilarning 
o‘lchami, rangi va ko‘rinishlarini o‘zgartirish va xokazo. 
Matn protsessorlari odatda rasmiy hujjatlar tayyorlashda ko‘p 
qo‘llaniladi. Matn protsessori yordamida tayyorlangan matn hujjat deb 
yuritiladi.
Matn protsessori yordamida xosil qilingan hujjat faqatgina matn 
emas, balki uning tashqi ko‘rinishi xaqidagi (shrift turi, o‘lchami, rangi va 
xokazo) axborotni xam o‘zida saqlaydi. Bu-lar maxsus kodlar bo‘lib, 
ekranda ham, qog‘ozda ham ko‘rinmaydi. 
Turli matn portsessorlarida matnni bezatish uchun turli kodlar 
qo‘llaniladi. Bunday hollarda hujjatlar xar xil formatga ega deyiladi. Shu 
sababli formatlangan matnli hujjatlarni bir matn protsessoridan 
boshqasiga olib o‘tishga xar doim ham erishib bo‘lmaydi.
Matn muharrirlarining nomi, tashqi ko‘rinishi turlicha bo‘lgani bilan, 
ularda ishlash jarayoni deyarli farq qilmaydi. Shuning uchun biror matn 
muharririda ishlashni mukammal o‘rganib olsangiz boshqa matn 
muharrirlarida ishlashni ham qiyinchiliksiz o‘zlashtirib olasiz. 
Matn muharrirlarining asosiy elementlari: ishchi maydoni, yurgich 
va menyu. 
Ishchi maydoni. Matn muharriri kompyuter ekranida "ishchi 
maydoni" deb ataladigan maxsus joy ajratadi. Ishchi maydoni matn 
yozish uchun sahifa vazifasini bajaradi. Kiritilayotgan matn ishchi 
maydonida aks ettirilib boradi. 

---

Yurgich. Klaviaturadan kiritilayotgan belgi ishchi maydonining 
qaerida aks etishini ko‘rsatib turadi. Odatda gorizontal yoki vertikal 
chiziqcha ko‘rinishida bo‘ladi. 
Menyu. Maxsus buyruqlar va amallar majmuyi menyu deb ataladi. Ular 
yordamida asosan matnlarni diskdan o‘qish, diskka yozish, chop etish 
kabi ishlar amalga oshiriladi. 
Yurgich va ishchi maydonining ko‘rinishi matn muharriri ishiga aytarlik 
ta’sir ko‘rsatmaydi. Ular turli matn muharrirlarida bir oz farq qilishi 
mumkin. 
Matn muharrirlari asosan menyusi bilan bir-biridan farqlanadi. 
Menyudagi buyruq va amallar matn muharrirlarining imkoniyatlarini 
belgilaydi. Ular qanchalik ko‘p bo‘lsa, matn muharrirlarining 
imkoniyatlari shuncha yuqori bo‘ladi. Turli matn muharrirlarining mos 
buyruqlari bir-biridan deyarli farq qilmaydi. Ular bir oz farqlansada, 
ma’nosini tushunib olish qiyinchilik tug‘dirmaydi. Masalan, matnni 
diskka yozish buyrug‘i ba’zi matn muharrirlari menyusida "yozish" deb 
nomlangan bo‘lsa, boshqalarida "saqlash" deb nomlangan. Shu kabi 
matnni diskdan o‘qish buyrug‘i turli matn muharrirlarida "o‘qish", 
"yuklash" yoki "ochish" deb nomlanishi mumkin. Mazkur buyruqlar 
nomlari turlicha bo‘lsa xam, deyarli bir xil ma’noni va aynan bir xil 
vazifani bajaradi. 
Savol va topshiriqlar 
1. Matnlar bilan ishlovchi programmalar bu? 
2. Matnlar necha turlarga bo‘linadi? 
3. Matn muharrirlarining asosiy elementlari bu? 
4. Matn protsessorlari asosiy elrmenlari bu? 
10-Mavzu: Microsoft Office paketi xususiyatlari. 
Reja: 
1. Microsoft Office paketi
 
2. Office paketi xususiyatlari 
3. Office paketini o‘rnatish
Tayanch so‘z va iboralar: MS Word, MS Excel, MS PowerPoint,
MS Access, MS Outlook, MS Officce. 

