O’quv qo‘llanma “Durdona” nashriyoti Buxoro 2022
Abu Iso Muhammad atTermiziy
Yüklə 0,76 Mb.
|
|
Abu Iso Muhammad atTermiziy
(824-892) Uning to‘liq ismi Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso ibn az- Zahhoq Abu Iso as-Sullamiy az-Zariyr al-Bug‘iy at-Termiziy bo‘lib, 209/824 yili Termiz yaqinidagi Bug‘ (hozirgi Surxondaryo viloyatining Sherobod tumani hududida joylashgan) qishlog‘ida o‘rta hol bir oilada tavallud topgan. Markaziy Osiyolik mashhur tarixchi Abu Saad Abdulkarim as-Samoniy (1113-1167) at-Termiziy Bug‘ qishlog‘ida vafot etganligi uchun al-Bug‘iy taxallusi bilan ham atalgani, olimning ko‘p yig‘laganidan umrining oxirlarida ko‘zi ojiz bo‘lib qolganligidan az-Zariyr (ko‘zi ojiz) taxallusi olganligini ham qayd qiladi. Lskin el orasida at-Termiziy nomi bilan mashhur bo‘lishiga sabab uning butun hayoti va faoliyati (yoshligidan boshlab) Termiz shahri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lganidan, shuningdek, olim tug‘ilgan Vug‘ qishlog‘i Termiz shahriga yaqin, ma’muriy-idora- viy jihatdan unga mansub qishloqlardan ekanidan, deb izohlash mumkin. At-Termiziyning oilasi va ota-onasi haqida manbalarda aniq ma’lumotlar keltirilmagan, faqat tarixchilarning: “Bobom asli marvlik edi, u kishi Lays ibn Siyyor zamonida yashagan, so‘ng u erdan Termizga ko‘chib kelganlarlar”, degan fikrini keltirish bilan chegaralanadilar. Shuningdek, at-Termiziyning ko‘zi ojizligi xususida ham yozma manbalarda turli-tuman ma’lumotlar keltirilgan. Ba’zi mualliflar uni tug‘ma ko‘zi ojiz bo‘lgan desa, ko‘pchilik mualliflar olimning keyinchalik umrining oxirlarida ko‘zi ojiz bo‘lib qolganini yozadilar. At-Termiziy yoshligidan g‘oyatda tirishqoq, idrokli va 58
ajralib turgan. Uning yoshlik chog‘laridan ilmga o‘ta qiziqish va ishtiyoqi o‘sha davrning qo‘pgina ilmlarini, ayniqsa, hadis ilmini chuqur egallashida baralla namoyon bo‘ldi. U yoshlik paytlaridan boshlab Termiz, Samarqand, Marv va Markaziy Osiyoning boshqa yirik shaharlarida istiqomat qilgan mashhur ulamolar va muhaddislar asarlarini qunt bilan o‘rgana boshladi, keyinchalik qo‘shni Balx va Hayraton shaharlaridagi ilm ahllari bilan aloqalar o‘rnatdi. At- Termiziy 850 yildan, ya’ni yigirma olti yoshidan boshlab uzoq yurtlarga, qator xorijiy mamlakatlar va shaharlarga safar qiladi. Jumladan, u Hijoz – Makka va Madina, Iroq, Xurosonning qator shaharlarida ko‘plab muhaddislar, ulamolar bilan muloqotda bo‘lib, ulardan ta’lim oladi, qizg‘in ilmiy munozara va bahslarda ishtirok etadi. Tarixchi Shamsuddin az-Zahabiyning ta’kidlashicha, at- Termiziy Misr va Shomni shaxsan ziyorat qilmagan, shu boisdan ham bu mamlakatlar ulamolaridan bilvosita hadislar rivoyat qilgan. Uzoq yillar davom etgan safarlari chog‘ida at-Termiziy nafaqat hadis ilmidan, balki ilm al-qiroat, al-bayon, fiqh, tarix va ilm-fanning boshqa sohalarida ham ko‘plab ustozlaridan saboq olib, o‘z bilimini oshiradi. Bularning hammasi at-Termiziyning yirik olim darajasiga etishiga mustahkam zamin tayyorlaydi. Shu bilan birga, at-Termiziy o‘zi yoshlikdan qiziqqan Payg‘ambar (s.a.v.)ning hadislarini to‘plashga alohida e’tibor bilan qaraydi, bu borada har qanday qiyinchiliklarga bardosh beradi. U o‘zi o‘qigan yoki birorta roviydan eshitgan hadisni alohida qog‘ozlarga qayd qilib, ularning asli va isnodini izchillik bilan aniqlagach va qayta-qayta tekshirib, to‘g‘riligiga to‘liq ishonch hosil qilgach, ularni alohida-alohida maxsus qog‘ozlarga qayd qilib borgan. Turli roviylardan eshitgan hadislarining to‘g‘riligiga shubha va ikkilanish holati bo’lganda, ularni ham ajratib, alohida, batartib yozib borgan. Shu tariqa, hadislarning to‘g‘riligi, isnodi tadqiq qilinganligi yoki shubhalilari turli tabaqalarga bo‘linib, ular sahih (to‘g‘ri, ishonchli), hasan (yaxshi, ma’qul), zaif (bo‘sh, ishonchsiz), g‘ariyb (g‘alati) kabi xillarga ajratilgan. At-Termiziy o‘z asarlarida keltirilgan hadislarni ushbu tabaqalar asosida ko‘rsatib o‘tgan. Hadis ilmini egallashda va takomillashtirishda Imomat-Termiziy o‘z davrining ko‘pgina mashhur muhaddislari, jumladan, Imom al- Buxoriy, Imom Muslim-ibn al-Hajjoj, Abu Dovud, Qutayba ibn Sa’id, 59
