O’quv qo‘llanma “Durdona” nashriyoti Buxoro 2022
Mavzuni mustahkamlash uchun topshiriqlar
Yüklə 0,76 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 5 – MAVZU: ABU MANSUR AL-MOTURUDIY
- Tayanch so‘z va iboralar
- Imom al-Moturidiy (870-944)
|
Mavzuni mustahkamlash uchun topshiriqlar
1. Forobiy jahon madaniyatiga katta hissa qo‘shgan Markaziy Osiyolik mashhur faylasuf. 2. Forobiyning Damashqdagi faoliyati. 3. Forobiyning boy ilmiy merosi 4. 1975 yilda UNESCO qarori bilan uning 110 yillik yubileyining keng nishonlanishi. 81
BUYUK KALOM IMOMI VA FIQH ALLOMASI. QAFFOL ASH-SHOSHIY O’RTA OSIYOLIK BUYUK ALLOMA Reja 1. Abu Mansur al-Moturudiy – buyuk kalom imomi 2. Abu Mansur al-Moturudiy ilmiy merosi va uning o`rganilishi 3. Qaffol ash-Shoshiy O’rta Osiyolik buyuk alloma 4. Qaffol ash-Shoshiy ilmiy merosi va uning ahamiyati Tayanch so‘z va iboralar: Abul-Hasan Ali ibn Sayyid ar- Rustag‘foniy, Abu Muhammad Abul-Karim ibn Muso ar-Pazdaviy, Abul-Lays as-Samarqandiy, Abul-Hasan al-Pazdaviy, Abul-Yisr al- Pazdaviy, Abul-Mu’in an-Nasafiy, As-Safar al-Buxoriy, Najmiddin Umar an-Nasafiy, As-Sabuniy al-Buxoriy, Imom al-Moturidiy (870-944) Ma’lumki, yurtimizdan azal-azaldan ko‘plab buyuk allomalar yetishib chiqqanlar. Ayniqsa, o‘rta asrlarda (IX–XII) o‘z kashfiyotlari va ta’limotlari bilan jumlai jahonni lol qoldirgan yuzlab ulug‘ allomalar samarali faoliyat ko‘rsatganlar. Mana shunday mashhur siymolar silsilasida kalom ilmining asoschilaridan biri imom Abu Mansur al-Moturidiy hazratlari alohida o‘rin egallaydi. Hayot falsafasini qarangki, aynan 870 yilda buyuk vatandoshimiz, hadis ilmining sultoni imom al-Buxoriy hazratlari vafot topgan yili azim Samarqandning Moturid degan mahallasida ilohiyot ilmining bo‘lg‘usi yorqin yulduzlaridan biri imom Abu Mansur al-Moturidiy dunyoga keladi. Imom al-Moturidiyning hayoti va ilmiy merosi, ayniqsa, yoshlik yillari haqidagi mufassal bo‘lmagan muxtasar ma’lumotlar, asosan, o‘rta asr mualliflari al-Xatib al-Bag‘dodiy, Abdukarim Saa’d as-Sam’oniy, Abul-Fido Zayniddin Qosim ibn Qutlubug‘a, Muhitdin al-Qurashiy, al-Kafaviy, Abul-Mu’in an-Nasafiy, Toshko‘prizoda va Hoji Xalifaning asarlarida keltirilgan. Allomaning to‘liq ismi Muhammad ibn Mahmud Abu Mansur al-Moturidiy as-Samarqandiy bo‘lib, Samarqandning Moturid (ba’zi manbalarda Moturit) deb ataladigan mahallasida tug‘ilgan. Uning tug‘ilgan yili haqida ham manbalarda juda kam ma’lumotlar 82
333/944 yilda vafot etib, Samarqandning mashhur Chokardiza qabristonida dafn etilgani aniq ko‘rsatilgan. U dastlabki ma’lumotni otasi Muhammad ibn Mahmuddan, so‘ngra o‘sha davrda boshlang‘ich maktab hajmida bilim beruvchi Kuttobda oladi. Undan keyin Samarqanddagi Raboti g‘oziyon masjidi qoshidaga madrasada ta’lim olganligi haqida ma’lumotlar bor. Imom al-Moturidiyning ilohiyot ilmlarida o‘z davrining yetuk allomasi bo‘lib etishishida ustozlarining hissasi katta bo‘lgan. Uning ustozlari jumlasidan o‘z davrining taniqli olimlaridan Abu Nasr Amad ibn al-Abbos ibn al Husayn al-Iyodiy, Abu Bakr Ahmad al-Juzjoniy, Nusayr ibn Yahya al-Balxiy, Muhammad ibn Muqotil ar-Roziylarni (u Ray shahrining qozisi bo‘lgan) ko‘rsatish mumkin. Imom al-Moturidiyniig shogirdlari va izdoshlari ko‘p bo‘lib, ulardan Abu Ishoq ibn Muhammad ibn Ismoil, Abul-Hasan Ali ibn Sayyid ar-Rustag‘foniy, Abu Muhammad Abul-Karim ibn Muso ar- Pazdaviy, Abul-Lays as-Samarqandiy, Abul-Hasan