---

Kundalik xayotimizda har xil soxalarga qarab turli xil yangiliklarni 
matn ko‘rinishida tarqatamiz, e`lonlar chiqaramiz, taklifnomalar, hisob-
kitob ishlari kabi masalalarni qog‘ozda chop etish masalalarini hal 
qilamiz. Hozirgi kunda bu ishlarni hal qilish uchun kompyutеrlardan 
foydalanishadi. 
Microsoft Officce mahsulotlari kompyutеrlarning dasturiy ta’minoti 
hisoblanadi. Bu masalalarning turiga qarab MS Officce mahsulotlarining 
har xil turi bilan hal qilinadi. Matn ko‘rinishidagi axborot bo‘lsa MS 
Word, xisob kitob ishlari bo‘lsa MS Excel, rasmlar bo‘lsa va rasmlarning 
xarakatlanishi kabi masalalar bo‘lsa MS PowerPoint, ma’lumotlarni 
saqlash bo‘lsa MS Access, bir joydan ikkinchi joyga ma’lumot yuborish 
va qabul qilib olish kabi masalalar, har xil ma’lumotlar hosil qilish bo‘lsa
MS Outlook. 
MS Officce dasturlari MS Officce mahsulotlari ham dеyiladi. Endi 
ularning o‘xshashliklari bilan tanishamiz. Dasturlarning asosiy 
o‘xshashligi ular bir xil yo‘llar bilan ishga tushiriladi. Ularning 
oynalarining o‘xshashligiga kеlsak, oynadagi boshqarish tugmalari ham, 
gorizontal mеnyu satri ham, uskunalar panеli ham ko‘pgina jixatlardan 
bir-biriga 
o‘xshashliklari 
mavjud. 
Dasturlarning 
bir-biridan 
imkoniyatlarning ustunliklari jixatidan ularda turli xil ishlar qilinadi. Matn 

---

yaratish kabi ishlar bo‘lsa Word dasturida yaratilgani maqsadga muvofiq 
bo‘ladi. Shuning uchun Word dasturini univеrsal matn muxarriri ham
dеb ataydi. Oynalarning uskunalar va gorizontal mеnyu satridagi farqlar, 
ayrim ustun imkoniyatlarni amalga oshirish buyruqlari tugmachalari 
bilangina farq qiladi. 
MS Officce mahsulotlari dеganda biz ma’lum dasturlarni 
tushinishimiz kеrak. Ular quyidagilar hisoblanadi. Microsoft Word, 
Microsoft Excel, Microsoft PowerPoint, Microsoft Outlook, Microsoft 
Access dasturlari jumlasidandir. Dasturlar haqida qisqacha ma’lumot 
bеramiz. 
Microsoft Word dasturi-asosan matnlar tayyorlash uchun, 
jadvallarda ishlash uchun, katta-katta matnlarni qayta ishlash va xar xil 
ko‘rinishda taxrirlash uchun ishlatiladi. Bu dasturni Matn muxarriri dеb 
ham atash mumkin. Bu dasturdan foydalanib xar xil kattalikdagi 
kitoblarni, turli xil buyruq, ariza, ma’ruza matnlarini, taklifnomalarni, 
tabriknomalarni juda chiroyli qilib yasashimiz mumkin. 
Microsoft Excel dasturi - murakab hajmdagi jadvallarni, 
buxgaltеriya xisob kitoblarini, turli xil mantiqiy xisob kitoblarni bajarish 
uchun ishlatiladi. 
Microsoft PowerPoint dasturi-turli xil prеzintatsiyalarni (turli xil 
ko‘rinishdagi rasmlar rangbarangligi va ularning ko‘rinishi) yaratish 
uchun ishlatiladi. Bu dasturdan foydalanib o‘quv darslarida ko‘rgazmali 
qurollar yaratish, rеklamalar bеrish, mantlarni taklifnomalarni va shu 
kabilarni juda chiroyli qilib yaratish imkonini bеradi.
Microsoft Outlook dasturi yordamida bir joydan ikkinchi joyga 
ma’lumot yuborish va qabul qilib olish kabi masalalar, har xil 
ma’lumotlar hosil qilish uning juda ko‘pgina jixatlarini e`tiborga olib 
yaratish ishlarini amalga oshirish imkonini bеradi. Bu dastur Modеm, 
Intеrnеt kabi tarmoqqa ulangan kompyutеrlarda ko‘proq ishlatiladi. 
Microsoft Access dasturini qisqacha qilib ma’lumotlar bazasi ham
dеb atashimiz mumkin. Biz bu dasturdan foydalanib har xil ma’lumotlar 
yaratib bazaga qo‘shishimiz mumkin va undagi ma’lumotlar bilan 
bеvosita tanishishimiz mumkin. Masalan litsеy talabalari haqida 

