O’quv qo’llanma (bakalavriat yo’nalishi uchun) Toshkent-2004

Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda moliya hisob-kitob hujjatlarining roli

Bozor iqtisodiyotining negizini bank tizimi tashkil etadi. Etarlicha xilma-xil bo’lgan bank tizimi o’z ichiga bank tartibotlaridan tashqari, bozor faoliyati jarayonida shakllanadigan - kredit berish, qimmatli qog’ozlar oldi- sotdisi, moliyaviy xizmatlarni amalga oshirish, investitsiyalar, ssuda va hokazolar borasidagi iqtisodiy munosabatlarning deyarli butun majmuini oladi.

Ixtisoslashtirilgan banklar muayyan tarmoqlar korxonalari yoki faoliyat sohalariga kredit berish va ularni mablag’ bilan ta’minlash bilan shug’ullanadi. Masalan, qishloq xo’jaligi, qurilish, tashqi savdo va boshqa banklar mavjud. Ipoteka banki ixtisoslashtirilgan bankning alohida turi bo’lib, uning asosiy vazifasi turli ko’chmas mulkni - er, imoratlarni garovga qo’yganda ssuda berishdan iborat. Ipoteka banklari asosan fermerlik rivojlangan mamlaktalarda ko’p tarqalgan.
Bugungi kunda o’rtacha bank ikki yuzga qadar turli operatsiya va xizmatlarni amalga oshiradi. AQShdagi 10 ta eng yirik bank esa deyarli butun Afrika qitasi davlatlarining milliy daromadlaridan oladigan pul bilan ish tutadi. Xullas, bank - pul va yo’l kapitalini safarbarlash, jamg’arish, harakatlantirish va taqsimlashni amalga oshiradigan korxonadir. Bozor iqtisodiyotiga ega bo’lgan mamlakatlarda banklarning aksariyati aktsiyali yohud xususiy bo’ladi.
Bitishuvchilar uchun pul (M₁). Bular - joriy hisoblari (omonat kassalarda
«yo’qlab olinguncha») bo’lgan qog’oz va metall pullar, naqd qog’oz pullar.
Pul (M₂). Unga M₁ pullari, shuningdek muddatli hisoblarga joylashtirilgan, ya’ni belgilangan muddat mobaynida bank va omonat kassadan olib bo’lmaydigan pullar kiradi. Saqlanish Mol sotib olish, tijorat muddatiga bog’liq holda omonatchiga yillik foiz to’lanadi (muddat qancha katta bo’lsa, foiz shuncha yuqori bo’ladi).

Pul hujjatlari va ularning ta’rifi

Chek bitimlariga haq to’lash, turli bozor operatsiyalarini o’tkazish uchun foydalanish mumkin bo’lgan pul hujjati (chek daftarchasi ko’rinishida). Chek daftarchasi bank yoki omonat kassasi tomonidan u erda mavjud bo’lgan joriy hisob yoki boshqa pul omonati asosida va faqat omonat hajmida beriladi. Cheklar- bank pullarining bir turidir. Ularni bitishuv pullari (M₂) qatoriga kiritish mumkin. MDH mamlakatlarida cheklardan asosan qimmatbaho mollar, uzoq muddat foydalaniladigan buyumlar avtomobillar, muzlatkichlar, kvartiralar, mebel va hokazolarga haq to’lash uchun foydalaniladi. Ismi-sharifi yozilgan cheklar yoki ko’rsatiladigan cheklar mavjud. Uzatma cheklar ham mavjud-foydalanilgan chekni tegishli rasmiylashtirishdan so’ng haq to’lash uchun boshqa sotuvchiga taqdim etish mumkin, u esa undan o’z navbatida, o’ zi uchun zarur mollarni harid qilish uchun foydalanishi mumkin.

Veksel. U tijorat savdo operatsiyalaridan ayirboshlash va muomala vositasi sifatida foydalaniladigan kredit hujjat. Veksel (nemischa «ayirboshlash xati») pul, chek va boshqa to’lov vositalari o’rnida qo’llaniladigan xaridor biror mol sotuvchiga o’zi to’laydigan pulni ma’lum muddatdan so’ng olib kelish majburiyatini olgan hujjat topshiradi. Shu tariqa, savdo bitimi naqd pul yoki chek emas, balki kredit hujjati va veksel vositasida amalga oshiriladi, u veksel sohibiga ko’rsatilgan muddat tugaganidan so’ng veksel beruvchidan unda ko’rsatilgan pulni talab qilish huquqini beradi. Veksellar ikki xil bo’ladi: oddiy va uzatma. Oddiy veksel - qarz oluvchi tomonidan kreditorga berilgan qarzni o’z vaqtida to’lash majburiyatidir. Uzatma veksel kreditor tomonidan yozilib, u ko’rsatilgan muddatda muayyan miqdordagi pulni uchinchi shaxsga to’lashni ko’rsatadi. Veksellardan foydalanish ma’lum chegaraga ega. “Vekselni taqdim
etuvchi shaxs qarzini o’z vaqtida to’lay olishiga ishonch hosil qilgan holdagina ular molga haq to’lash chog’ida qabul qilib olinadi.
Garov shahodatnomasi. U savdo va tijorat operatsiyalarini amalga oshirish uchun foydalanish mumkin bo’lgan ko’chma va ko’chmas mol-mulkning qarzdor tomonidan garovga qo’yilishi haqidagi kredit hujjatidir. Xususan, garov shahodatnomasi asosida bankda naqd pul bilan kredit metall kartochka ko’rinishidagi hujjat bo’lib, bankdagi hisob sohibining shaxsini tasdiqlaydi va unga naqd pullar yordamisiz mol va ko’rsatilgan xizmatga haq to’lash huquqini beradi. Jahondagi rivojlangan mamlakatlarning ko’pchilik savdo markazlari, do’konlarida kredit kartochkalari yordamida bitimga kelishish, harid qilish uchun mo’ljallangan maxsus avtomatlar, kompyuter tizimlari mavjud, ko’chalarda, avtomobil manzilgohlari, muassasalarda kredit kartochkalar sohiblariga naqd pul beradigan avtomatlar o’rnatilgan. AQShda, masalan, 80-yillar oxirida muomalada barcha turlardagi
200 milliondan ortiq, Buyuk Britaniyada - salkam 30 million kredit kartochkasi bo’lgan. MDH mamlakatlarida ular hozircha salkam 30 ming donani tashkil etadi.