O‘qitish materiallar I to‘plami shaxsiy kompyuter arxitekturasi va jihozlariga texnik xizmat ko

Nazorat savollari 
1.
AMD nima? 
2.
AMD tomonidan ishlab chiqarilgan protsessorlar qaysilar? 
3.
AMD Ryzen protsessorlari xususiyatlari? 
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
R.N.Usmonov, F.A. Raxmatov, B.M.Nurmetov ―Kompyuter 
tizimlariga texnik xizmat ko‘rsatish‖, Toshkent –―ILM ZIYO‖-2012 

---

2.
N.Xodjayev, R.E.Yaxshiboyev, N.V.Grinyuk ―Shaxsiy kompyuter 
arxitekturasi va texnik xizmat ko‘rsatish‖ , ―Fidokor Yosh Avlod‖ 
Toshkent-2021 
Internet saytlari 
3.
Arxiv.uz 
4.
Ziyonet.uz 
18-Mavzu: Xotira ishini tezlashtirish 
Reja: 
1.
Tezkor hotirani ishlatish usullari 
2.
DRAM Timing Selectable (Timing Mode) 
3.
Configure DRAM Timing by SPD (Memory Timing by SPD) 
Tezkor hotirani ishlatish usullari 
Tezkor hotira boshqaruv hotirasining signallari orqali ishlaydi va ular orasidagi 
ba‘zi signallarning uzilishini tinimsiz ushlab turadi. Bu signallar hotira 
modulidagi buyruqlarni bajarishga ulgurishi va keyingilariga tayorgarlik ko‘radi. 
Ushbu uzilishlar ―Tayming‖ lar deb nomlanadi va odatda qattiq disk xotirasini 
o‘lchaydi. Bu ―Tayming‖ lar orasida CAS# Latency (tCL), RAS# toCAS# delay 
(tRCD), RAS# Precharge (tRP) va Active to‗Precharge Delay (tRAS) lar ko‘p 
ahamiyatga egadirlar. BIOS ni sozlash jarayonida barcha kerakli o‘lchamlar 
xotiraga avtomatik ravishda joylashadi. Har bir modulda maxsus SPD (Serial 
Presence Detect) deb nomlangan kodli chiplar bor va ular og‘ir topshiriqlarni 
modullarga yozib boradi. Tezkor xotirani jo‘natish uchun avtomatik 
sozlanmalarni o‘chirish kerak bo‘ladi va barchasini qo‘l sozlanmalariga ogirish 
kerak, barcha sozlanmalarni o‘tkazgandan keyin protsessorning chastotasini 
oshirmaslik kerak, aksincha uni tushirish kerak. Kiritilgan parametrlar tezkor 
xotira sozlanmalari sistema platasidagi har xil modullardan ancha farq qilishi 
mumkin, hattoki bitta chipda ishlatilgan bo‘lsada. Ko‘plab platada jo‘natish 
uchun tezkor xotiraning chastotasini va tayminglarni o‘zgartirishi mumkin (rasm 
1). Tezkor xotiraning o‘lchamlari sozlash jarayonidajo‘natilishi mumkin va 
Advanced Chipset Features yoki Advanced bo‘limlarda bo‘ladi. 
Rasm 1 Tezkor xotiraning asosiy o‘lchamlari 
DRAM Timing Selectable (Timing Mode) Bu tezkor xotirani sozlash uchun 
asosiy ko‘rinishi bo‘lib, uning yordamida tezkor xotirani qo‘lda yoki avtomatik 

