O’quv qo‘llanma “Durdona” nashriyoti Buxoro 2022
Mavzuni mustahkamlash uchun topshiriqlar
Yüklə 0,76 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 7 – MAVZU. ABU RAYHON BERUNIY (973 – 1048)
- Tayanch so`z va iboralar
|
Mavzuni mustahkamlash uchun topshiriqlar
1. Abu Ali ibn Sino yashagan davrga tavsif 2. Abu Ali ibn Sinoning boy ilmiy merosi va uning ahamiyati 3. Ibn Sinoning Musulmon Sharqidagi qadimgi dorishunoslikdagi o‘rni. 4. Ibn Sinoning falsafiy qarashlari 5. Abu Ali ibn Sino Sharq Uyg‘onish davrining buyuk mutafakkiri. 114
XORAZM MA’MUN AKADEMIYASINING RAISI Reja 1. Abu Rayhon Beruniy yashagan davrga tavsif 2. Abu Rayhon Beruniyning Xorazmshohlar saroyidagi faoliyati 3. Beruniy ilmiy merosi va uning jahon tarixidagi o`rni 4. O`zbekistonda Beruniyshunoslik Tayanch so`z va iboralar: Abu Sa’d Abdulkarim as-Sam’oniy, «Nasablar kitobi», Beruniy, nisba, Kot , Munajjim, Abu Rayhon afrig‘iylar, sulola, poytaxt, O‘rta Osiyoning, savdo markazi, Eron, Kavkaz ,madaniy aloqalar. Abu Rayhon Beruniy – o‘rta asrning buyuk qomusiy olimi. U bir vaqtning o‘zida astronom, astrolog, matematik, geolog, geograf, o‘lkashunos, biolog, medik, o‘sim-likshunos, ma’danshunos, tarixchi, manbashunos, dinshu-nos, astabiyotshunos, faylasuf, sostiolog, mantiqshunos, ilohiyotchi va shoir bo‘lgan. O‘z davrida uning «shug‘ullangan sohasini sanashdan ko‘ra, shug‘ullanmagan sohasini sanash osonroq» edi deyishadi. Beruniy astronomiyaga, astrolyabiyaga, geodeziyaga, mineralogiyaga, farmakognoziyaga, geografiyaga, astrologiyaga, toponomikaga, dinshunoslikka, tarixga oid maxsus asarlar yozgan. Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad Beruniy ismidagi «Abu Rayhon» qismi Rayhonning otasi, «Muhammad» mutafakkirning o‘z ismi, «ibn Ahmad» Ahmadning o‘g‘li ekanligini anglatadi. Beruniy esa uning nisbasidir. Beruniy 362 yilning 3 zulhijjasi/973 yil 9 sentyabrida Xorazmning qadimiy poytaxti hisoblangan Kot (Kat) shahrida tug‘ilgan. Ayrim manbalarda Beruniyni Kot shahrining tashqarisida tug‘ilgan, shu sababli uni «Beruniy», ya’ni «tashqarilik» degan taxallus bilan atashgan deyishadi. Abu Sa’d Abdulkarim as-Sam’oniy (vaf. 1165) «Nasablar kitobi» nomli asarida shunday deb yozadi: «Beruniy degan nisba Xorazm (ya’ni uning poytaxti Kot shahri)ning tashqari qismiga oiddir. Kimki shahardan tashqarida tug‘ilgan bo‘lsa, bunday odamni «fa-lonchi beruniy» deydilar. Munajjim Abu Rayhon shunday nisba bilan mashhurdir». Kot shahri X asrda xorazmshohlar – 115
markazlaridan biri edi. Bu davrda Xorazm bilan Xitoy, Hindiston, Yaqin Sharq davlatlari, Eron, Kavkaz va Yevropa davlatlari o‘rtasida iqtisodiy va madaniy aloqalar ancha rivojlangandi. Xorazmliklar asosan mo‘yna, qoramol, baliq va hunarmandchilik buyumlari bilan savdo qilishgan. Xitoydan chinni va ipak buyumlar, Hindistondan ziravorlar xarid qilishgan. Yevropalik, rum va suriyalik savdogarlar turli-tuman hunarmandchilik, zargarlik buyumlarini keltirishgan. Xorazmda hunarmandchilikning kulolchilik, shishasozlik, zargarlik, to‘quvchilik, qandakorlik va yog‘och o‘ymakorligi rivojlangan. Qadimdan Xorazmda matematika, astronomiya, geodeziya, matematik geografiya fanlari taraqqiy etib kelgan. Tarixchilar