al-Pazdaviy, Abul- Yisr al-Pazdaviy, Abul-Mu’in an-Nasafiy, As-Safar al-Buxoriy, Najmiddin Umar an-Nasafiy, As-Sabuniy al-Buxoriy, Umar al- Hanafiylarni zikr etish mumkin. Moturidiya ta’limotining taraqqiy etishiga hissalarini qo‘shgan Imom al-Moturidiy shogirdlarining eng taniqlilaridan biri Abul-Mu’in an-Nasafiy bo‘lib, u o‘z asarlarida, ayniqsa, “Tabsirat al-adilla” (Dalillar tilga kirganda) nomli tasnifida imom al-Moturidiy va uning ta’limoti haqqida ko‘p muhim ma’lumotlarni keltiradi. Imom Abu Mansur al-Moturidiy haqida yozgan tarixchilar uning tabarruk nomini xilma-xil yuksak va sharafli laqablar bilan bezab zikr qilganlarki, ehtimol, butun musulmon olamidan chiqqan allomalardan birortasiga ham shu tarzdagi fazilatli laqablar nasib etmagan bo‘lsa kerak. Taniqli muarrix al-Kafaviy va boshqa qator mualliflarning yozisharicha, imom al-Moturidiy o‘z zamonasidayoq “Qudvat ahl as- sunna val-ihtido” (Sunnat va hidoyat ahliga ibrat zot), “Rofi’ a’lom al as-sunna val-jamoa” (Ahli sunnat va jamoaning bayrog‘ini baland ko‘taruvchisi), “Qoli’ azoliyl al-fitna val-bid’at” (Xurofot va bid’atga botgan uydirmalarni ildizi bilan qo‘poruvchisi), “Imom al- mutakallimiyn” (Barcha mutakallimlarning imomi), “Musahhih aqoid al-muslimiyn” (Barcha musulmonlar aqidalarining tuzatuvchisi), ash- Shayx al-Imom kabi yuksak laqablarga sazovor bo‘lgan alloma 83
buyuk mutafakkir Alisher Navoiy hazratlari ham o‘zining “Nasoyim ul-muhabbat” nomli mashhur asarida: “Shayx Abu Mansur al- Moturidiy o‘z zamonining a’lam ulamosi ermish. Ul vaqt ulamosi alarni “Sulton al-muizzin” der ermishlar. Zohir va botin ulumlari bila orosta ermishlar”, deb lutf qilgan edilar. Bu o‘rinda taniqli tarixchi at-Tamimiyning ul zoti sharif haqida yozganlariga ham e’tibor qiling: “Imom al-Moturidiy o‘z zamonasining eng buyuk allomalaridan biri sifatida tan olinib, barcha uning ilmiyu ma’rifatiga iqtido qilib, uning ta’limoti ziyosini ko‘zlariga to‘tiyo sifatida surtganlar. Shu bois imom al-Moturidiy nafaqat unga xayrixoh kishilar, balki raqiblari nazdida ham “Imom ahl as-sunna val-jamoa», “Imom al-hudo” (Rushdi hidoyatga boshlovchi imom) degan eng oliy unvonga sazovor bo‘lib, kalom ilmida o‘ziga xos bir mo‘jiza sifatida dovrug‘i doston bo‘lgan”. Kezi kelganda aytish kerakki, sunniy oqimida kalom ilmining yana bir yirik namoyandasi imom al-Ash’ariydir va uning ta’limoti al- ash’ariya nomi bilan mashhur. Bu ikkala yirik alloma, bir davrda yashagan bo‘lsalarda, adabiyotlarda ular bir-birlarini yaqindan bilmagan degan fikr mavjud. Ularning ta’limotida sezilarli farqlar ham bor. Chunonchi, Moturidiy o‘z ta’limotini hanafiya mazhabiga asoslanib yaratgan bo‘lsa, al-Ash’ariy shofi’iya mazhabiga asoslangan. Lekin ikkala allomaning ham asosiy maqsadi yagona, unga erishish yo‘llari ham deyarli mushtarak bo‘lgan. Imom al- Moturidiy ilgari surgan aqida aql va naql asosiga, aniqrog‘i, ular o‘rtasida qurilgan. Abu Mansur al-Moturidiyning kalom va fiqh ilmlari sohasidagi qarashlari uning ikki – “Kitob at-Tavhiyd” va “Kitob ta’viylot ahl as- sunna” nomli asarlarida bayon etilgan. Bu boradagi muhim ma’lumotlar allomaning vafotidan keyin moturidiya ta’limotiga bag‘ishlanib yaratilgan qator asarlarda ham o‘z aksini top-gan. Imom al-Moturidiy yashagan davr – IX asrning ikkinchi, X asrning birinchi yarmi - tom ma’noda islomiy ilmlar va islom ma’rifatining turli sohalari, jumladan, kalom ilmi ham gullab- yashnagan, aytish mumkinki, ushbu ilmning oltin asri bo‘lgan edi. Zamon taqozosi bilan ayni shudavrga kelib ilm-fanda hurfikrlilik alohida ahamiyat kasb etadi. Olimu ulamolar o‘z qarashlaridan kelib chiqib, diniy e’tiqod va uning usullari haqida o‘z fikr-mulohazalarini 84