---

ravishda ishlashini bajarish o‘rnatiladi. 
Uning ko‘rinishi: 
By SPD (Auto) – modulning parametrlari xotiraga avtomatik ravishda SPD chipi 
yordamida o‘rnatiladi. Uni o‘z holatiga keltiradi va uni ko‘pam almashtirishga 
to‘g‘ri kelmaydi. Manual – modulli xotiraning parametri qo‘lda o‘rnatiladi; buni 
tanlashda ish chastotasini va tayminglarni o‘rnatishni o‘zgartirish mumkin. 
Configure DRAM Timing by SPD (Memory Timing by SPD) Ya‘ni bu 
parametrlar to‘liq analogli ravishda DRAM Timing Selectablenko‘rsatiladi va u 
quyidagicha bo‘lishi mumkin:
Enabled (On) – tezkor xotiraning parametrlari SPD bilan uyg‘unlikda avtomatik 
ravishda o‘rnatiladi; 
Disabled (Off) – tezkor xotira qo‘lda o‘rnatiladi. 
Memory Frequency (DRAM Frequency, Memclock Index Value, Max 
Memclock). Bu parametr tezkor xotirani aks ettiradi yoki ish chastotasini 
o‘rnatadi. Bu chastota ko‘p hollarda SPD dagi ma‘lumotlar bilan uyg‘unlikda 
avtomatik yuboriladi. Chastota qo‘lda sozlanadi, xotirani kamaytirishga 
undaydi, ammo‗hamma modul ham ishlayvermaydi. 
Ular quyidagicha bo‘lishi mumkin: 
Auto‗– tezkor xotiraning chastotalari SPD dagi ma‘lumotlar bilan avtomatik 
ravishda o‘rnatiladi; 
100, 120, 133 (РС100, РС133) – SDRAM xotirasining ko‘rinishi; 
200, 266, 333, 400, 533 (DDR266, DDR333, DDR400,DDR533) – DDR 
xotirasing ko‘rinishi; 
DDR2-400, DDR2-566, DDR2-667, DDR2-800,DDR2-889, DDR2-1067 
– DDR2 xotirasing ko‘rinishi; 
DDR3-800, DDR3-1066, DDR2-1333, DDR2-1600 – DDR3 xotirasing 
ko‘rinishi. 
Ba‘zi bir platalarida bu parametr faqat o‘qish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, 
chastota xotirasini o‘zgartirish uchun esa System Memory Multiplier ning 
parametrlaridan foydalanish kerak. 
System Memory Multiplier (FSB/Memory Ratio) FSB (BCLK) chastotasi va 
xotira chastotasi o‘rtasidagi munosabatni aniqlaydi. 
Ular quyidagicha bo‘lishi mumkin: 
Auto‗– FSB (BCLK) chastotasi va xotira chastotasi o‘rtasidagi munosabat SPD 
dagi ma'lumotlar bilan avtomatik tarzda sozlanadi; 
To‘g‘irlash ( masalan 1:1, 1:2, 3:2, 5:4 ) yoki ko‘payishi (2, 2,5, 2,66, 3,00, 3,33, 
4,00 и т. д.), FSB (BCLK) chastotasi va xotira chastotasini aniqlaydi. 
CAS# Latency (TCL, DRAM CAS# Latency) 
Ushbu parametr signal uzayish jadvali orqali (CAS#) va ma‘lumotlarni uzatish 
orqali o‘rnatiladi. Bu parametrning ahamiyati ishlatiladigan modul va modulli 
plataning turiga bog‘liq. DDR xotira uchun 1.5 dan 3 taktgacha, DDR2 uchun 3 
dan 7 taktgacha, DDR3 uchun esa 4 dan 15 taktgacha doimiy diapazon 
ishlatiladi. CAS#Latency ahamiyati natijasida xotiraning ishi kamayadi, ammo 
hamma modullar ham sekin ishlamaydi. 
RAS# to‗CAS# delay (TRCD, DRAM RAS-to-CAS Delay) 

---

Ushbu parametr (RAS#) dagi tanlash satri va (CAS#) dagi tanlash qatorining 
to‘xtatilishlar vaqtini o‘lchaydi. Sozlash diapazoni plata modeliga bog‘liq bo‘lib, 
u 1 dan 15 taktligacha bo‘lishi mumkin. Qancha kam ahamiyatli bo‘lsa, shuncha 
ishlash prinspi shuncha tez bo‘ladi, ammo‗CAS# Latency ning ahamiyatida 
kamayib ketsa, xotira kuchsizlanadi. RAS# Precharge (TRP, DRAM RAS# 
Precharge, SDRAM RAS# Precharge, Row Precharge Time) Parametrishni 
yakunlaganda vaqtni kichik ravishda sekinlatadi. U 1 dan 15 gacha bo‘lishi 
mumkin. Ba‘zi xollarda xotira tezroq ishlashi mumkin, ammo‗uni juda ham 
to‘xtatmaydi. Active to‗Precharge Delay (TRAS, DRAM RAS# Activate to 
Precharge, Min RAS# Active Time) Parametr qator kamandasi va yopilish 
kamandasi orasida qisqa vaqt ichida o‘rnatiladi, ammo‗qator ochilish imkoniga 
vaqt bo‘ladi. Diapazon model platasining 1 dan 63 gacha bo‘lgan taktlariga 
bog‘liq. DRAM Command Rate (1Т/2Т Memory Timing) Parametr 
kontrollyordan xotiraga uzatish natijasida o‘rnatiladi. 
Ular quyidagicha bo‘lishi mumkin: 
2Т (2Т Command) – to‘xtalishlar 2 ta taktdan iborat, tezlikning kamligi, 
ammo xotira ishini ko‘paytiradi; 
IT (IT Command) – 1 ta taktning to‘xtalishi tezkor xotiraning 
kuchayishiga olib keladi, ammo‗bu bilan barcha sistema ham normal 
ravishda ishlayvermaydi. 
BIOS ning ba‘zi bir versiyalarida 2ТCommand parametri duch keladi, unda 
yoqish natijasida 2 taktdan, o‘chirishda esa 1 taktdan o‘rnatiladi. 
Extreme Memory Profile (Х.М.Р.) Bu texnologiyani ishlatish uchun sizning 
xotira modelingiz bilan ulangan bo‘lishi shart. 
Ular quyidagicha bo‘lishi mumkin: 
Disabled – xotira shtat rejimida ishlaydi; 
Profile!, Profile2 – profillardan birini tanlaganda samarasini oshiradi. 
Ko‘p hollalda quyidagi parametrlar uchraydi: 
tRRD (RAS to‗RAS delay) – har xil banklardan qabul qilingan qatorlar 
ro‘yhati; 
tRC (Row Cycle Time) – xotiraning qatorli tsikl davomiyligi; 
tWR (Write Recovery Time) – operatsiya boshlanishidan oldin hamda 
tugatilishini bog‘lovchi tsikl; 
tWTR (Write to‗Read Delay) – operatsiya boshlanishi hamda tugatilishini 
bog‘lovchi tsikl; 
НТ Frequency (LDT Frequency, НТ Link Sped) thlon 64 oilasiga mansub 
protsessorlar 
uchun 
HT 
maksimal 
chastota 
800-1000 
МGS 
(ko‘partiruvchi 4 yoki), 
Athlon П/Phenom II protsessori uchun esa 1800-2000 МGS 
(ko‘partiruvchi 9 yoki 10). 
AGP/PCI Clock Parametr AGP va PCI shinalari uchun o‘rnatiladi. 
Ular quyidagicha bo‘lishi mumkin: 
Auto‗– chastota avtomatik tarzda tanlanadi; 
66.66/33.33, 72.73/36.36, 80.00/40.00 – AGP va PCI chastotasi uchun 
qo‘llaniladi. 