keltirgan ma’lumotlarga qaraganda, bu ilmlarga qiziqqan kishilar dunyoning uzoq-uzoq burchaklaridan Xorazmga kelishgan. Kot shahrida xitoylik, suriyonlik, rumlik, yunonistonlik va hatto andalusiyalik (ispaniyalik) kishilarni ham uchratish mumkin edi. Ular nafaqat ilm o‘rganish uchun, balki o‘z ilmlarini yoyish uchun ham kelishardi. Bu holat Xorazmda ilm egallashga sharoit keng bo‘lganligidan dalolat beradi. Beruniy ana shunday muhitda aqlini tanidi. U yoshligidan ilmga mehr qo‘ygan edi. Beruniy o‘zining yoshligi haqida xotirlab: «Men bir Yunonistondan kelib qolgan olimdan turli xil o‘simliklarning yunonchada qanday atalishini so‘rab, bir daftarchamga batafsil yozib borar edim va ularni yodlab olardim», – deydi. Kot shahri bir necha bor istilochilar tomonidan qayta-qayta vayron qilingan va har safar yangidan tiklanganda boshqa nomlar bilan atalgan. Yaqin tarixda va 1957 yilgacha Shabboz (Shayx Abbos Vali) deb atab kelingan va o‘sha yil unga Beruniy nomi berilgan. Beruniy shahri hozir Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududida joylashgan. Beruniyning oila a’zolari, ota-bobolari va nasl-nasabi haqida ma’lumotlar saqlanmagan. Beruniyning o‘zining yozishicha, onasi o‘tin terish bilan tirikchilik qilgan. Bu ma’lumot Beruniyning muhtojlikda kun kechiruvchi oilada voyaga etganligidan dalolat beradi. Ta’kidlanganidek, X asrning ikkinchi yarmi va XI asr Xorazmda ilm-ma’rifat nihoyatda rivojlangan bir davr edi. Bir tomondan Xorazmda «Avesto» g‘oyalari va zardushtiylik dini bilan bog‘langan qadimiy ilmlar ravnaq topgan bo‘lsa, Qadimgi Yunonistondan kelgan falsafiy ta’limotlar, Erondan kelgan majusiylik, kohinlik an’analari, 116
nihoyat, islom dini va madaniyati xalqning ma’naviy dunyosiga ta’sir qilgan edi. Ayniqsa, arab olimlarining ta’limotlari, Qur’oni karim va hadislarga asoslangan g‘oyalar keng tarqalgandi. Shunday bir sintetik madaniyatlar rivojlangan sharoitda xalqning ilg‘or ziyolilari turli til- larni egallashga intilishgan. Beruniy ham qadimgi xorazm tilidan tashqari, arab, so‘g‘diy, fors, yunon, suriyoniy va qadimiy yahudiy tillarini puxta bilgan va shu tillarda yozilgan adabiyotlarni o‘qiy olgan. Keyinchalik Mahmud G‘aznaviy bilan Hindistonga borganida sanskrit tilini ham o‘rganib olgan. Beruniy yashagan davrda Qur’onni yod olish odati keng yoyilgandi. Bu odat kishilarning xotirasini chiniqtirgan va turli tillarni o‘rganishga rag‘batni kuchaytirgan. Bundan tashqari, xorazmliklarning xotiraga zo‘r berishlarining sababi Beruniy shunday izohlaydi: «Qutayba Xorazm xatini yaxshi biladigan, ularning xabar va rivoyatlarini o‘rgangan va bilimini boshqalarga o‘rgatadigan kishilarni halok etib, butkul yo‘q qilib yuborgan edi. Shuning uchun u (xabar va rivoyatlar) islom davridan keyin, haqiqatni bilib bo‘lmaydigan darajada yashirin qoddi... Keyin Qutayba ibn Muslim al-Bohiliy xorazmliklarning kotiblarini halok etib, bilimdonlarini o‘ldirib, kitob va daftarlarini kuydirganligi sababli ular savodsiz qolib, o‘z ehtiyojlarida yodlash quvvatiga suyanadigan bo‘ldilar». 