Onore de Balzak reja o‘zbekistonda buxgalteriya hisoblni me’yoriy-huquqiy tartibga solish tizimi va uning elementlari

Uzoq muddatli aktivlarni baholash. Uzoq vaqt ishlatiladigan asosiy vositalar va nomaterial aktivlar ulaming to'liq dastlabki qiymati bo'yicha hisobga olinishi lozim.
Uzoq vaqt ishlatiladigan asosiy vositalar va nomaterial aktivlar qiymatini hisobdan o'chirish, ular qiymati to'la qoplangunga qadar amortizatsiya hisoblash u yoki bu obyektni hisobdan chiqarish yo'li bilan amalga oshiriladi. Amortizatsiya ajratmalari obyekt qabul qilinib, foydalana boshlanganidan keying! oydan hisoblanishi lozim.
Keyinchalik sotib olinish sharti bilan uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalar qiymati ijarachi korxonalarda har oyda bir xil amortizatsiya ajratmalari hisoblash yo‘li bilan qoplanadi. Nomoddiy aktivlaming eskirish normalari ulami sotib olish bilan bog'liq bo'lgan haqiqiy xarajatlar va xizmat muddatlaridan kelib chiqib korxonada mustaqil aniqlanadi va tasdiqlanadi.
Agar nomoddiy aktivlaming foydali xizmat muddatini aniqlash imkoni bo'lmasa, amortizatsiya muddati 5 yildan ko'p bo'lmagan, korxonaning ta’sis hujjatlarida belgilangan faoliyat muddati doirasida aniqlanadi.
Xo'jalik yurituvchi subyektlar, budjet muassasalaridan tashqari, buxgalteriya hisobi standartlariga muvofiq amortizatsiya ajratmalarini ko'paytirish yo'li bilan jadallashtirilgan amortizatsiya hisoblash huquqlariga egadirlar.
Budjet tashkilotlari esa davlat organlari tomonidan o'rnatilgan amortizatsiya normalarini qo'llaydilar.
Xo'jalik yurituvchi subyekt qo'llanilayotgan amortizatsiya hisoblash metodiga doimo amal qilishi lozim. Amortizatsiya hisoblash metodi uni ng o‘zgarishi uchun asosli sabablari mavjud bo'lgandagina o'zgartirilishi mumkin.
Qo'llanilayotgan amortizatsiya hisoblash metodi xo'jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisobotiga yoziladigan tushuntirishda aks ettirilishi lozim.
Joriy aktivlarni baholash. Xo'jalik yurituvchi subyektning joriy aktivlari quyidagi ikkita baholash tunning bittasi bo'yicha baholanishi lozim: haqiqiy tannarxi (sotib olish bahosi yoki ishlab chiqarish tannarxi) bo'yicha yoki (balans tuzilgan sanadagi) bozor bahosi (sof realizatsiya bahosi) bo'yicha. Farq zarar sifatida moliyaviy natijalar schotida aks ettiriladi.
Moliyaviy qo ‘yilmalami baholash. Xo'jalik yurituvchi subyektning moliyaviy qo'yilmalari - bu uning boshqa korxonalar aksiyalari, obligatsiyalari va boshqa turdagi qimmatli qog'ozlariga qilgan investitsiyalari, boshqa korxonalar ustav kapitaliga qo'shgan ulushlari, shuningdek, boshqa korxonalarga berilgan qarzlaridir. Moliyaviy qo'yilmalar investor korxona buxgalteriyasida buxgalteriya hisobi standartlariga muvofiq hisobga olinadi.
Qisqa muddatli investitsiyalar va qimmatli qog'ozlar hisobot yili oxiridagi tannarx yoki bozor bahosi bo'yicha baholanadi. Agar sotib olish bahosi bozor bahosidan past bo'lsa, farq summa zarar sifatida foyda va zararlar schotiga olib boriladi. Bunda qimmatli qog'ozlaming o'zlari ham bozor bahosi bo'yicha hisobga olinadi.
To'liq to'lanmagan aksiyalar va paylar investor dividend olish huquqiga ega va ushbu qo'yilmalar bo'yicha to'liq javobgar bo'lgan hollarda to'liq qiymati bo'yicha moliyaviy qo'yilmalar schotlarida aks ettiriladi. Boshqa hollarda ular qiymati to'liq to'lanib, dividend olish huquqiga ega bo'lganidan so'ng moliyaviy qo'yilmalar schotida aks ettiriladi.
Kotirovkasi buxgalteriya balansi hisobotlarida e’lon qilinadigan aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog'ozlarga qilingan qo'yilmalaming bozor bahosi hisobdagi bahosidan past bo'lsa, ular bozor bahosida aks ettirilib, farqi korxona xo'jalik faoliyatining natijalariga olib boriladi.
Majburiyatlarni baholash. Majburiyatlar tomonlaming kelishuvi bo'yicha aniqlangan summada aks ettiriladi. Sud qaroriga ko'ra yuzaga kelgan majburiyatlar lining qarorida ko'rsatilgan summalarda aks ettiriladi. Potensial majburiyatlar oldindan aniqlangan eng yuqori bahoda baholanadi.
Hisobot davrining oxirida to'lanishi kerak bo'lgan foizlar alohida aks ettiriladi.
Da’vo muddati o‘tib ketib, talab qilinmayotgan majburiyatlar hamda kreditor qarzlar foyda sifatida joriy hisobot davrining foyda va zararlar schotiga olib boriladi.
Xaridorlaming debitor qarzlari nakladnoylar yoki boshqa dastlabki hujjatlarda ko'rsatilgan qiymat bo‘yicha aks ettiriladi. O‘z vaqtida qaytarilmagan va tegishli kafolatlar bilan ta’minlanmagan debitor qarzlar shubhali qarzlar bo'yicha rezervlar hisobiga hisobdan chiqariladi. Shu summaning o'zi muddati o'tganidan so'ng foyda va zararlar schotining debetiga olib boriladi.
13-modda daromadlar va xarajatlami hisobga olish tartibini belgilaydi. Foyda ko'rsatkichi dunyo amaliyotida ko'pincha biznes samaradorligining mezoni yoki investitsiyalardan olingan daromadlar yoki aksiya va boshqa qimmatli qog'ozlardan olingan daromad (tushum)lami tahlil qilish vositasi sifatida qo‘llaniladi.
Daromadlar va sarflar foydani aniqlashga taalluqli bo'lgan bevosita elementlar hisoblanadi. Daromadlar va sarflami, natijada esa foydani aniqlashda korxona tomonidan moliyaviy hisobotni tayyorlashda qo'llaniladigan kapital va uni saqlash konsepsiyasiga qisman bog'liq.
Daromadlar va sarflaming elementlari quyidagicha aniqlanadi:

1. 
   daromadlar bu - hisobot davri ichida aktivlaming ko'payishi yoki passivlarning kamayishi ko'rinishida iqtisodiy foydaning o'sishi bo'lib, kapitalning o'sishiga olib keadi.
   
2. 
   sarflar - bu hisobot davrida aktivlaming chiqishi yoki kamayishiga olib keluvchi majburiyatlar paydo bo'lishi natijasida iqtisodiy foydaning kamayishidir.
   

Daromadlar va sarflarning ta’rifi ulaming asosiy belgilarini aniqlaydi, ammo ulami moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobotda aks ettirishda talab qilinadigan mezonlami aniqlab bera olmaydi. Foydani aks ettirish aktivlaming o'sishi yoki passivlarning kamayishini aks ettirish bilan bir vaqtda sodir bo'ladi. Masalan, tovarlami yoki xizmatlami sotishda yuzaga keladigan aktivlar o'sishi yoki kreditorlarga qarzlar qaytarilishi bilan bog'liq passivlar kamayishi hollari.
Sarflar moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobotda, ro‘y bergan aniq o'lchanishi mumkin bo'lgan aktivning kamayishi yoki passivning o'sishiga taalluqli kelgusidagi foydaning kamayishi kabi aks ettiriladi. Bu sarflami aks ettirish, passivlar o'sishi yoki aktivlar kamayishini hisobga olish bilan bir vaqtda sodir bo'lishini bildiradi Masalan, xizmatchilar ish haqi yoki qurilmalar eskirishining o'sishi.
14-modda xususiy kapital va uni hisobga olishning huquqiy maqomini belgilaydi. Bu moddaga muvofiq korxonaning xususiy kapitali ustav kapitali, qo'shilgan kapital va rezerv kapitali, shuningdek, taqsimlanmagan foydadan tashkil topadi.
Ustav kapitali korxona ta’sischilari tomonidan, uning ta’sis hujjatlarida belgilangan hajmdagi ulushlar (pul ifodasidagi) yig'indisidan iboratdir. Ustav kapitaliga ulush sifatida qo'shiladigan moddiy va nomoddiy aktivlar ta’sischilar yoki direktorlar kengashi kelishuvi bo'yicha ulaming real qiymatiga asosan baholanadi.
Taqsimlanmagan foyda jamg'arilgan foydani tavsiflaydi va u ustav kapitaliga o'tkazilishi ham mumkin (mulkdorlar qaroriga muvofiq).
Ustav kapitalining buxgalteriya hisobida aks ettirilgan summasi lining ta’sis hujjatlarida belgilangan summasiga teng bo'lishi shart. Agar yundik shaxs ustav kapitalini ko'paytirishga qaror qilsa, u belgilangan tartibda ta’sis hujjatlarini qayta ro'yxatdan o'tkazishi lozim.
15-modda garovni hisobga olish tartibini ko'zda tutib, xo'jalik yurituvchi subyekt tomonidan olingan kreditlar, qarz mablag'lar va boshqa yuzaga keladigan majburiyatlaruing qaytarilishini kafolatlash uchun xizmat qiladi.
Korxonaning o‘z majburiyatlari yoki begonalamikini ta’minlash uchun garovga berilgan mulklar qiymati (o‘z mablag'lari ham) boshqa aktivlarda alohida hisobga olinadi.
Mulkiy yoki pullik garovlami berib yubormasdan belgilangan ta’minotlar, garovga olingan mulkiy qiymat, garov sifatida qabul qilingan pul mablag'lari va valuta qiymatliklari alohida balansdan tashqari schotlarda hisobga olinadi.
16-modda moliyaviy hisobotga bag'ishlangan bo'lib, korxona faoliyatidan olinadigan moliyaviy natijalar, ulaming iqtisodiy tavsifiga muvofiq turlari bo'yicha gunihlab aks ettiriladi. Aktivlar, passivlar va kapital balansda korxona moliyaviy holatini bevosita baholaydigan elementlarga kiradi.
Moliyaviy hisobot quyidagi asosiy shakllami o‘z ichiga oladi:

• 
  buxgalteriya balansi;
  
• 
  moliyaviy natijalar to'g'risida hisobot;
  
• 
  asosiy vositalar harakati to‘g‘risida hisobot;
  
• 
  pul oqimlari to‘g‘risida hisobot;
  
• 
  xususiy kapital to‘g‘risida hisobot;
  
• 
  izohlar, hisob-kitoblar va moliyaviy hisobotga tushuntirishlar.
  

Moliyaviy hisobot buxgalteriya tizimining yakuniy natijasi sifatida moliyaviy faoliyat boshqa turlarining asosini ta’minlaydi. Moliyaviy hisobot subyektning moliyaviy holatini va uning moliyaviy ahvolidagi o‘zgarishlami ko‘rsatadi. Bunday axborotlardan ko'plab iste’molchilar quyidagi maqsadlarda foydalanadi:

1. 
   kreditlar berish bo'yicha qarorlar qabul qilish va investitsion qarorlar qabul qilish uchun:
   
2. 
   subyektning kelgusidagi pul oqimlarini baholash;
   

d) subyektning resurslari, majburiyatlari va ulardagi o'zgarishlar to'g'risida tasawurga ega bo'lish.
Axborotlardan foydalanuvchi davlat organlari ham, kredit beruvchilar ham, qo'shimcha axborot olish huquqlariga egadirlar. Ammo hisobot konsepsiyasi asosan iste’molchilaming umumiy talablariga javob berishi lozim va eng awalo kimlar o‘z kapitalini subyektning ixtiyoriga topshirgan bo'lsa, shulaming manfaatlarini himoya qilishga yo'naltiriladi. Moliyaviy hisobotlar izohlar, hisob- kitoblar va tushuntirishlar bilan to ‘ Idiriladi.
Davlat budjetidan moliyalashtiriladigan muassasalar va tashkilotlardagi buxgalteriya hisobi xususiy sektordagidan farq qiladi. Xususiy sektoming o‘ziga xos xususiyatlari buxgalteriya hisobining tarmoq standartlarida o‘z aksini topadi.
Kichik va xususiy tadbirkorlik subyektlari buxgalteriya hisobini №20-«Kichik tadbirkorlik subyektlari tomonidan hisobni soddalashtirib yuritish va hisobotlami tuzish tartibi haqidawgi BHMSga muvofiq yuritadilar hamda moliyaviy hisobotni soddalashtirilgan shaklda tuzadilar.
Xo'jalik muomalalari baholanadi va ular bo'yicha hisobotlar 0‘zbekiston Respublikasi milliy valutasi - so'mda yuritiladi. Chet el valutasida amalga oshiriladigan muomalalar sodir bo'lgan kundagi, 0‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan valuta kursi bo'yicha so'mga aylantirilib hisobga olinadi.Moliyaviy hisobotning tarkibi va mazmuni O'zbekiston Respub- likasi Moliya vazirligi tomonidan aniqlanadi.