Muhammad ibn Bashshor, Ali ibn Hajar al-Marvaziy, Ahmad ibn Muniy’, Muhammad ibn al-Musanno, Sufyon ibn Vaqiy’lardan tahsil olgan. U o‘z davrining yetuk muhaddisi sifatida ko‘pgina shogirdlarga uotozlik ham qilgan. Uning shogirdlaridan Maqhul ibn al-Fazl, Muhammad ibn Mahmud Anbar, Abu ibn Muhammadan-Nasafiy, Hammod ibn Shokir, Xaysam ibn Kulayb ash-Shoshiy, Ahmad ibn Yusuf an-Nasafiy, Abul-Abbos Muhammad ibn Mahbub al-Mahbubiy kabi yetuk olimlarni ko‘rsatish mumkin. Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, at-Termiziyning ustozlari va shogirdlari orasida turli mamlakat va elatlarning vakillari borligi sezilib turibdi. Shu nuqtai-nazardan qaralganda, uzoq o‘tmishda ham ilm-fanning taraqqiyot va ma’rifat urug‘larini tarqatish borasida turli o‘lkalarning vakillari yakdil bo‘lib faoliyat ko‘rsatib, samarali hamkorlik qilganlari, umumbashariy qadriyatlar ravnaqi yo‘lida haqiqiy hamjihatlik ruhi mavjud bo‘lgani hozirgi davrimiz uchun ham ibratli bir holdir. At-Termiziy zehnining o‘tkirligi, xotirasi hamda qunvai hofizasi kuchliligi xususida tarixiy manbalarda ko‘plab misollar, rivoyatlar keltiriladi. Jumladan, tarixchi Shamsuddin az-Zahabiyning (1274- 1347) “Tazkiratu-l-huffoz” (Hofizlar haqida tazkira) nomli asarida quyidagi hikoya bor: Abu Iso Muhammad at-Termiziy Makkaga hajga borayotganida yo‘lda ko‘p mashhur muhaddislar bilan uchrashib, muloqotda bo‘lib, olimlarning biridan hadislardan saboq berishini iltimos qilgan. U olim: “Bo‘lmasa, qog‘oz-qalam ol”, - degan. Aksiga olib, shu payt at-Termiziy qalam topa olmagan va olim ro‘parasida o‘tirib, eshitgan hadislarini go‘yo yozib olayotgandek, qo‘lini qog‘oz ustida harakat qildiravergan. Olim esa turli-tuman hadislar keltirib, ularning etmishga yaqinini hikoya qilgan. Shu orada u qogozga qarab, unda hech qanday yozuv ko‘rmagan va at-Termiziy-ning bu ishidan jahli chiqib: “Nima, sen hali mening vaqtimni bekorga olmoqchimisan?”, - deb qattiq ranjigan. At-Termiziy bo‘lsa, bamaylixotir: “Siz aytgan hadislarni yoddan aytib beraymi?”, – degan- u hozirgina o‘zi olimdan eshitgan hadislarning hammasini birin-ketin aynan takrorlab bergan. At-Termiziy xotirasining bu qadar kuchliligidan boyagi olim hayratga tushib, qoyil qolgan. At-Termiziyning xorijiy mamlakatlarga qilgan safari uzoq yillarga cho‘zilib, avval eslatib o‘tganimizdek, bu safarlar chog‘ida 60
birga, hadislarni to‘plab, kitoblar ta’lif qilishga ham kirishdi. Ayniqsa, mashhur muhaddis al-Buxoriy bilan Nishopurda birga faoliyat ko‘rsatib, ko‘plab ilmiy bahslarda ishtirok qiladi, bu haqda at- Termiziy o‘zining “Al-Ilal” kitobida yozadi. U xorijiy ellarga safarlaridan o‘z yurtiga 863 yillar atrofida qaytadi va eldosh olimlar bilan ilmiy munozaralarda qatnashadi, ko‘plab shogirdlarga ustozlik qiladi. At-Termiziyning ko‘pchilik tasniflari, jumladan, mashhur asari “Al-Jomi’” ham o‘z vataniga qaytganidan keyin yaratilgan. Imom at- Termiziy 892 yilda Termiz yaqinidagi Bug‘ qishlog‘ida vafot, etib, shu joyda dafn qilingan. At-Termiziy o‘z ilmiy-ijodiy faoliyati davomida o‘ndan ortiq asarlar yaratdi. Uning ilmiy-ma’naviy merosida, shubhasiz. “Al- Jomi’” asari katta ahamiyatga egadir. Bu asar “Al-Jomi’ as-sahih” (Ishonchli to‘plam). “Al-Jomi’ al-kabir” (Katta to‘plam), “Sahih at- Termiziy”, “Sunan at-Termiziy” (Termiziy sunnatlari) nomlari bilan ham yuritiladi. Muallifning yirik asarlaridan yana biri “Ash-Shamoil an- nabaviya” (Payg‘ambarning alohida fazilatlari)dir. Bu asar “Ash- Shamoil Muhammadiya”, “Ash-Shamoil fi shamoil an-nabiy sallolohu alayhi va sallam” nomlari bilan ham ataladi. Ushbu asarning Saudiya Arabistonida istiqomat qilgan vatandoshimiz Said Mahmud Taroziy (vaf. 1992) tomonidan qilingan o‘zbekcha tarjimasi arab va kirill alifbolarida Toshkentda bir necha bor nashr qilingan. Ashyumaning “Kitob at-tarix”, “Kitob al-ilal as-sag‘iyr val-ilal al-kabir”, “Kitob uz- zuhd” (Taqvo haqida kitob), “Kitob al-asmo val-kuna” (Roviylarning ismi va laqablari haqida kitob), “Al-Ilal fil-hadis” (Hadislardagi illatlar yoki og‘ishlar haqida), “Risola fil-xilof val-jadal” (Hadislardagi ixtilof va bahslar haqida risola), “Asmou-s-sahoba” (Payg‘ambar sahobalarining ismlari) asarlari ham islom olamida mashhurdir. Imom at-Termiziyning ilmiy-ma’naviy merosida salmoqli o‘rin tutuvchi “Al-Jomi’ as-sahih” (Ishonchli to‘plam) nomli asari olti sahih hadis to‘plamlaridan biri bo‘lib, u yuqorida qayd etilganidek, “Al-Jo- mi’ al-kabir”, “Sahih at-Termiziy” “Sunan at-Termiziy” kabi nomlar bilan ham yuritiladi. Tarixchi Ibn Hajar al-Asqaloniyning yoznshicha, at-Termiziy ushbu asarini 270/884 yilda, ya’ni qariyb yetmish 61
erishgandan keyin yozib tugatgan. Al-Jomi’ al-kabirning qo‘lyozmalari dunyoning bir qancha shaharlarida mavjud bo‘lib, jumladan, Toshkentda, O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Abu Raihon Beru-niy nomidagi Sharqshunoslik institutida ham saqlanmoqda. Muhim manbaa sifatkda “Al-Jomi’as- sahih” bir necha marta nashr qilingan. Ulardan 1283/1867-68 yili Mirtohda amalga oshirilgan toshbosmasini, 1292/1876-77 yili ikki jildda Qohirada, shuningdek, 1980 yilda Bayrutda nashr etilgan nusxalari va so‘nggi yillardagi qator nashrlarini ko‘rsatish kifoyadir. At-Termiziyning bu muhim asariga bir qator sharhlar ham yozilgan bo‘lib, ulardan Ibn al-Arabiy (vaf. 543/1148) nomi bilan mashhur bo‘lgan imom Hofiz Abu Bakr Muhammad ibn Abdulla al- Ashbiliyning “Oridat al-Ahvaziy ala kitob at-Termiziy” nomli 13 juz’dan (qism)dan iborat asari eng muhim sharhlardan hisoblanadi. Ushbu sharh dastlab 1931 yilda Qohirada nashr qilingan. Imom Hofiz Abu Ali Muhammad Abdurrahmon ibn Abdurahim al-Muborakfuriy (1866-1935) qalamiga mansub yana bir sharh ham “Tuhfat ul-Ahvaziy bi-harhi at-Termiziy” deb ataladi. To‘rt juz’dan iborat bo‘lgan bu asar 1979 yilda Bayrutda nashr qilingan (Hindiston nashri ham mavjud). Misrlik olim va adib Jamoliddin Abdurahmon ibn Abu Bakr as- Suyutiyning (1445-1505) at-Termiziy asariga yozgan sharhi “Qut al- mug‘taziy ala jomi’ at-Termiziy” (undan ikki kismi nashr qilingan) deb atalgan. Bulardan tashqari, Muhammad ibn Abduqodir Abu at-Tayyib al- Madaniyning “Sharh Sunan at-Termiziy”, Ahmad Muhammad Shokirning “Tahqiyq va sharh Jomi’ at-Termiziy” (o‘ndan ikki qismi 1937 yilda Mustafa al-Bobiy al-Halabiy tomonidan nashr qilingan), Muhammad Yusuf al-Bannuriyning “Ma’orif sunan” sharh “Sunan at- Termiziy” (uning birinchi qismi 1963 yil-da Pokistonda nashr qilishan), Siroj Ahmad as-Sarhandiyning “Sharh Sunan at-Termiziy” nomli forscha sharhi, shuningdek, Rashib Ahmad al-Kanuhiyning “Al-Kavkab ad-durriy al-at-Termiziy” (Hindistonda chop etilgan), Muhammad Anvarshoh al-Kashmiriyning ikki juz’dan iborat “Al-urf ash-shaziy ala jomi’ at-Ter-miziy” (bu asar ham Hindistonda chop etilgan) va nihoyat, Abul-Hasan Muhammad ibn Abdulhodiy as- Sanadiyning (vaf. 1138) “Hoshiya ala Sunan at-Termiziy” kabi sharhlarini ko‘rsatish mumkin. 62