1X-X asrlarda somoniylar saltanati vujudga kelib, fan va madaniyat yana yuksala boshlaydi. Turkiy xalqlarning Sharqiy hududlarida mustaqil davlatchilik an’analarini tiklab olgan qoraxoniylar 995-997 yillari somoniylar davlatiga qarshi yurish qiladi. Kot shahri Urganch amiri Ma’mun I (995–997) tomonidan bosib olinadi va afrig‘iylar sulolasi barham topadi. Qoraxoniylar asta-sekin butun Movarounnahrni egallaydi. Ular arab hukmdorlari bilan kelishib, Amudaryoning o‘ng sohilidagi erlarni butunday o‘zlariga qaratib oladi. 997–1017 yillarda hokimiyat Ma’mun birinchining o‘g‘li Ma’mun ikkinchi qo‘liga o‘tadi. U poytaxtni Urganchga ko‘chiradi va ancha ma’rifatparvar inson bo‘lganligi sababli ilm-fan taraqqiyotiga rahnamolik qiladi. Urganchda «Ma’mun akademiyasi» tashkil etiladi. Ko‘p mamlakatlardan ilm-fan bilan shug‘ullanuvchi olimlar bu erga olib kelinib, ularga yaxshi sharoitlar yaratiladi. Beruniy shu olimlarning etakchilaridan biri edi. Uning atrofida yaxshi ilmiy jamoa to‘plangan. Bu davrda yurtimizda ilm-ma’rifat, fan va 117
Xorazmda yana notinchlik davri boshlandi. Bir tomondan Mavorounnahrda qoraxoniylar hukmronligi, ikkinchi tomondan Xuroson va Afg‘onistonda o‘rnatilgan Mahmud G‘aznaviy hukmrondigi (998–1030) o‘rtasidagi nizolar Xorazmda shakllangan ma’rifat o‘chogining barbod bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Beruniy umrining oxirigacha g‘aznaviylar qo‘lida xizmat qiladi. XIII asrning ikkinchi yarmida yashagan mashhur hakim va xattot G‘azanfar at-Tabriziyning yozishicha, Abu Rayhon Beruniy 440 xijriy yil rajab oyining 3 kuni/1048 yilning 13 dekabrida G‘azna shahrida vafot etgan. Bu olim Beruniyning so‘nggi asari «Saydana»ni ko‘chirgan. Beruniyning tarjimai holini yozgan tarixchi olim, Abu Abdulloh Shahobiddin Yoqub (Yoqut) ibn Abdullbh ar-Rumiy Hamaviy (1179- 1229) Beruniy vafot etganida, ancha keksayib, saksondan oshib qolganligini ta’kidlab, uning vafot sanasini 443/1051-1052 yil etib ko‘rsatadi. Beruniy yoshligida ustozi, mashhur olim Abu Nasr ibn Iroq Mansur ibn Alidan (vaf. 1036) ta’lim olib, ilm sirlarini o‘rgangan. Beruniy bu ustozini ko‘pgina asarlarida hurmat bilan tilga oladi. Ibn Iroqning ham Beruniyga mehri kuchli bo‘lgan. U astronomiya, geometriya va matematikaga oid 12 ta asarini shogirdi Abu Rayhon Beruniyga bag‘ishlab yozgan va bu ulug‘ shogirdini ko‘p asarlarida hurmat bilan tilga olgan. Ibn Iroq Beruniyni Evklid geometriyasi va Ptolomeyning ast-ronomik ta’limoti bilan tanishtirgan. U shogirdining nihoyatda iste’dodli ekanini ta’kidlab, Beruniy yoshligidan mustaqil astronomik kuzatish ishlari olib bor-ganini (994-995), buning uchun maxsus astronomik as-bob ham ixtiro qilganini yozib qoldirgan. 995-997 yillari Kot Ma’mun I tomonidan bosib olingandan keyin afrig‘iylar sulolasi tugatildi. Shu davrda taxtdan tushirilgan amir xizmatida bo‘lgan Beruniyning hayoti ham xavf ostida qoladi va u 22 yoshida Xorazmdan chiqib ketishga majbur bo‘ladi. U dastlab Kaspiy dengizining janubi-sharqida joylashgan Jurjon shahriga borib, u erda muhojirlikda yashaydi. So‘ngra Eronning Ray shahrida istiqomat qiladi va u yerda nihoyatda faqirlikda kun kechiradi. Hatto ilmiy munoza-ralarda ham puldor olimlar uning muhtojligi ustidan masxara qilib kulishardi. Bu haqda Beruniy shunday eslaydi: «Ray shahrida bir olim astronomiya sohasida men bilan bahsga kirishdi va garchi u 118