guruhlar va firqalar, ularning tarafdorlariga o‘z aqidalarini oshkora izhor qilish imkoniyatini ham yaratadi. Aynan shu asrlarda Movarounnahrda turli-tuman diniy guruhlar va firqalar paydo bo‘ladi. Ulardan keng tarqalganlaridan biri mu’tazila oqimi edi. Aslida, mutazila oqimi kalom ilmidagi dastlabki yirik yo‘nalish sifatida VIII- IX asrlarda arab xalifa-ligining diniy-siyosiy hayotida salmoqli o‘ringa ega bo‘lgan. Undan keyin paydo bo‘lgan qator oqimlar - jahmiylar, qaramiylar, murji’lar va boshqa toifalar iymon-e’tiqod va bilish nazariyasidagi xato qarashlarga ega edilar. Binobarin, imom al- Moturidiyning ilmiy-ma’naviy merosida aqliy dalil va isbotlarga tayangan holda islom dini aqidasining sofligini himoya qilish va hidoyat yo‘lidan adashgan mazkur oqimlarga qarshi kurash alohida ahamiyat kasb etgan. Imom al-Moturidiyning qalamiga mansub asarlarning soni o‘n beshtaga etib qoladi. Ulardan fiqh ilmi va uning usuliga bag‘ishlanganlari quyidagilardir: “Kitob al-jadal” (Dialektika haqida kitob), “Kitob moaxaz ash-shari’a” (Shariat asoslari manbai). Shu bilan birgalikda, kalom ilmining turli masalalari va to‘g‘ri yo‘ldan adashgan har xil oqimlarga raddiyalar bildirishga bag‘ishlangan asarlar imom al-Moturidiy ijodining asosini tashkil qiladi. Ulardan “Kitob at-tavhiyd”, “Kitob al-maqolot”, “Kitob radd a’lo-l-karomita”, “Kitob bayon vahm al-mu’tazila”, “Kitob radd usul al-xamsa li-Abi Muhammad al-Bohiliy”, “Kitob radd avoil al-adillat lil-Ka’biy”, “Kitob va’id al-fussoq lil-Ka’biy”, “Kitob radd tahziyb al- jadal lil-Ka’biy” kabilarni ko‘rsatish mumkin. Ushbu asarlardan “Kitob at-tavhiyd” kalom ilmiga oid eng dastlabki asar hisoblanib, unda mu’tazila va boshqa oqimlarning noto‘g‘ri nuqtai nazarlari tanqid ostiga olingan. Imom al-Moturidiyning boshqa bir yirik asari “Ta’vilot ahli as- sunna” yoki “Ta’vilot al-Qur’on” deb ataladi. Mazkur asarning ilmiy va amaliy ahamiyati juda katta bo‘lib, u ahli sunna ulamolari tomonidan Qur’oni karimni sharhlash (ta’vil) bo‘yicha qilingan dastlabki jiddiy urinish bo‘lib, bu sharh aql va naql nuqtai nazaridan amalga oshirilganligi bilan ajralib turadi. Boshqacha aytganda, Qur’oni karim imom al-Moturidiyning kalom ilmiga oid ta’limotlari nuqtai-nazaridan turib tafsir qilingan. 85
imom al-Moturidiyning bizgacha etib kelgan ikki yirik asari – “Kitob at-tavhid” va “Ta’vilot ahli as-sunna” buyuk alloma merosida alohida ahamiyatga egadir. Mazkur asarlarda islom dinining falsafasini tashkil etuvchi kalom ilmining turli masalalarida ibratli fikrlar ilgari surilgan, haqiqatdan adashgan firqalar ilmiy nuqtai nazardan tanqid qilingan. Imom al-Moturidiy fikricha, insonlarning yomon xulqdi ishlari, gunohlari Alloh taoloning irodasi bilan (chunki Alloh shu ishlarni takdir qilgan), lekin uning roziligisiz amalga oshiriladi. Alloh taolo insonlarga o‘z erkini qo‘liga bergan holda yaratgan, ya’ni uning harakatlari azaldan taqdir etib qo‘yilgan bo‘lsada, insonning ba’zi ishlarga sohib ixtiyorligini ham bergandir. Bu ishlarni imom al- Moturidiy “af’oli ixtiyoriy, ya’ni insonda iroda erkinligi mavjud” deb ataydi. Imom al-Moturidiy