to‘qqizinchi asr) hadis ilmining rivojida oltin davr hisoblanadi. Dastlab bu davrda yashab ijod qilgan Imom al-Buxoriy, Imom Muslim kabi allomalarning sermahsul faoliyati katta ahamiyat kasb etadi. Mana shu davrdan boshlab Payg‘ambar (s.a.v.) sunnatla-rini rivojlanib, bu holat hadis ilmi taraqqiyotida katta rol o‘ynaydi. Mana shu paytdan etiboran Payg‘ambar (s.a.v.) hadisi shariflari birvarakayiga to‘planib qolmasdan, balki ular saralanib, toifalarga bo‘lina boshladi. Ular sahih (to‘g‘ri, ishonchli), hasan (yaxshi, ma’qul) zaif (bo‘sh) kabi guruhlarga bo‘linib, chuqur tadqiq qilingan xodda ilmiy tarzda tartibga solindi. Imom at-Termiziy o‘z ustozlari Imom al-Buxoriy, Imom Muslim asos solgan xayrli ishni chuqur mas’uliyat va katta ixlos bilan davom ettirib, hadisshunoslikning ilmiy asosda rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shdi, musulmon dunyosidagi eng nufuzli muxaddislardan biri darajasiga ko‘tarildi. Abu Iso at-Termiziyning shoh asari bo‘lmish “Al-Jomi’ as-sahih” hadis ilmida katta ahamiyatga ega muhim manbalardan hisoblanadi. Eng avvalo shuni aytish kerakki, muallif o‘z asarini alohida-alohida boblarga bo‘lib, imkoni boricha, har bir hadis roviylarini keltirib, har bir hadisdan keyin uning ishonchli yoki ishonchsizlik darajasini aniqlab, alohida ko‘rsatadi. Oldinroq biz mazkur asarning “As-Sunan” (Sunnatlar) nomi bilan (“Sunan at- Termiziy”) atalishini ham eslatib o‘tgandik. Bu nom bilan atalishiga sabablardan biri unda fiqh masalasiga doir ahkom hadislar juda ko‘p keltirilganligidir. Shu bilan birga, asarda pand-nasihat, axloq-odob, go‘zal xulqu-fazilatlar hususida ham juda ko‘p hadisi shariflar keltirilganki, bu darajadagi hadislar hech bir muallif asarida uchratilmaydi, desak mubolag‘a bo‘lmasa kerak. Tarkibiy jihatdan asar quyidagi boblarga bo‘linadi: tahorat, salot (namoz), zakot, ro‘za, haj, janoza, nikoh, emizish, taloq, savdo-sotiq, qozilik ahkomlari, tovon to‘lash, me’yor, sayd, qurbonlik, nazr-nuzur, iymon, siyratlar, jihod, kiyim-kechak (libos), taomlar, ichimliklar (al- ashriba), xayr-ehson va saxovat, tabobat, farzlar, vasiyatnomalar, xayrixoxlik va taqdir, xuruju fitnalar, bashoratlar, shahodatlar, zohidlar, jannat sifatlari, jahannam sifatlari, ilm, izn so‘rash va odob masalalari, Qur’on fazilatlari, qiroat, tafsir, duolar, manoqiblar (fazilatlar), illatlar. 63
tuzilgan bo‘lib, muayyan bobga doir keltirilgan hadislar ushbu bo‘lim mazmunini to‘la-to‘kis ifodalaydi. Ushbu bobga doir masala bo‘yicha muallif bir, ko‘pincha esa, bir qancha hadislarni keltiradi, so‘ng bu masala yuzasidan boshqa ulamoyu faqihlarning fikrlarini ham batartib keltiradi. Undan keyin, rivoyat qilingan. hadisning sahih, hasan, zaif yoki g‘aribligi darajasiga o‘z munosabatini bildiradi. Shundan so‘ng, hadisning roviylari, sanadlari va sanad o‘z ichiga olgan illatlari xususida ham o‘z fikrini bayon qiladi. Shunnngdek, mazkur hadisning boshqa yo‘llar bilan qilingan rivoyatlari, shu masala xususida boshqa munosib hadis bo‘lsa, ular haqida ham zikr etib o‘tadi. Imom at-Termiziyning hadis ilmidagi juda katta xizmatlari, uni har tomonlama takomillashtirishda va kelgusi avlodlarga sof holda etkazishdagi buyuk faoliyatini ko‘p taniqli olimlar yuqori baholaganlar. Hadis imomlaridan biri Abdurahmon Ibn Muhammad al-Idrisiy: “At-Termiziy hadis ilmida iqtido qilinadigan imomlardan biridir”, - deb yozsa, Taqiuddin Ibn Taymiya: “Abu Iso at-Termiziy birinchi bo‘lib hadislarni sahih, hasan, zaifga taqsim qilgan olimdir”, – deb fikr bildiradi. Hofiz ibn Rajab o‘zining “Sharh ilal-Jomi’” nomli kitobida: “Bilgilki, imom at-Termiziy birinchilardan bo‘lib o‘z kitoblarida hadisni