kaminani haqorat ham qildi. Vaholanki, oramizda faqat boy-lik ortiqchaligi va maqtovlarni yomonliklarga, faxr-larni ayblarga aylantiruvchi kambag‘allik bor edi, xolos. Chunki men u vaqtda hamma tomondan qiyinchilikka uchrab, parishonhol edim». Beruniy Ray shahrida isfahonlik bir savdogar do‘stining uyida mehmon bo‘lib yashagan. O‘rta Osiyoda vaziyat mo‘’tadillasha boshlagach, olim Raydan yana Jurjonga qaytib keladi va bu joyda ikkinchi ustozi – tabib, astronom va faylasuf Abu Sahd Iso bin Yah’yo al-Masihiy al-Jurjoniy (vaf. 1010) bilan tanishadi, undan ta’lim oladi. 928–1012 yillar Xorazm va Kaspiy dengizi oddi viloyatlariga ziyoriylar sulolasining mashhur vakili Qobus ibn Vashmgir hukmronlik qilgan. Bu hukmdor Beruniyga vazirlik lavozimini taklif qilgan, ammo Beruniy bu lavozimni rad etib, ilm bilan shug‘ullanishga jazm etadi. 1000 yil Beruniy jahon fani tarixida qimmatbaho manba hisoblangan «Osor al-boqiya» («Qadimgi xalqtardan qolgan yodgorliklar») asarini yozadi va mazkur asarni «Shams al-maoliy» («Oliy mar-tabalar quyoshi») laqabi bilan mashhur bo‘lgan hukmdor Qobus ibn Vashmgir (vaf. 1012)ga bag‘ishlaydi. Qobus ibn Vashmgir hukmdorlar orasida ilm-ma’rifatga berilgan, adolatparvar inson bo‘lgan. Beruniyning yozishicha, uni Yaratgan «xalqqa adolatli, Tangrining dini va xalqiga yordamchi, musulmonlar haramlarini qo‘riq-lovchi, ular mulklarini talon- tarojlardan asrovchi yo‘lboshchi qilib, bandalarini o‘zidan minnatdor etdi». Shunisi borki, bu hukmdor shia mazhabining tarafdori bo‘lgan. Beruniy uning saroyida yashagan davrlarida o‘zini shia mazhabiga yon bosganday qilib ko‘rsatsada, dinda to‘la mo‘’tadillikni yoqdagan va barcha mazhablarga nisbatan bag‘rikenglik bilan qarash tarafdori bo‘lgan. 1005 yili Beruniy o‘z yurti – Xorazmga qaytadi. 1010 yili Abul-Abbos Ma’mun II ibn Ma’mun (vaf. 1017) Beruniyni Xorazmning yangi poytaxti Urganchga olib kelishga farmon beradi. U Beruniyni ustoz sifatida hurmat qiladi. Beruniy ham «Xorazmning mashhur kishilari» degan asarida Abul-Abbos Ma’mun II ning yaxshi sifatlarini tavsiflab o‘tgan. Ma’mun I ning o‘g‘li Ma’mun II abbosiylar xalifaligining 3-avlodi edi. U o‘zining bobosi Xorun ar- Rashid izidan borib ilm-fan taraqqiyotiga homiylik qiladi, Xorazmda ilmiy akademiya tashkil etadi. Xorazm Ma’mun akademiyasida Abu Sahl al-Masihiy, Abu Nasr Ibn Iroq, tabib Abul-Hasan Hammor, 119
singari zamonasining taniqli olimlari to‘plangan edi. Beruniy Ma’mun II saroyida katta obro‘-e’tiborga sazovor bo‘lgan va o‘z mavqeidan foydalanib, qimmatbaho toshlar, kamyob metallar ustida kuzatishlar olib borib, «Kitob al-jamohir fi ma’rifat al-javohir» («Qimmatbaho toshlarni bilib olish bo‘yicha ma’lumotlar to‘plami») nomli mineralogiya sohasiga bag‘ishlangan yirik asar yozadi. Ma’mun saroyida Beruniy 7 yil ishlaydi. Zamonasining yetuk olimi Abu Ali ibn Sino (980–1037) bilan ilmiy hamkorlik qiladi, munozaralar olib boradi. Beruniyning Ibn Sino bilan fizik qonuniyatlarga oid yozishmalarining bir qismi saqlanib qolgan. 