hazratlarining bundan o‘n bir asr muqaddam aytgan bu ajoyib fikri bugungi kunda ham g‘oyatda dolzarb bo‘lib, inson aql-zakovati va tafakkurining imkoniyatlari cheksiz, uning o‘z xatti-harakatlari uchun esa javobgar ekanligiga ishoratdir. Alloma faoliyatida, yuqorida aytilganidek, muborak islom dinimizning hayotbaxsh mazmun-mohiyatini ravshan talqin qilish, turli bid’at va xurofotlarga botgan guruh va toifalarga qarshi kurash alohida o‘rin egallaydi. Shu nuqtai nazardan ham imom al-Moturidiy ilgari surgan g‘oyalar bugungi kunda ham g‘oyatda dolzarb bo‘lib, nafaqat ilmiy, balki katta amaliy ahamiyatga ham ega. Imom al-Moturidiyning o‘ziga xos ta’limotini o‘rganish uchun olimlarimiz oldida katta imkoniyatlar mavjud. Chunonchi, allomaning asosiy asarlari qo‘lyozmalari va ularga yozilgan ba’zi sharhlar nafaqat Misr, Turkiya, Hindiston, Angliya kabi mamlakatlarda, balki respublikamizdagi qo‘lyozmalar xazinasida ham saqlanadi. Mavridi kelganda zo‘r mamnuniyat bilan aytish kerakki, imom al- Moturidiyning hayoti va merosini ilmiy asosda har tomonlama chuqur o‘rganib, keng xalq ommasiga etkazishda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Imom Abu Mansur al-Moturidiy tavalludining 1130 yilligini nishonlash to‘g‘risida”gi qarori muhim ahamiyatga molik hujjat bo‘ldi. Allomaning jasorati Buyuk mutakallim imom al-Moturidiy yashagan davrda, undan oldin islom nazariyasini tashkil qilgan kalom ilmi, unga munosabat 86
albatta. Shu bois quyida ana shu mavzu xususida fikr yuritamiz. Imom al-Moturidiyning zalolatning har qanday ko‘rinishlaridan yiroq, musulmonlar orasida sog‘lom islomiy tafakkurni targ‘ib qilish borasidagi sa’y-harakatlari hamda uning barhayot ta’limotlari mazmun-mohiyatini to‘liq idrok qilish uchun alloma yashagan davrdagi mavjud diniy-ma’naviy muhitni yaxshi tasavvur qilish kerak, zero, o‘sha davrda islom dunyosining qator o‘lkalarida diniy mutaassiblar va buzg‘unchi guruhlarning xatti-harakatlaridan aziyat chekib, iymon-e’tiqod masalasidagi noto‘tri talqinlar va chalkashliklardan musulmonlar jiddiy muammolarga duch kelgan edilar. VIII asrdan e’tiboran islom dinida paydo bo‘la boshlagan turli toifa va guruhlarning soni imom al-Moturidiy yashagan IX asrning oxiri va X asrniig birinchi yarmiga kelib yanada ko‘paydi, bu hol iymon-e’tiqod masalalarida katta ixtiloflar va parokandalikning g‘oyatda kuchayishiga olib keldi. Mana shunday guruhlardan biri mu’taziliylar bo‘lib, ular aqidaviy masalalarni sharhlashda ham, o‘z goyaviy raqiblariga qarshi kurashda ham tor, bir tomonlama fikrlarga, faqat aqlga tayanib ish tutdilar. Mutaziliylar o‘zlarining bu maslaklariga haddan ortiq yopishib olib, hatto jamiyatda yuzaga kelgan masalalar bo‘yicha muqaddas manbalarda ochiq-oydin keltirilgan ko‘rsatmalarni ham o‘z fikr-mulohazalariga moslashtirib talqin qila boshladilar. Mu’taziliylarning namoyandalaridan ba’zilari shu darajaga borib etdiki, ayrim sahobalar va tobi’iylar tomonidan aytilgan hadislar, bordiyu ularning usullariga to‘g‘ri kelmasa, bunday hadislarni noto‘gri, deyishdan ham tap tortmadilar. Ayrim olimlarning qayd qilishlaricha, mu’taziliylarning fikriga ko‘ra, haq va botilni ajratadigan yakkayu yagona mezon aklga tayanish bo‘lib qolgan. Iymon-e’tiqodning ayrim masalalarida ham mu’taziliylar noto‘g‘ri yo‘l tutdilar. Bu fikrimizniig isboti uchun atigi bir masalani, aytaylik, gunohi azimni sodir qilgan musulmonga munosabat masalasini olib ko‘raylik. Ma’lumki, islomiy bir toifa vakillari bo‘lmish xavorijlar, gunohi kabirani sodir qilgan musulmon kishini musulmonchilikdan chiqib, kofir bo‘ladi, degan bo‘lsalar, boshka bir toifa - murji’alar esa bunday kishi, agar qalbida Alloh bo‘lsa, musulmon bo‘lib qolaveradiyu ammo qilgan qilmishiga yarasha jazosini oladi, degan g‘oyani ilgari surganlar. Ayni shu masalada mu’taziliylar xavorijlar va murji’alar 87
