Ona tili-11 sinf indd

63-mashq.
 
Matnni o‘qing. Nutq tuzuvchining qanday gap shakllari-
dan foydalanganini aniqlang, bu jihatlarning nutq boyligini 
ta’minlashdagi o‘rnini tavsiflang.
Yaxshiboyev hozir o‘zi gaplashgan yigitning qiyofasini ko‘z oldiga 
keltirdi: yoshi qirqda, lekin, nari borsa, o‘ttizlik ko‘rinishi bor: qomat-
dor, xipcha, sochlari orqaga taralgan, silliq taralib, ustidan lok sepilgan; 
to‘qrang kostyumi sutday oppoq ko‘ylakda, misoli tanburning toriday 
tarang; yuzida tavoze, ammo jilmaygani sezilmaydi. Necha yildirki, 
Yaxshiboyev uning yuzini ko‘rib, «odam degan qanaqasiga jilmaymasdan 
ham tavoze qilishi mumkin», deya bosh qotiradi. Birinchi yordamchi esa 
buning tamoman aksi: dehqonsifat; semiribroq ketgan; yoshi ham biror 
ellikni qoralagan; gaplari keskin va bejog‘siz. (Murod Muhammad Do‘st)
Sh. Rahmatullayevning «O‘zbek tilining izohli frazeologik lu-
g‘ati»dan olingan quyidagi iboralarning izohlarini esda tuting. Ular 
ishtirokida gaplar tuzing.

---

60
Ep bilmaslik
Noloyiq, yarashmaydigan ish deb bilmoq. Ma’no-
doshi: 
ep ko‘rmaslik.
Esi ketmoq
I
1. Qiynalib holsizlanmoq. O‘xshashi: 
holdan 
toymoq; holdan ketmoq.
2. Qayta-qayta mehribonlik, xayrixohlik 
bildirmoq.
Esi ketmoq
II
Xayoli biror narsa haqidagi o‘y-xotiralar bilan 
band bo‘ldi.
1. Nutqning boyligi deganda nimani tushunasiz?
2. Nutqning kambag‘alligi deganda-chi?
3. Nutq boyligini ta’minlashning asosi nima?
4. Nutqning boyligiga putur yetkazuvchi holatlarni aytib bering.
5. O‘rinsiz qaytariqlarning oldini olish uchun nutq tuzuvchi qan 
day 
malakaga ega bo‘lishi kerak? 
64-mashq.
 
Gaplarni o‘qing. Leksik va frazeologik ma’nodoshlikni boy 
nutq tuzishdagi ahamiyatini tavsiflang.
1. Shu bois u sayhonlikda «uloq-uloq» o‘ynayotgan bolalardek shovqin-
lab, ovulni boshiga ko‘tarayotgan yigitlarning qilig‘ini ko‘pda yoqtirmay, 
jini qu 
rishibroq turardi. (N. Norqobilov) 2. Amir Temur halim tabiat, 
yumshoq ko‘ngil, tortinchoq, qora ko‘zlari hamisha mungli boqadigan 
qizini juda ham ardoqlar, har kuni holidan xabar olardi. (Muhammad Ali) 
3. Rahim Saidov uyni yana bir bor qarab chiqdi. Tryumoning hamma 
tortmalarini axtardi, yozuv stolining g‘aladonlarini bir-bir titkiladi. Boshqa 
hech narsa chiqmadi. (O‘. Umar bekov) 4. Ra’no ota oyoqlarini quchoqlab, 
boshini urib yig‘ladi, ketmayman deb dod soldi. Ota ko‘zlari jiqqa yosh-
ga to‘lib, ovozi titrab, ho‘ngramoqdan beri bo‘lib «Jonim bolam, iloyo, 
borgan joyingda unib-o‘sgin» deb duo berdi. (Isajon Sulton)