O‘qitish materiallar I to‘plami shaxsiy kompyuter arxitekturasi va jihozlariga texnik xizmat ko

Mikroprotsessor.
Mikroprotsessor kompyuterning amal bajaradigan qismi 
bo`lib, u ma‘lumotlarni berilgan programma asosida qayta ishlaydi. 
Mikroprotsessor 140 tacha turli arifmetik va mantiqiy amallarni bajaradi. IBM 
rusumli kompyuterlarda intel tipidagi (shu nomli firma ishlab chiqqan) 
mikroprotsessorlar ishlatiladi. Bu firma o`z faoliyati mobaynida Intel-8080, 
80286, 80386, 80486, Pentium, Pentium Pro(professional) mikroprotsessorlari 
ishlab chiqargan bo`lib, hozirda faqat zamon talablariga javob beradigan 
Pentium-3, Pentium-4 protsessorlarinigina bozorga chiqarmoqda, xolos. Shuni 
aytish joyizki, bu protsessorlar faqat Intel firmasida ishlab chiqarilishi shart 
emas. Uning litsenziyasi asosida bunday mikroprotsessorlar,da ishlab 
chiqarilishi shart emas. Uning litsenziyasi asosida bunday mikroprotsessorlar, 
ishchi kuchi arzon bo`lgan, Janubiy- Sharqiy Osiyo‗mamlakatlarida ko`plab 
ishlab chiqarilmoqda. Bundan tashqari, IBM kompyuterlariga moslik shartini 
bajaradigan boshqa firmalar: AMD, Cyrix, Celeron va hokazo‗ishlab chiqqan 
mikroprotsessorlar ham keng qo`llaniladi. 
Ammo boshqa firmalar ishlab chiqqan mikroprotsessorlar Intel-protsessorlardan 
umuman aytganda kuchsizroq hisoblanadi. Hozirda MMX-protsessorli 
kompyuterlar keng qo`llaniladi. Protsessorlarning tezligi megagerslar (Mgs) 
sekundda o`lchanadi. MMX Pentium protsessori. Intel firmasining keyingi avlod 
protsessori sifatida 1997 yil yanvar oyidan boshlab chiqarilayotgan MMX 
(Matrix Multiplication Extension) Pentium protsessorini aytish mumkin. 

---

Dastavval bu protsessor matritsalarni ko`paytirish uchun kengaytma nomi bilan 
atalgan bo`lsa, keyinchalik MultiMedia YExtension-multimedia uchun 
kengaytma deb atala boshladi. Bu yangi protsessorni ishlab chiqishdan maqsad, 
keyingi yillarda ommaviy qo`llanilib borilayotgan kompyuterning multimedia 
(ovozi, grafik, tasvir) imkoniyatlarini har tomonlama barkamollik darajasiga 
ko`tarish, multimedia amaliyotlarni tez bajarishni ta‘minlashdan iborat. Bu 
amallar qatoriga, jumladan multimedia berilganlarini, ikki va uch o`lchovli 
grafikalarni tez bajarish kiradi. Shu bilan birga bu protsessor ko`paytirish va 
qo`shish amallarini ko`proq ishlatadigan amaliy programmalarda amallarni 
tezroq bajarishga qaratilgan. Shuning uchun ham uni ko`proq matematik 
soprotsessorni talab qilmaydigan, butun sonlar bilan ishlash bilan bog`liq 
masalalarni yechishda qo`llash maqsadga muvofiq bo`lsada, tajribalar uning har 
tomonlama ustunligini ko`rsatadi. Xotiraning katta-kichikligiga qarab u yoki bu 
programmalar majmuini ishlata olish mumkin. Misol uchun 1 Megabayt 
xotiraga ega kompyuterlarda faqat DOS sistemasida ishlash mumkin bo`lsa, 4 
Megabaytli kompyuterlarda imkoniyatlari ko`proq bo`lgan programmalarni, 
xususan WINDOWS 3.1,3.11 programmalarini ishlatish mumkin. WINDOWS 
95 ni to`laqonli ishlashi uchun 16 Megabayt xotira va kamida 486 protsessorli 
kompyuter, WINDOWS 98, 2000 operatsion sistemasida ishlash uchun, 
Foto‗Shop, Corell Drawe va boshqa hozirgi zamon programmalarini ishlatish 
uchun kamida 32 Mbayt xotirali va PENTIUM_2,3 protsessorli kompyuterlar 
lozimdir. Bu ko`rsatkichlar yangi protsessorlar va programma mahsulotlarini 
paydo‗bo`lishi bilan yil sayin oshib boradi. Doimiy xotira. Kompyuterlarda 
berilganlar unga avvaldan joylashtirilgan doimiy xotira (BIOS-Basic Input- 
Output System-kiritish chiqarishning asosiy sistemasi) mavjud. Bunday 
xotiradan faqat o`qish mumkin. Shuning uchun ham u ROM (Read Only 
Memory-faqat o`qish uchun) deb ataladi. IBM PC kompyuterlarda bu xotira 
kompyuter jihozlarini ishlashini tekshirish, operatsion sistemasini boshlanQich 
yuklanishini 
ta‘minlash, 
qurilmalarga 
xizmat 
ko`rsatishning 
asosiy 
funksiyalarini bajarish uchun ishlatiladi. Kesh xotira. Kesh xotira 
kompyuterning ishlash tezligini oshirish uchun ishlatiladi. U tezkor xotira va 
mikroprotsessor orasida joylashgan bo`lib, uning yordamida amallar bajarish 
tezkor xotira orqali bajariladigan amallardan ancha tez bajariladi. Shuning uchun 
kompyuter xotiraning ko`proq ishlatiladigan qismi nusxasini kesh xotirada 
saqlab turadi. Mikroprotsessorning xotiraga murojaatida, avvalo, kerakli 
programma va berilganlar kesh xotirada qidiriladi. Berilganlarni kesh xotirada 
qidirish vaqti tezkor xotiradagiga nisbatan ancha kam bo`lgani uchun kesh xotira 
bilan ishlash vaqti ancha kam bo`ladi. PENTIUM_2,3 kompyuterlarda kesh 
xotira hajmi 512 K ni tashkil qiladi. Videoxotira. Videoxotira monitor ekraniga 
Videoma‘lumotlarni (videotasvirlarni) saqlab turish uchun ishlatiladi. Shuni 
aytish lozimki, videotasvirlar (ayniqsa rangli) kompyuter xotirasida ko`p joy 
egallaydi. Shuning uchun Videoxotira hajmi qancha katta bo`lsa, shuncha yaxshi 
albatta. Videoxotiraning 1 Mbaytdan kam bo`lmagani yaxshi. 
Shina. Kompyuterda har bir qurilmaning ishini boshqaruvchi elektron sxemalar 
mavjud bo`lib, ular adapterlar (moslovchilar) deb ataladi. Barcha adapterlar 