quvvatladilar. Buning ma’nosi shuki, gunohi azimni sodir qilgan kishi musulmon ham emas, kofir ham bo‘lmay, balki ikkovining o‘rtasi – arosatda (arabcha manzila baynal-manzilatayn) qolib, garchand gunohkor qalbida iymonni tasdiq qilib, tilida iqror bo‘lsa va solih ishlarni ko‘p qilgan bo‘lsada, jahannam olovida azob chekishi hukmini chiqarganlar. Mu’taziliylarning garchand niyatlari pok, maqsadlari xolis bo‘lgani bilan ular aql bilan naql o‘rtasida yoki boshqacha aytganda, din bilan falsafa o‘rtasidagi mo‘’tadil uyg‘unlikka erisha olmaganlar. Aksincha, ular aksar masalalarda faqat aqlga tayanib ish tutib, yunon falsafasiga yopishib oldilar. Hatto Qur’oni karim oyatlarini idrok etishda boshqalarning (g‘ayridinlarning) qarashlariga ergashib, ayrim hollarda nafaqat Qur’on oyatlariga va payg‘ambar (s.a.v.) hadislariga, balki oddiy sog‘lom fikrga xilof bo‘lgan g‘oyalarni ilgari surdilar, muqaddas manbalardan falsafaga oid asarlarni afzal ko‘rib, oxir oqibatda, bu asarlarni o‘z aqidalarining ishonchli manbai sifatida qabul qildilar. Kalom ilmiga oid boshqa qator masalalarda ham mu’taziliylar shu tarzda bir tomonlama yo‘l tutdilar. Mu’taziliylardan avval o‘tgan (salaf) ulamolar – faqihlar va muhaddislarga kelsak, ular ham aqidaviy masalalarniig nozik jihatlari xususida chuqur bahsu munozaralar yuritishni rad qilgandilar. Ularning fikricha, go‘yo iymon-e’tiqod masalalarida bahslashib, munozara yuritish dinni tafriqa va ajratishga olib ke-larmish. Islom dini sunniy yo‘nalishidagi uchta mazhabning asoschilari bo‘lmish imom Molik ibn Anas, imom ash-Shofi’iy va imom Ahmad ibn Hanballar, manbalarda yozilishicha, kalom ilmini umuman tan olmay, bu ilm bilan shug‘ullangan olimlar-mutakallimlarni, imkon qadricha badnom qilgan ekanlar. Hatto imom Molik: “Bizning yurtimizdagi musulmonlar dinda kalom ilmini rad qilganlar”, “ahl al- kalom ahl al-bid’atdir”, deya gapning po‘stkallasini aytib qo‘yaqolgan. Imom ash-Shofi’iy esa: “Odamlar agar kalom ilmida qanchalik ko‘p havoyi gaplar borligini bilganlarida edi, undan go‘yo dahshatli sherdan qo‘rqib qbchgandek tiraqaylab qochardilar”, deb bu ilmga o‘z munosabatini bildirgan. Bizning diyorimizda keng tarqalgan xanafiy mazhabining asoschisi imom A’zam Abu Hanifa hazratlarining kalom ilmiga munosabati haqida gap ketganda, manbalarda bir-biriga zid ikki xil 88
bilan bir qadar shug‘ullangan va bu sohaga oid masalalarni sharhlab, ba’zi risolalar ham tasnif etgan. Shuningdek, yozma manbalarda keltirilishicha, u Basraga kelgan paytida bu shaharda kurtak otgan e’tiqodda hidoyat yo‘lidan adashgan turli firqa va guruhlarga qarshi keskin kurash ham olib borgan. Mana shu dalillar Abu Hanifa hazratlarini sunniy kalom ilmining dastlabki namoyandalaridan biri, deyishimizga yetarli asos bo‘ladi. Ammo ikkinchi fikrga ko‘ra, imom Abu Hanifa janoblari kalom ilmidan batamom uzoq bir olim sifatida gavdalanadi. Aslini olganda ham, Abu Hanifa hazratlari fiqh (islom