1017 yili Xorazmga arab hukmdori Mahmud G‘aznaviy hujum qiladi. Mahmudning kelishidan xabardor bo‘lgan Ma’mun II saroy a’yonlari va olimlarni to‘plab, ularga, agar xohlasa, Mahmud G‘aznaviy saroyida xizmat qilishni davom ettirishi, xohlamasa, vaqt borida Urganchdan ketishi lozimligini uqtiradi. Ko‘pchilik amaldorlar va ba’zi olimlar, ular orasida Ibn Sino ham, saroydan ketishga qaror qiladilar. Bu vaziyatdan foydalangan muxolif kuchlar 1017 yili Ma’munga suiqasd uyushtirishadi. Ma’mun o‘limidan so‘ng Beruniy ham saroy-dagi boshqa olimlar qatorida Mahmud G‘aznaviyning asiri sifatida G‘azna shahriga olib ketiladi. Bu Beruniy uchun juda tahlikali hol edi. Mahmud G‘aznaviy farmoniga ko‘ra. Beruniy bilan Abdussamad Avval qatl etilishi lozim edi, chunki ular Ma’mun II ning sadoqatli amaldorlari qatoriga kirar edilar. Mahmudning vaziri Xo‘ja Hasanning oraga tushishi tufayli Beruniy omon qoladi. 1017 yildan to 1030 yilgacha Beruniy G‘aznaviy qo‘l ostida tahlikali hayot kechiradi. Mahmud doimo o‘zining barcha yurishlarida, jumladan, Hindistonni zabt etishida munajjim sifatida Beruniyni birga olib yurgak. U Beruniyni bir necha bor o‘limga hukm qiladi, zivdonga tashlaydi, xullas, Beru-niy Mahmudning qosh-qovog‘iga qarab yashashga majbur edi. Mahmud saroyida ham Beruniy o‘zining ilmiy izlanishlarni to‘xtatmagan, G‘aznaviyning Hindistonga yurishi davrida to‘plagan ma’lumotlari asosida yirik «Hindiston» («Hindlarning aqlga sig‘adigan va sig‘maydigan ta’limotlarini aniqlash») nomli asarini yozgan. 1030 yilda Mahmud vafot etgach, uning vasiyatiga ko‘ra, kichik o‘g‘li Muhammad taxtga o‘tiradi. Ammo bir necha oydan keyin Mahmudning katta o‘g‘li Mas’ud (1030-1041) ukasini taxtdan ag‘darib, hokimiyatni undan tortib oladi. Mas’ud davrida Beruniyning 120
ko‘p narsalarni o‘rgangan edi. Beruniy Mas’udga arab tilini o‘rganishiga, astronomiya asoslarini egallashiga ko‘maklashgan. Mas’ud esa Beruniyning hurmatini joyiga qo‘yib, uning ilm bilan shug‘ullanishiga yaxshi shart-sharoitlar yaratib, har doim in’om va hadyalar bilan taqdirlab turgan. Mas’udning homiyligi-dan minnatdor bo‘lgan Beruniy unga bag‘ishlab «Mas’ud qonuni» degan asar yozgan. Shu asarning so‘zboshisida Mas’ud haqida «u... ilmga xizmat qilishim uchun ochiq yuz bilan imkoniyat berdi, chunki u menga ziynat libosini kiygizib inoyat ko‘rsatdi», - deb yozadi Beruniy. Bu asar astronomiya va matematika ilmlariga oid mukammal qo‘llanma sifatida o‘sha davrda shu sohalarga oid ilgarilari yaratilgan barcha asarlarning eng a’losi edi. Beruniyning shogirdlari haqida quyidagi ma’lumotlar bor. Avvalo, Abul-Abbos Ma’mup II ibn Ma’mun o‘zini Beruniyga yaqin tugib, undan saboqlar olgan va o‘zini Beruniyning shogirdiman deb hisoblagan. Shuningdek, Qobus ibn Vashmgir saroyida ham Beruniydan saboq olgan shogirdlari bo‘lgan, ammo ularning nomlari saqlanib qolmagan. Mahmud G‘aznaviy ham ba’zan Beruniyga ustozim deb murojaat qilgan. Uning katta o‘g‘li Mas’ud ham Bsruniyni eng ulug‘ ustozim deb bilgan va unga hsmkylik ko‘rsatgan. Beruniy bilan Ibn Sino bir-biriga ustoz-shogird bo‘lishgan. Ularning o‘zaro yozishmalaridagi savollardan 18 tasi bizgacha etib kelgan. Bu yozishmalarda ikki zabardast olimning bir-biriga bo‘lgan e’tiqodiniig naqadar kuchliligi sezilib turadi. 