sahih, hasan va g‘ariybga bo‘lganlar”, – deb allomaning hadis ilmi sohasidagi xizmatlarini alohida ta’kidlaydi. At-Termiziy asarining barchaga – keng ommaga foydasi haqida al-Hofiz Abul Fazl Muhammad ibn Tohir al-Muqaddasiy (vaf. 507/1113 y.): “Men uchun imom at-Termiziyning “Al-Jomi’” tasnifi imom al-Buxoriy va imom Muslim ibn al-Hajjoj asarlaridan ko‘ra ham foydaliroqdir. Chunonchi, al-Buxoriy va Muslimning kitoblaridan ko‘pincha faqat o‘qimishli, ziyoli kishilargina foydalanadi. Ammo Abu Iso at-Termiziyning asaridan esa har bir istagan kishi bemalol foydalana oladi”, – deb yozgan edi. Shu narsani alohida qayd etish zarurki, imom at-Termiziyning ushbu asarida hadis ilmining turli masalalari kabi roviylar masalasiga ham alohida e’tibor berilgan. Bu jihatdan asar muallifning boshqa asarlaridan tubdan ajralib turadi va bu hol unint katta ilmiy va amaliy ahamiyatga molik asar ekanligini tasdiqlaydi. Imom at-Termiziy o‘z asarida xuddi imom Muslim ibn al- Hajjojdek isnodlar san’atiga ham alohida e’tibor qaratib, ularni bir 64
ulardan illatlilarini alohida sharhlab bayon qilgan. Shunga binoan, komil ishonch bilan aytish mumkinki, uniig kitobi hadis ilmining ko‘pdan-ko‘p foydali masalalarini o‘zida qamragan muhim asardir. Asarning afzal jihatlari haqida alloma al-Hofiz Abu Ja’far ibn az- Zubayr: “Hadisiy ilmlarning turli sohalarida imom at-Termiziyning benazir xizmatlari bor”, – deb ta’kidlagan. Darhaqiqag, hadislarning har xil turlarga ajratilgani va ularning har birining rutbasi (darajasi) bayon qilinganligi boisidan ham imom at-Termiziyning “Al-Jomi’” asari sahih hadislar uchun ham, hasan hadislar uchun ham, shuningdek, illatli hadislar va ular bilan bog‘liq masalalar uchun ham muhim bir manba vazifasini o‘taydiki, bu masalalar boshqa asarlarda kuzatilmaydi. Imom at-Termiziy asarining boshqa asarlardan ajratib turgan yana bir jihati – asarda muallif o‘z maqsadini - bu roviylar haqidami, hadislarning darajasi xususidami, hadislardagi illatlarni bayon qilishdami, fiqhiy boblardagi ma’nolardami ochiq-oydin va tushunarli holda ifoda qiladi. U o‘z kitobida faqat eng to‘g‘ri (asahhu) hadislar bilan chegaralanib qolmaydi. U sahih va eng to‘g‘ri (asahhu), hasan, zaif, solim (sog‘lom), illatli hadislarni ham zikr qiladi. Imom at-Termiziy asarining ana shunday afzal va foydali tomonlari xususida al-Hokim an-Naysoburiy “Al-Madxal ilo ma’rifat kitob al-ikliyl”, al- Muqaddasiy “Shurut al-aimmat as-sitta” kabi asarlarida alohida ta’kidlab o‘tganlar. Hadis ilmining istilohlarini yaratishda ham imom at- Termiziyning hissasi kattadir. Hadis ilmiga doir istilohlarni o‘rganishda asosiy manba hisoblangan “Ulum al-hadis” (Hadis ilmlari) kitoblarida uchraydigan barcha istilohlar imom at- Termizyyning “Al-Jomi’” asarida keng ko‘lamda keltirilgan. Binobarin, imom at-Termiziy asari bu sohada ham muhim amaliy qo‘llanma vazifasini o‘taydiki, ayni xildagi ko‘p asarlar xususida bu fikrni ayta olmaymiz. At-Termiziyga ergashib, uning asaridan ta’sirlanib, uning uslubiga taqlid qilib asar yaratgan mualliflardan imom ad-Doruqutniyni (vaf. 995) ko‘rsatish mumkin. U o‘zining ulkan asari “As-Sunan”ni yaratishda aynan at-Termiziy yo‘lidan yurib, hadislarni turli toifalarga ajratib, ularni sahih, hasan va zaif darajalariga taqsimlab keltirdi. Shuningdek, imom Abdulazim al- Munziriy (vaf. 1258) ham “At-Targ‘iyb vat-tarhiyb”da imom at- 65