qonunshunosligi) ilmining benazir allomasi sifatida jumlai jahonga dong‘i ketgan. Balki shuning ta’siridanmi, u kalom ilmi bilan astoydil shug‘ullanmagan. Bu haqda u: “Qancha bilimga va salohiyatga ega bo‘lganlariga qaramay, sahobayu kiromlar va tobi’iylar kalom ilmi bilan jiddiy ravishda shug‘ullanmaganlar va boshqalarni ham bu yo‘ldan qaytarganlar. Ular bu ilmdan faqat shariat ahkomlari va fiqhiy masalalarni bilishda va odamlarga ta’lim berishdagina foydalanganlar, xolos”, degan. Taniqli tarixchi Toshko‘prizoda o‘zining “Miftof as- saodat” (Saodat kaliti) nomli asarida yozishicha, Abu Hanifa hazratlari hatto o‘g‘li Hammodga ilm al-kalom bilan shug‘ullanishni man qilgan ekanlar. Mana shunday murakkab sharoitda kalom ilmining yirik namoyandasi sifatida imom al-Moturidiy etishib chiqib, vujudga kelgan qaltis vaziyatni tuzatish masalalari bilan shug‘ullandi. Musulmonlar o‘rtasida turli-tuman nifoqu ixtiloflar sodir bo‘lib, ular o‘zaro kelishmagan har xil guruhlarga bo‘linib, birliklariga putur etgan, tang bir diniy-ma’naviy vaziyat vujudga kelgan edi. Ana shunday og‘ir paytda imom al-Moturidiy hazratlari e’tirozga o‘rin qoldirmaydigan aqliy va naqliy dalillarga tayanib, islom ahli aqidasini sog‘lom fikrga, rushdi hidoyatga va dini islomning asl mazmun- mohiyatiga mos keladigan mustaqil yo‘lga boshladi. O‘zining ulug‘vor, hayotbaxsh ta’limotlari bilan millionlab musulmon ahli aqidasini bir-biriga zid bo‘lgan buzg‘unchi, fosiq g‘oyalardan saqlab qoldi. Shu boisdan bo‘lsa kerak, buyuk vatandoshimiz aqidaviy masalalardagi benazir xizmatlari uchun, ehtimol, jahonning bironta ham allomasiga nasib etmagan “Musulmonlar aqidasining tuzatuvchisi” (“Musahhih aqoid al-muslimiyn”), “Xurofot va bid’atga asoslangan uydirmalarni ildizi bilan qo‘poruvchi” (“Qoli’ azoliyn al- 89
allomadir. Aslida, imom al-Moturidiy tayangan asosiy manba bu Qur’oni karimning chuqur ma’noli yorqin oyatlaridir. Alloma turli xil aqidaviy masalalarni mana shu keng qamrovli qur’oniy ahkomlarni aqliy dalillar bilan uyg‘unlashtirgan holda talqin qiladi, zarur hollarda o‘z g‘oyaviy muxoliflariga keskin va asosli raddiyalar bilan javob qaytaradi. O‘sha zamonlarda musulmonlar o‘rtasidagi katta ixtilof iymon va amal masalasida kelib chiqqan edi. Aynan shu masalada shialar, xavorijlar, mu’taziliylar, murji’a, karromiylar va boshqa toifalar o‘rtasida bir-biriga zid fikrlar paydo bo‘ldi. Chunonchi, salaf (avval o‘tgan) olimu ulamolar amalni iymon tushunchasiga kiritgan, bundan maqsad ahli islomni go‘zal axloq va fazilatli ishlarga undab, ularni har qanday nomarg‘ub va qabih ishlardan muhofaza qilib asrash edi. Janob payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.)ning payg‘ambarlik maqomi bilan yuborilishi-dan ham ko‘zda tutilgan maqsad va yakkayu yagona muddao insoniyat jamiyatini aqidaviy va hayotiy masalalardagi har qanday illatlardan toza-pokiza holda saqlash edi. Shuningdek, Rasululloh hazratlari bani basharning qalblariyu dillarini har qanday buzg‘unchi, fosid aqidalar va yaramas fikrlardan pokiza tutishga da’vat qildilar, savob, xosiyatli va barokatli ishlarga chorladilar. Iymon, islom nuqtai nazaridan qaralganda, har tomonlama afzal hayot uchun uzluksiz taraqqiyot yo‘lida, inson va jamiyat baxtu saodati yo‘lida zarracha beg‘amlik va tanballikka yo‘l qo‘ymasdan qilingan tinimsiz mehnatdir. Amal qilinmagan iymonni, islom nazarida, mevasiz daraxt, ruhsiz jism