1035–1036 yillari Beruniy o‘zi yozgan asarpari ro‘yxatini tuzgan va mazkur ro‘yxatda 113 ta asarning nomini keltiradi. Bu asarlardan 70 tasi astronomiyaga, 20 tasi matematikaga, 12 tasi geografiya va geodeziyaga, 3 tasi mineralogiyaga, 4 tasi kartografiyaga va boshqa fanlarga oid edi. Agar olimning undan keyin yashagan 13 yil ichida yozgan 50 dan ziyod asarlarini ham qo‘shadigan bo‘lsak, ularning umumiy soni 160 dan oshadi. Ayrim manbalarda Beruniy 200 dan ziyod asar yozgani haqidagi ma’lumotlar ham uchraydi. Beruniy yozgan har bir asar uziga xos enstikdopediya edi. Masalan, uning dastlabki asarlaridan «Qadimgi xalqdardan qolgan yodgorliklar» («Al- osor al-boqiya an al-qurun al-xoliya») asari Qadimgi Xorazmda o‘tgan xadqlarning, qadimgi yahudiylar, nasroniylar, majusiylar va mu- sulmonlarning urf-odatlari, an’analari, bayramlari, kalendarlari, 121
ma’lumotlarni o‘zida to‘plagan yaxlit enstiklopediya bo‘lib, u Evropada «Xronologiya» nomi bilan mashhurdir. Bu asarni olim 27 yoshida, ya’ni 1000-yili arab tilida yozib tugallagan. Uni Qobus ibn Vashmgirga bag‘ishlagan. Bu asarning birinchi nashrini nemis olimi, beruniyshunos Eduard Zaxau 1876– 1887 yillarda Leypstigda nashrdan chiqaradi. 1879 yili esa uning inglizcha tarjimasini e’lon qiladi. 1950 yili sharqshunos olim A. Rasulov mazkur asarning bir qismini o‘zbekchaga tarjima qiladi, 1957 yili asar arabshunos olim M. A. Sale tomonidan rus tiliga tarjima qilinadi va nashr etiladi. 1968 yshsh A. Rasulov tomonidan bu asarning o‘zbek tilidagi to‘liq tarjimasi «Fan» nashriyotida bosilib chiqadi. Beruniyning «Kitobu-l- maqolot val-arz vad-diyonot» («Maqolalar, e’tiqodlar va dinlar haqida kitob»), «Kitob fi axbori Xorazm» («Xorazm xabarlari haqida kitob»), «Kitob tarixi ayyom as-sulton Mahmud va axbori abihi» («Sulton Mahmud davri tarixi va otasi haqidagi xabarlar kitobi») kabi kitoblari hali topilmadi. Ularni jahon kutubxonalari va shaxsiy kitob xazinalaridan axtarishni davom ettirish lozim. Eslatganimizdek, Beruniy Jurjon hukmdori Vashmgir saroyida yashab yurgan davrida qimmatbaho toshlar va minerallar haqida «Mineralogiya» asarini yozgan. Bu asarda muallif 300 dan ziyod minerallar va ularning fizik (qattiqligi, solishtirma og‘irligi, rangi, qirralarining tuzilishi va boshqalar), ximiyaviy (tarkibida qanday moddalar borligi, suv va olovga chidamliligi) xususiyatlarini tushuntirib bergan. Beruniyning «Mineralogiya» asarini 1963 yil SSSR Fanlar akademiyasi nashriyotida moskvalik sharqshunos A. M. Belinistkiy rus tilida nashrdan chiqardi. 1025 yil 18 noyabrda Beruniy «Geodeziya» («Tahdid nihoyot al- amokin li tashih masofot al-masokin» («Turar joylar (orasidagi) masofalarni aniqlash uchun manzillarning chegaralarini belgilash») asarini yozib tugatgan. «Geodeziya»da matematik geografiya asoslari mufassal bayon qilinadi. U 1966 yil Toshkyontda Istambul nashridan rus tiliga garjima qilinib chop etildi. «Munajjimlik san’atidan boshlangich tushunchalar» asari esa 1029 yil G‘aznada yozilgan bo‘lib, unda astrologiyaga oid asosiy tushunchalar sodda qilib izohlab berilgandir. Uni yevropacha qilib «Astrologiya» deb atasak bo‘ladi. Bu asarni O‘zbekiston Fanlar akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik 122