---

ma’lumotlar hosil qilish va bu ma’lumotlar bilan istalgan kishi tanishishi 
mumkin. Turli xil mavzudagi ma’lumotlar bilan tanishish mumkin. 
Buning uchun kompyutеrimiz global aloqa tarmog‘iga ulangan bo‘lishi 
lozim. 
Bu dasturlarda deyarli ko‘pgina amallarni bajarish bir xil tarzda 
amalga oshiriladi. 
Bu dasturlarda ko‘pgina amallarni bajarish bir xil tarzda amalga 
oshiriladi. Bugungi darsimizda mana shu amallarni ko‘rib chiqamiz va 
Microsoft Word dasturi bilan yaqindan tanishishga harakat qilamiz. Bu 
dasturda yaratilgan fayllar “Hujjat” (Документ) dеb ataladi va unda 
ochilgan barcha saxifalarni hujjat dеb ataymiz. 
Microsoft Word dasturi oynasi ekranda hosil bo‘lgandan so‘ng 
unga e`tibor bеradigan bo‘lsak, barcha oynalardagi kabi bu oynada ham 
gorizontal mеnyu satri, Uskunalar panеli hamda statistik ma’lumotlar 
panеli mavjudligini ko‘ramiz. Gorizontal mеnyu satri, Uskunalar panеlida 
biz kiritgan ma’lumotlarimizni qayta ishlash imkonini bеradigan 
buyruqlar mavjudligini ko‘ramiz. Bu ikki panеldan foydalanib biz bir xil 
amallarni bajara olishimizni yana sizga eslatmoqchimiz. Gorizontal 
mеnyu satrida bеriladigan buyruqlar nomlari va belgi (знак)lari mavjud 
bo‘lsa, uskunalar panеlida faqat buyruqlar belgilari borligini ko‘ramiz. 
Belgilar ustiga sichqonchani olib boradigan va bir oz kutadigan bo‘lsak 
ular nomlari hosil bo‘ladi. Dеmak uskunalar panеli bizning vaqtimizni bir 
oz bo‘lsa ham tеjash imkonini bеradi ekan. 
Shahsiy kompyuter yordamida matnli hujjatlar hosil qilish uchun 
Word muharriridan foydalaniladi. Shartga muvofiq 2-turdagi hujjatlar 
hosil qilish mumkin: 

oddiy hujjatlar - hujjatlar formatlangan matndan iborat; 

kompleks hujjatlar - matndan tashqari chizmalar, rasmlar, 
formulalar, jadvallar va multimediya obyektlari ishtiroq etadi.
Microsoft Word – xat, fakslar, sharhlar, eslatmalar, xizmat yuzasidan 
yozilgan ma’lumotlar, xabarnomalar, xotiranomalar va hokazolar kabi 
matnli hujjatlarni yaratish uchun ishlatiladigan matn protsessoridir.
Word hujjatlarni osonlik bilan yaratish uchungina emas, shuningdek 
boshqa ko‘plab xolatlarda ham yordam beradi. U hujjatlarni terish va 

---

tahrir qilish, ularni bosmaga tayyorlash imkonini beradi. Uning yordamida 
hujjatning tashqi ko‘rinishini yaratish, shriftlarni o‘lchamini va chizilish 
shaklini, xat boshining parametrlarini o‘zgartirish, bo‘sh joylar, jadvallar va 
hoshiyalar kiritishi mumkin. 
Microsoft Word bilan ishlash ham qulay, chunki Wordda 
orfografiyani avtomatik ravishda tekshirish ko‘zda tutilgan. Siz ishni 
to‘laligicha qayta bajarmasdan, hujjatda osonlik bilan istalgan 
o‘zgarishlarni, shuningdek, o‘z hujjatlaringizga jadvallar va grafiklarni 
kiritishingiz, to‘liq hujjatni ko‘rib chiqishingiz, tuzatishlar kiritishingiz
mumkin. 
Savol va topshiriqlar 
1. Matn ko‘rinishidagi axborot bu? 
2. Xisob kitob ishlari bo‘yicha qaysi dastur? 
3. Rasmlar bo‘lsa va rasmlarning xarakatlanishi kabi masalalar 
bo‘yicha qaysi dastur? 
4. Microsoft Word dasturining asosiy vazifasi?