bilan tenglashtirish mumkin. Bu fikrlar shunday azaliy haqiqatki, islomning asl ruhini tushungan biror kimsa uni inkor eta olmaydi. Insonning iymoni haqida yana bir qancha fikrlar borki„ ulardan ham ko‘z yumib bo‘lmaydi. Ulardan biri shuki, mo‘min kishining iymoni qancha kuchli bo‘lmasin, u har doim ham gunohlardan batamom xolis bo‘lish darajasiga etishga qodir emas, chunonchi, ba’zan undan shahvoniy xirslar ustun keladi, ba’zan esa jahli chiqib darg‘azab bo‘lganda o‘zini tuta olmaydi, ba’zida ortiqcha ehtiroslarga berilish ham inson oyog‘ini toydiradi. Shular sabab bo‘lib, gunoh ishlarni qilib qo‘yganini o‘zi sezmay ham qoladi. Axir “beayb Parvardigor” degan azaliy hikmat ham bejizga aytilmagan-da! Binobarin, mana shu bir lahzada mo‘min kishi iymondan chiqib kufrga kiradi, deyish durustmi? Mantiqan to‘g‘rimi? Butun umri davomida namoz o‘qib ro‘za tutgani, haj va 90
ehsonlari, amalga oshirgan xayrli va ezgu ishlarining hammasi beiz bo‘lib o‘chib ketadimi? Mana shu boisdan ham sahobayu tobi’iylar gunohi azimni sodir qilgan mo‘minni kofir deb e’lon qilmaganlar va uning taqdirini Alloh taoloning irodayu xohishiga tashlaganlar. Xorijiylar esa bu masalada har qanday mantiqdan chiqib ketib, nafaqat gunohi azimni, balki gunohi sahiyrni (kichik gunoh) sodir qilgan mo‘minni ham kofir deb e’lon qilganlar. O‘sha davrda mavjud bo‘lgan boshqa toifalar – jaxmiylar, karromiylar, mu’tazi-liylar ham bu masalada o‘ziga xos qarashlarga ega edilar. Imom Abu Hanifa hazratlari ham bu mavzuni har tomonlama chuqur o‘rganganlar. Natijada, shu xulosaga kelganlarki, gunohi azimni sodir qilgan mo‘min osiy (gunohkor) mo‘mindir va bu osiyligi evaziga, albatta, u tegishli jazosini oladi. Iymon-e’tiqodi va qilgan ezgu, xayrli ishlari uchun uning afv etilishi ham mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi. Uning qismatiyu taqdiri Alloh taoloning hukmiga havola bo‘lib, Alloh xohlasa, gunohiga yarasha uni azoblaydi, xohlasa, uni afv etib, gunohidan mag‘firat tutadi. Mo‘’tadil fikrlovchi olimu ulamolar bu holni obdon o‘rganib, salaflarning aqidasiga muvofiqligi uchun ham to‘g‘ri deb hisobladilar. Abu Hanifaning fikrlarini qo‘llab- quvvatlovchi bu xulosalarni asoslash uchun imom al-Moturidiy xilma- xil aqliy va naqliy dalillar keltirdi. Ularga ko‘ra, haqiqiy, chinakam iymon qalb bilan tasdiq bo‘lishi lozim. Bunday tasdiqsiz na ma’rifat, na nutqning bo‘lishi mumkin, shar’iy ahkomlarni ijro qilish uchun iqror bo‘lishi shart bo‘lgani kabi iymonning komil bo‘lishi uchun amal ham shartdir, degan goyani ilgari surdi alloma. Shunga binoan, gunohi azimni sodir qilgan mo‘min iymondan ham chiqmaydi, kofir ham hisoblanmaydi. Yoinki mu’taziliylar hisoblaganlaridek, iymon va kufr o‘rtasidagi arosatda ham bo‘lmaydi. Shuningdek, imom al-Moturidiy musulmoni komil haqida ham o‘z fikrlarini bildirib, musulmoni komil kishi iymon-e’tiqodli bo‘lib, bardavom solih ishlar bilan shug‘ullansa, har xil yomon ishlardan o‘zini tiyib, shariat halol bilgan narsani halol, shariat harom hisoblagan narsani harom deb bilgan, o‘zini batamom rabbi ixtiyoriga topshirgan kishi bo‘lishi kerakligini talqin qilgan. Ayni shu tarzdagi fikrlarni kalom ilmining buyuk allomalaridan biri - ash’ariya maktabining asoschisi imom al-Ash’ariy ham ilgari surgan. 91