yuritdi. Imom at-Termiziy o‘zining “Kitob al-Ilal” asarida hadis ilmining turli masalalariga doir qimmatli bahslarni jamlaganki, undan oldin bironta ham olim bunday ishlarni amalga oshirmagan. Hadis ilmining rivojidagi ulkan hissasi uchun imom at-Termiziy va uning muhim asarlari olimu ulamolar tomonidan yuksak baholanib keldi. Jumladan, alloma al-Idrisiy: “U ilm al-hadisda iqtido qilinadigan olimlardan biri bo‘lib, “Al-Jomi’”, “Tarixlar”, “Al-Ilal” kabi buyuk asarlar tasnif etdi. Hifzda (yodlashda) u haqida masalalar keltiradilar”, – desa, muarrix Ibn al-Asir u haqda: “Hadis ilmida iqtido qilinadigan buyuk olimlardan biri, u eng buyuk hofizlardan ham sanaladi”, – deb yozgan. Imom at-Termiziy o‘z ustozi va safdoshi imom al-Buxoriy suhbatida bo‘lganda, u at-Termiziyga: “Men sendan ko‘rgan foyda sen mendan ko‘rgan foydadan ko‘proq”, – deb uning bilimi va aql-idrokiga yuksak baho bergan. Yuqorida keltirilgan fikr-mulohazalardan ko‘rinib turibdiki, imom at-Termiziy hadis ilmining ravnaqiga munosib hissa qo‘shgan buyuk alloma sifatida ulug‘langan. Shu bilan birga, uning faoliyatiga bir qadar ta’na bilan qaragan olimlar ham bo‘lgan. Uni Sahih va hasan hadislar darajasi (rutbasi)ni aniqlashda biroz ko‘ngli bo‘sh, iltifotli bo‘lgan, bu shundan iboratki, ba’zi bir sahih yoki hasan hadislar ushbu darajaga loyiq bo‘lmasa ham, ularni sahih va hasan deb qabul qilgan, deyishadi. Mana shunday ta’na bildirganlardan biri tarixchi Shamsuddin az-Zahabiy bo‘lib, u o‘z asari “Mizon al-e’tidol”da shu e’tirozini bildirgan. Lekin imom at-Termiziy ijodini chuqur o‘rganish qator tadqiqotchilar az-Zahabiy e’tirozlari aksar qolda asossiz ekanligini ilmiy, asosli xulosalar bilan isbotlaganlar. Ayni vaqtda imom at-Termiziyning o‘zi ham ushbu asarini yozib tugatgach, o‘z davrining yyetuk olimlari hukmiga havola etgan va ular muhokamasidan o‘tkazgan. Bu haqda alloma shunday hikoya qiladi: “Ushbu asarimni tasnif etgach, Hijoz ulamolariga taqdim qildim, ular ma’qulladilar, keyin Iroq ulamolariga ko‘rsatdim, ular ham ma’qulladilar, keyin Xuroson ulamolariga ham asarimni ko‘rsatganimda, ular ham ma’qul topdilar”. Abu Iso at-Termiziyning boshqa bir muhim asari “Ash-Shamoil an-nabaviya” (Payg‘ambarning alohida fazilatlari) deb ataladi. Bu asar, yuqorida aytilganidek, ba’zi manbalarda “Ash-Shamoil fi 66
madiya” nomlari bilan ham keltirilgan. Asar Payg‘ambar (s.a.v.)ning shaxsiy hayoti, u zotning suvrat va siyratlari, ajoyib fazilat va odatlariga oid to‘rt yuzu sakkiz hadisi sharifni o‘ziga jamlagan qimmatli man-baadir. Bu o‘rinda shuni ta’kiddash kerakki, ushbu mavzu, ya’ni Payg‘ambar (s.a.v.)ning fazilatlari, odatlari haqidagi hadislarni to‘plash bilan juda ko‘p olimlar, muhaddislar shug‘ullanganlar va bu xildagi hadislar turli-tuman kitoblardan o‘rin olgan. Lekin at-Termiziy asarining boshqalardan afzalligi va qimmati shundaki, muallif imkoni boricha Payg‘ambar (s.a.v.) fazilatlariga doir barcha hadislarni muntazam ravishda to‘plab, mantiqan izchil bir holatda tartibga keltirgan va o‘ziga xos mustaqil, yaxlit kitob shaklida tasnif qilgan. “Ash-Shamoil an-nabaviya” azaldan islomshunos olimlar va tadqiqotchilarning diqqatini o‘ziga jalb qilib keladi. Arab tilida bitilgan ushbu asarga bir qancha sharhlar va hoshiyalar ham yozilgan. Ulardan Abdu-rauf al-Munoviy al-Misriyning (vaf. 1003 h.) “Sharhush-Shamoil”, Ali ibn Sulton al-Haraviy al-Qoriyning (vaf. 119 h.) “Jam’ul-vasoil fi sharhish-Shamoil”, Sulaymon ibn Umar ibn Mansur al-Jumalning “Al-Mavohib al-Muhammadiya bi sharh ash- Shamoil at-Termiziya” (bu asarning bir qo‘lyozmasi Qohiradagi al- Azhar kutubxonasida 144 (hadis ilmi) - raqami ostida saqlanmoqda), Muhammad ibn Jasus al-Molikiyning (vaf. 1182 h.) “Al-Favoid al- jaliyla al-bahiya ala Ash-Shamoil al-Muhammadiya” (bu asar 1927 yilda nashr qilingan) va nihoyat, al-Azharning sobiq shayxi Ibro-him al-Bojuriyning (vaf. 1277 h.), “Al-Mavohib al-Laduniya ala ash- Shamoil at-Termiziya” kabi sharhlarini ko‘rsatish mumkin. Kezi kelganda shuni ham ta’kidlash kerakki, asarning tili oddiy va ravon bo‘lib, uslubi goyatda soddaligi bilan ham ko‘pchilik asarlardan ajralib turadi. Muhim tarixiy manba sifatida “Ash-Shamoil an-naba-viya» fors va turk tillariga ham tarjima qilingan. 