---

mikroprotsessor va xotira orqali berilganlarni ayirboshlovchi magistral yo`l deb 
ataluvchi shinalar orqali bog`langan bo`ladi. Shunday qilib, oddiy so`z bilan 
aytsak, shinalar turli qurilmalarni bog`lovchi maxsus simlardir. Kompyuterda bir 
qancha shinalar bo`lishi mumkin. Kompyuterlarning elektron sxemasi elektron 
plata deb ataluvchi modullardan iborat. Uning modul tuzilishiga ega bo`lishi 
kompyuterlar ta‘mirini oson bajarish, uni foydalanuvchi ehtiyojiga qarab yiqish 
va o`zgartirish imkoniyatini beradi. Sistema platasi kompyuterning asosiy 
platasi hisoblanib, unga BIOS, mikroprotsessor, tezkor xotira, kesh xotira, 
shinalar joylashtirilgan bo`ladi. Bundan tashqari, unda ba‘zi bir qurilmalar, ishni 
boshqaruvchi elektron sxemalar, klaviatura, disk qurilmalari adapteri ham 
joylashgan bo`ladi. Hozirda shinalarning PCI ISA turi keng ishlatilmoqda. 
Bunday shinalarning ma‘lumot ayirboshlashi tezligi yuqori bo`lib, u orqali 
kompyuterga ko`p tashqi qurilmalarni ulash mumkin. Kompyuterda kiritish-
chiqarish portlari kontrolerlari mavjud bo`lib, ular sistema blokining orqa 
qismida joylashgan slot deb ataluvchi joylar orqali printer, sichqoncha va 
boshqa qurilmalar ulanishi uchun xizmat qiladi. Kiritish-chiqarish portlari 
parallel va ketma-ket bo`ladi va ular mos ravishda LPT1-LPT4 va COM1-
COM3 deb belgilanadi. Odatda LPT portga printer va COM portga faks-modem, 
sichqoncha va boshqa qurilmalar ulanadi.
Monitor. Monitor (displey) kompyuterda matn va grafik ma‘lumotlarni 
tasvirlash (ko`rish) uchun xizmat qiladi. Garchand tashqi ko`rinishidan u 
televizorga o`xshab ketsada, ular bajaradigan ishlari bilan keskin farq qiladilar. 
Monitorlar rangli va rangsiz bo`ladi. Kompyuter tarqatadigan nur umuman 
aytganda zararli, shuning uchun ham ba‘zi kompyuterlarda past radiatsiya 
(Lower adiation) so`zlarini uchratish mumkin. Lekin ularning inson organizmiga 
ta‘siri tobora kamayib boradigan rusumlari yaratilmoqda. Buning misoli keyingi 
yillarda chiqarilgan 17-21 dyymli SVGA (SUPER VideoGrafic Adapter-katta 
Videografik adapter) monitorlarda nurlarning ta‘sirini ancha kamaytirilishiga 
erishilganligini keltirish mumkin. Monitor asosiy xarakteristikalaridan biri uning 
tasvirlash qobiliyatidir. Tasvirlash qobiliyati ekranning gorizontali va 
vertikalidagi nuqtala soni bilan beriladi. Masalan 14 dyymli monitorda tasvirlash 
qobiliyati 800×600, 15 dyymli monitorda 1024×768, 17 dyymli monitorda 
1280×1024 va 21 dyymli monitorda esa 1600×1200. Bundan tashqari, 
monitorning yana bir xarakteristikasi tasvirlarni hosil qiluvchi piksellar 
(nuqtalar) o`lchovining katta-kichikligidir. Tasvirlash qobiliyati 800×600 ga 
teng bo`lgan monitorlarda piksel 0,31mm ga, 1024x768ga teng bo`lgan 
monitorlarda esa piksel 0,28 yoki 0,25ga teng bo`lishi kerak. Monitorning tez 
ishlashi uning adapteriga bog`liq bo`ladi. Matn rejimida monitorlar nisbatan tez 
ishlasada, grafik rejimda u sekinroq ishlaydi. Uning tezligini oshirish yo`llari 
ham mavjud.