Moturidiy bir tomonlama fikr yuritib, zalolat yo‘llariga kirib ketgan turli guruhlarni, xato qarashlarni qiyosiy ravishda chuqur o‘rganib, ulardan mantiqiy, adolatli xulosalarni chiqardi va o‘ziga xos maktabga asos soldi, o‘zining to‘g‘ri, ilmiy qarashlarini sunniylar aqidasiga singdirdi. Imom al-Moturidiyning o‘lmas ta’limoti dastlab Movarounnahrda, so‘ngra Turkiya, Afg‘oniston, Hindiston, Xitoy va boshqa qo‘shni yurtlarda ham keng ko‘lamda tarqaldi. Millionlab musulmonlar qalbiga muborak islom dinining hayotbaxsh g‘oyalarini singdirishda buyuk vatandoshimiz imom al-Moturidyy hazratlari va u asos solgan moturidiya maktabiga mansub allomalarning xizmatlari benihoya kattadir. Imom Abu Mansur al-Moturidiyning ta’limoti haqida Imom Abu Mansur al-Moturidiyning hayoti va ilmiy faoliyati haqida yozgan tarixchilar, afsuski, o‘z asarlarida uning xayoti haqida juda kam ma’lumotlarni kel-tirganlar. Allomaning hayoti haqida hozircha yuqorida bayon etilgan ma’lumotlargagina egamiz. Ayni vaqtda uning ta’limoti haqida keyingi asrlarda yashagan olimu ulamolar tomonidan ko‘plab ma’lumotlar yozib qoldirilganligini katta mamnuniyat bilan qayd etish lozim. Buyuk vatandoshimiz, eng avvalo, kalom ilmi sohasida tom ma’noda tarixiy ishlar qilgan bo‘lib, o‘ziga xos maktab yaratgan va bu maktab uning tabarruk nomi bilan moturidiya maktabi (yo‘nalishi) deb ataladi. Kalom ilmiga ta’rif beradigan bo‘lsak, bu ilm diniy aqidalar va ularniig usullarini aqliy dalillar va isbotlar asosida talqin qilib, ulardagi har qanday shubhali, bir tomonlama qarashlarga barham beradigan ilm hisoblanadi. Kalom ilmi bilan shug‘ullanadigan olimlar esa mutakallimlar deyiladi. Avval qayd etganimizdek, Imom Abu Mansur al-Moturidiy yashagan davrda islomiy ilmlar va goyalar gurkirab taraqqiy qilgan bo‘lib, bu ilm tarkibiy qismla-ridan birini tashkil qiladigan kalom ilmi ham o‘z taraqqiyot bosqichining ayni gullagan davriga kirgan edi. Ayni vaqtda barcha ilmlar qatori islomiy ilmlarda ham hurfikrlilik keng yoyilib, o‘z nuqtai nazari va qarashlarini dalil va isbotlarga tayanib erkin ifoda qilish tendsnstiyasi kuchayadi. Bu hol, o‘z navbatida, jahmiylar, qaromitlar, rofiziylar, murjiiylar, karromiylar va boshqa hidoyat yo‘lidan adashgan oqim va guruhlarning paydo 92
bo‘lib, ko‘pchilik o‘lkalar kabi Movarounnahrni ham qamrab olgan mu’tazila oqimining xato qarashlari jamiyat a’zolari o‘rtasida xilma- xil ziddiyatlar va ixtiloflarga sabab bo‘lardi. Imom al-Moturidiy ilgari surgan kalom ilmini kuzatar ekanmiz,u,asosan, ikkita asosiy manbaga:aql va naqlga tayanib ish tutganini, agar fikrimizni aniqroq aytadigan bo‘lsak u o‘z nazariyasini mana shu ikki manba o‘rtaligida yaratganini ko‘ramiz.Binobarin,muborak islom dinimiz ta’limotida ham diniy va dunyoviy ishlarda o‘rtacha bo‘lish g‘oyasi ilgari surilgan.Uning bu g‘oyalari bizgacha yetib kelgan ikki yirik asari –‘‘Kitob at- Tavhid’’va’’Ta’vilot ahli as sunna’’da batafsil bayon qilingan. Imom al-Moturidiy faoliyatida muborak islom dinining hayotbaxsh g‘oyalari sofligi uchun fidoiylik, e’tiqodiy masalalarni bir tomonlama va xato talqin qilishga, zalolatga botgan har xil toifalar va oqimlarga qarshi kurash, Qur’oni karim va hadisi sharifga tayangan holda asosli raddiyalar berish salmoqli o‘rinni egallaydi. Shu boisdan, allomaning o‘lmas ta’limoti bugungi kun uchun ham katta amaliy ahamiyatt kasb etib, hidoyat yo‘lidan adashgan ba’zi buzg‘unchi guruhlarni fosh etishda asqotishi shubhasizdir. Yüklə 0,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|