1248 hijriy yili Hisomiddin an-Naqshbandiya tomonidan turkiy tilga qilingan tarjimasi arab tilini bilmaydigan turkiy xalqlar uchun g‘oyatda foydali qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi. At-Termiziyning ushbu asariga sharh yozgan shayx Ibrohim al-Bojuriy: “Imom at-Termiziyning “Ash- Shamoil an-nabaviya” kitoblari o‘z bobida yakkayu yagona asardir. Tartibi va o‘z ichiga olgan mavzulari jihatidan yagona bo‘lib, nodir kitoblar jumlasidan hisoblanur. Uning ovozasi Mag‘ribu Mashriqqa borib etdi”, deya ta’kidlaydi. Mashhur olim Ali Ibn Sulton al-Haraviy 67
at-Termiziyning ushbu asari xususida shunday deb yozadi: “Rasululloh sallolohu alayhi va sallamning fazilatlari, axloqlari haqida tasnif etilgan musannafotlarning eng chiroyli va yaxshisi bu imom at- Termiziyning Payg‘ambar siyratlari haqidagi mukammal va muxtasar kitobidir. Bu kitobni mutolaa qiluvchi, janobi Payg‘ambarni ko‘rganday va ul zotning har bobdagi mahosini shariflaridan bahramand bo‘lganga o‘xshaydi”. Oldinroq eslatib o‘tganimizdek, asarning Saudiya Arabistonida istiqomat qilgan vatandoshimiz Sayyid Mahmud Taroziy tomonidan ona tilimizga qilingan muxtasar tarjimasi 1990 yili imom at-Termiziyning 1200 yillik yubileyi munosabati bilan Toshkentda qaytadan nashr qilindiki, bu hol buyuk muhaddisning qimmatli asarini o‘rganishda katta ahamiyat kasb etishi shubhasizdir. “Ash-Shamoil an-nabaviya”ning tuzilishi va tarkibi haqida gapiradigan bo‘lsak, bu muxtasar asar ellik olti bobga bo‘linib, “Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning jismi karimlari haqida rivoyat qilingan hadisi shariflar bobi” kabilardan tashkil topgan. Umuman olganda, mazmun-mohiyatiga ko‘ra asarni ikki asosiy qismga bo‘lish mumkin. Birinchi qismga mansub hadislar Payg‘ambar (s.a.v.)ning suvrat (tashqi qiyofa)lariga bag‘ishlangan. Bularga ko‘ra Payg‘ambarimiz novcha ham, pakana ham bo‘lmay, balki o‘rta bo‘yli, yag‘rindor, qo‘llari bo‘lali, go‘shtdor va doimo tuk bilan qoplangan, kaftlari bo‘liq, qirg‘iyburun, peshonalari keng, ko‘zlari katta-katta bir zot bo‘lganlar. Asarning ikkinchi qismida keltirilgan hadisi shariflar esa Payg‘ambar (s.a.v.)ning siyrati – ichki dunyosi va axloqiy fazilatlarini bayon qiladi. Bu hadislar bilan tanishar ekanmiz, Muhammad (s.a.v.) axloqiy jihatlardan namunaviy, mukammal bir siymo ekanligini, muomalada u zotning kattalaru-kichiklar, ayollaru- erkaklar, boylaru- kambag‘allar bilan o‘zini bir xil darajada tutishlarini, ro‘zg‘or va oila yumushlarida o‘z ayollariga astoydil ko‘maklashib yordam berishlarini, basharti biror gunoh kilib qo‘ygan kishi uzr so‘rasa, uning gunohlarini kechirganlarini, barcha odamlar – katta-kichik bilan o‘ta iltifotli muomalada va g‘oyat shirin-suxan bo‘lganlarini, yo‘lda uchragan barcha kishilarga birinchi bo‘lib salom berib, samimiy hol- ahvol so‘rashlarini bilib olamiz. Asarda bekamu ko‘st keltirilgan Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ga mansub yuksak insoniy fazilatlar, u zotning go‘zal xulqi muboraklari, 68