M.M. Rojanskaya, A. Abdurahmonov va N.D. Sergeeva hamkorlikda rus tiliga tarjima qilishib, «Kniga vrazumeniya nachatkam nauki o zvezdax» nomi bilan 1975 yil «Fan» nashriyotida nashr etishdi. U davrda astrologiya tushunchasini qo‘llash kitobning nashr etilishiga xalaqit berar edi. Shu sababli kitob nomi g‘alatiroq bo‘lib qolgan. Mutafakkirning «Hindiston» («Tahqiq mo lil hind min ma’qula maqbula fil-aql av marzula» («Hindlarning aqlga sig‘adigan va sig‘maydigan ta’limotlarini aniqlash») deb nomlangan asari 1030 yil yozib tugatilgan. Bu kitobda Hindiston xalqlari tarixining turli sohalari (aniq fanlar, adabiyot, falsafa, elshunoslik (etnografiya), geografiya, demografiya, qonunlari va urf-odatlari, dini, diniy rivoyatlari, hind yozuvining turlari, e’tiqod usullari) haqida batafsil ma’lumotlar berilgandir. Shuningdek, Beruniy bu asarida sanskrit tilidagi manbalardan ham keng foydalangan. Bu til bizgacha yetib kelmagan. Beruniy esa bundan ming yil ilgari bu tilni maxsus o‘rgangan. Kitobning arabcha matni birinchi bor 1887 yil, inglizcha tarjimasi esa 1888 yil Londonda E.Zaxau tomonidan nashr etiladi. Arabcha matn 1858 yil Haydarobodda ham nashrdan chiqarilgan. Bu kitob 1963 yil rus tilida, 1965 yil esa o‘zbek tilida chop etilgan. «Mas’ud qonuni» («Al-Qonun al-Mas’udiy») nomli asar 1030 yilda yoziladi. Unda matematik astronomiyaning asosiy qoidalari, yoritqichlarning koordinatlari, ularning harakatlanish tartiblarini hisoblab chiqarish yo‘llari batafsil tushuntirilgan. Bu kitobda bayon etilgan ta’limotlarning aksariyatini Beruniy «Qur’on» oyatlari bilan solishtirgan. Bu uning «Qur’on»ni mukammal bilganligidan dalolat beradi. Shuningdek, mazkur kitobda Beruniy tuzgan yulduzlar jadvali - Beruniy ziji ham ilova qilingan bo‘lib, mazkur jadvalda 1029 ta yudduzning koordinatalari va yulduz kattaliklari Ptolomey va arab astronomi as-So‘fi jadvallariga asoslanib berilgan. Bu asar birinchi bor bir qancha arab qo‘lyozmalari asosida Haydarobodda nashr qilinadi. Rus tilida Moskvada 1962 yilda bosib chiqarilgan. O‘zbekistonda esa 1973 yil rus va o‘zbek tillarida 2 kitobdan iborat qilib «Fan» nashriyotida e’lon qilindi. Beruniy «Hindiston» asarida Yerning harakatlanishi haqidagi mulohazalarini bayon etar ekan, bu asarni yozishdan ilgari Yerning harakatlanishi to‘g‘risida «Miftohu ilmil-hay’a» («Astronomiya kaliti») degan asarida chuqurroq to‘xtalganligini bayon etgan. Mazkur 123
tushuntirib bergan. Lekin bu asar bizgacha yetib kelmagan. Beruniy umrining oxirida, ya’ni 1045-1048 yildarda «Dorivor o‘simliklar haqida kitob» («Kitab as-say-dana fi-t-tibb») asarini yozgan. Bu asar tarixga «Say-dana» («Farmakognoziya») nomi bilan kirgan bo‘lib, uning to‘liq qo‘lyozmasi 20 asrning 20-30 yillarida Turkiyada topilgan. Bu asarda Sharqda, xususan, Turkistonda o‘sadigan barcha dorivor o‘simliklar va ularning farmakologik xususiyatlari haqida ma’lumotlar berilgan. Mazkur asarni taniqli sharqshunos olim U. I. Karimov rus tiliga tarjima qilib, 1974 yil «Fan» nashriyotida bosmadan chiqargan. Bundan tashqari, Beruniyning adabiyotshunoslik, dinlar tarixi, kalom ta’limoti, hadislarga oid maqolalari, badiiy yo‘nalishdagi asarlari - hikoyalari, rivoyatlari va she’rlari ham bo‘lgan. Ularni qidirib topish, to‘plash, nashr etish