---

Standart ko‘rinishi quyidagicha 66.66/33.33. 
CPU-Z programmadagi protsessor chastotasini boshqarish. Intel Core i3/5/7 
protsessorini ishlatish 2010-yilga kelib Intel Core 2 protsessori eng omma bob 
protsessorlardan biri bo‘lgan, ammo‗bu vaqatga kelib AMD firmasi juda ham 
raqobat bardosh mikroprotsessorlar ishlab chiqara boshlagandi va shu bilan 
birga ancha past baholarda sotib hammani o‘ziga jalb qilgandi. Biroq, Intel 
firmasi 2008-yilda Core i7 mikroprotsessorini ishlab chiqqan edi. U ancha 
zamonaviy arxitekturali edi. Ammo‗ushbu protsessor juda ham kam nusxada 
ommaga taqdim etildi va narxi oldingi avlodlariga nisbatan ancha baland edi. Va 
nihoyat 2010-yilga kelib, yangi arxitekturali chiplar ishlab chiqarildi. 
Kampanya kelajakda yangi bir nechta bozorbob modellarini ichlab 
chiqarmoqchi. 
Masalan: 
Core i7 – serbaraka sistema; Core i5 – o‘rtacha bozorbob sistema va Core i3 – 
boshlang‘ich sistemalar uchun. 
Intel Core i3/5/7 protsessorlarining ishlatish tartibi Core 2 chipini ishlatishdan 
unchalik ham farq qilmaydi. Ammo‗yaxshi natijalarni olish uchun yangi 
arxitekturaning asosiy funksiyalarini o‘rganish kerak. Protsessorga ish 
chastotasini, tezkor xotirani, xotira modulini, DDR3 boshqaruvini, kesh xotira 
va QPI shinasini o‘rnatishda 133 МHz (BCLK) chastotali kuchaytirgich bazasini 
aniqlovini ishlatish zarur. 
Core i3/5/7 ni bazaga o‘rnatish quyidagi xollarga qarab o‘rnatiladi: 
1. BIOS ning optimal sozlanmasini o‘zingizning bazangizga o‘rnating. Spread 
Spectrum parametrlarini, Intel SpeedStep va С1ЕSupport elektr energiya 
texnologiyalarini va albatta Intel Turbo‗Boost texnologiyasini o‘chiring. 
2. Minimal koeffitsientini tezkor xotira uchun System Memory Multiplier va 
analogli kuchaytirgichni o‘rnating. Ko‘plab platalarda minimal kuchaytirgich 
imkonyatlari 6 ga teng va shunga muvofiq u 800 МHz chastotali shtatli rejimga 
ega. ASUS platasi uchun bu maqsadlarda DRAM Frequency parametri 
ishlatiladi va unga DDR3-800 MHz ni o‘rnatish kerak bo‘ladi. 
3. Bajarilgan ishlardan keyin baza chastotasini BCLK Frequency yoki analogli 
ravishda kuchaytirish mumkin. 160-170 МHz chastota bilan boshlash mumkin, 
keyinchalik esa uni 5-10 МHz ga sekinlik bilan oshirish mumkin. Statistika 
shuni ko‘rsatyapdiki, ko‘plab protsessorlarining chastota bazasini 180-220 МHz 
ga oshirish mumkin.