mukammal ma’lumotga ega bo‘lamizki, shubhasiz, bularning hammasi zamonamiz ahlining, ayniqsa, yosh avlodning ma’naviy va ax-loqiy tarbiyasida muhim ahamiyatga molikligi bu bebaho asarning bugungi kunda ham naqadar katta qimmatga egaligini ko‘rsatadi. “Ash-Shamoil an-nabaviya”ning XVI asrga oid bir ajoyib qo‘lyozmasi Toshkentda, O‘zbekiston musulmonlari idorasi kutubxonasida saqlanmoqda. 1980 yilda mazkur idora buyurtmasi bilan “Ash-Shamoil an-nabaviya”ning ushbu qo‘lyozmasi ofset tariqasida nashr etilgan bo‘lib, undagi qisqacha so‘zboshi sobiq O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy boshqarmasi hay’atining raisi, marhum muftiy Ziyovuddinxon Ibn Eshon Boboxon hazratlari tomonidan yozilgan. Bundan tashqari, “Ash-Shamoil an- nabaviya”ning ayrim qo‘lyozmalari O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida ham saqlanmoqda. Imom at-Termiziyning bizgacha etib kelgan “Al-Ilal fil-hadis (Hadislardagi illatlar yoki nuqsonlar) nomli muhim asari ham bo‘lib, u, asosan, ikki mustaqil asardan tashkil topgan. Ulardan biri “Al-Ilal al-kabir” yoki “Al-Mufrad” nomi bilan atalib, ba’zi olimlarning fikricha, at-Termiziyning bu asari bizgacha etib kelmagan. Garchand aksar tadqiqotchilar ham shunday fikrda bo‘lsalarda, imom at- Termiziyning hayoti va faoliyatiga doir maxsus risola yozgan olim Nuriddin Atar (ushbu risolaning Bayrutda 1988 yilda chop etilgan ikkinchi nashrida) Turkiyaning qimmatli qo‘lyozmalarga boy kutubxonalaridan birida at-Termiziyning “Al-Ilal al-kabir” asarining yagona qo‘lyozmasini ko‘rgani va undan fotonusxa olib o‘z tadqiqotining ushbu qayta nashrida foydalangani haqida yozadi. Uning aytishicha, at-Termiziy “Al-Ilal al-kabir”ni ta’lif etgan paytda uni boblarga bo‘lmagan holda yozgan. Ammo keyinchalik bu ajoyib kitob olim Abu al-Valid al-Qoziy tomonidan tartibga keltirilib, boblarga ajratilgan va kitob oxiridagi mustaqil bir bob hadislar rijol (roviy)lari haqida fikr-mulohazalarni o‘z ichiga kamragan. “Al-Ilal”ning ikkinchisi “Al-Ilal as-sag‘ir” deb atalib, u muallifning bosh asari “Al-Jomi’ as-sahih”ga bevosita aloqador bo‘lganligi sababli xotima tariqasida ushbu asarning oxirida keltirilgan. Umuman olganda, arabcha “ilal” so‘zi “illat”ning ko‘pligi bo‘lib, o‘zbekcha kasal, betob, xasta, noqis, illatli, og‘ish kabi 69
ega bo‘lib, bu soha hadislarda har xil sabablarga ko‘ra roviylar tomonidan sodir etilgan zaiflik, noaniqlik, g‘alat, xato, sahvu yanglishlarni tadqiq qilishdek nozik va o‘ta mas’uliyatli vazifa bilan shug‘ullanadi. Ko‘pgina muhaddislarning hadislarga bu jihatdan ham katta e’tibor berib asarlar yaratgani bu ilmning islom ta’limotida g‘oyatda foydali va muhim ahamiyat kasb etganidan dalolatdir. Imom at-Termiziyning o‘zi “ilal” masalasi xususida: “Bu (ilal) masalada uzoq vaqt fikr-mulohaza yuritdim, buning boisi shundaki, bizdan shu xususda so‘ralganda, oldin o‘z nuqtai nazarimizni ochiq- oydin aytmadik. Sababi – birinchidan, bizdan avval ilal masalasi xususida so‘ralgan bir qancha ulamolar ham o‘z fikrlarini bildirmaganlar, ikkinchidan, ba’zi muhaddislar o‘rtalarida hadisda bo‘lgan roviylarning xato, yanglish va vahmlarini aytish g‘iybat bo‘ladi, degan ulamolar ham bor edilar. So‘ng odamlar jamiyat manfaatlarini o‘ylab, bir qancha mashhur muhaddislar, xususan, imom al-Buxoriy bilan bir necha yillik muloqot bo‘lganidan keyin hamda mazkur fikrga aloqador rivoyatlarni eshitgandan keyin ilal masalasini oshkora qilishga jazm qildim. Na Iroqda, na Xurosonda ilal, tarix va isnodlar sohasida imom Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriydan bilimdonroq kishini ko‘rmadim”, – deydilar. Illatli hadislar xususida imom al-Buxoriyning ustozi Ali ibn Abdulloh al-Madiyniy, imom Ahmad ibn Hanbal, imom al-Buxoriy, imom Muslim imom at-Termiziy, Abu Hotam va boshqalar asarlar yozganlar. Mana shu buyuk muhaddislar uchun ham imom at- Termiziyning ilal to‘g‘risidagi asarlari hadislarning siqasi (to‘g‘riligi, aniqligi)ni tekshirishda muhim ahamiyat kasb etgan. Yüklə 0,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|