manbashunoslar, tarixchilar, sharqshunoslar zimmasidagi xayrli va tabarruk vazifalardan biridir. Abu Rayhon Beruniy jahon stizilizastiyasi taraqqiyotiga o‘zining yirik ilmiy kashfiyotlari bilan salmoqli hissa qo‘shgan buyuk olim hisoblanadi. Hozirgi zamon fanlarining barchasida Beruniyning ilmiy kashfiyotlaridan u yoki bu tarzda foydalanishadi. Beruniy o‘z kashfiyotlari bilan hissa qo‘shmagan fan sohasi kam bo‘lsa kerak. U birinchi bo‘lib Yer shari globusini yasagan. Bu ixtirodan barcha geograflar, har bir ziyoli bugungi kunda ham bahramand bo‘lmoqda. Beruniyning yirik hissasi, jumladan, astronomiya sohasiga qo‘shilgan. U garchi olamning tuzilishiga Ptolemeyning geostentrik (ya’ni olamning markazida Yer turadi, deb hisoblaydigan) sistemadan turib yondashsa ham, bu masalaga original tarzda, ya’ni Yer sharini harakatlanuvchi sistema deb yondashadi. Bunday qarash o‘sha davrlarda Yerni harakatsiz deb hisoblovchi hukmron qarashlarga zid keladigan ilmiy jasorat edi. Beruniy «Hindiston» asarida shunday deb yozadi. «Yerning aylanish harakati astronomiya fani hisoblariga hech qanday zid kelmaydi, balki yerda yuz beradigan hodisalar, uning harakati bilan birga bir tekis davom etaveradi». Bunday fikrga Galileo Galiley (1564–1642) Beruniydan 600 yil keyin kelgan. Beruniy «Istagan xil astrolyabiyani tayyorlashning turli usullari haqida» deb nomlangan asarida Abu Sa’id as-Sijziyning astrolyabiyasi xususida to‘xtalib: «Uning negizi osmon harakatlanishiga emas, balki 124
ajoyib kashfiyot deb hisoblayman», – deb yozadi. Beruniy o‘zining geostentrizmga bo‘lgan shubhalarini «Geodeziya» asarida ham ochiq bayon etgan. Beruniyning bu yo‘nalishdagi fikrlari geliostentrizmning vujudga kelishiga yo‘l ochdi va polyak astronomi Nikolay Kopernik (1473–1543) Beruniydan 500 yil keyin olamning geliostentrik sistemasini o‘rtaga tashladi. Beruniy turli xil astronomik kuzatish asboblarini ham yasagan. Ulardagi kuzatish prinstiplari bugungi kungacha o‘z qiymatini yo‘qotmagan. Beruniy osmon yoritqichlarining harakatlanish traektoriyalari doira shaklida emas, balki ellipis shaklida ekanligi haqidagi g‘oyani birinchi bo‘lib ilgari surgan va uni hisoblash usullarini kashf etgan. Bu usullar Yevropada yangi davrga kelib I.Kepler tomonidan nihoyasiga etkazildi. Beruniy Jurjonda yurgan paytlarida Quyoshni kuzatishga ham jiddiy e’tibor qaratadi, astronomiyada birinchi bo‘lib Quyosh tojining xususiyatlarini to‘g‘ri talqin qilib berdi va Quyoshni kuzatishga juda berilib ketganligidan bir qancha vaqt ko‘zlari yorug‘likni sezmay qolganligini o‘z xotiralarida yozib qoldirgan. Beruniy yoritqichlardan kelayotgan nurlar nafaqat yorug‘lik to‘lqini, balki zarrachalardan iborat ekanligi haqidagi goyani ilgari surdi. Yorug’lik bir vaqtning o‘zida ham to‘lqin, ham zarracha tabiatiga egadir degan g‘oya XX asrdagina o‘z isbotini topdi. Beruniy matematika fani rivojiga ham juda katta hissa qo‘shgan olimlardan. U birinchi bo‘lib trigonometriyani alohida mustaqil fan sifatida tahlil etdi. «Mas’ud qonuni» asarida yassi va sferik trigonometriyani bayon qilib, trigonometrik funkstiyalarning chiziqli va kvadrat interpolitiv qoidasini yaratdi. Beruniy geografiya, geodeziya, geologiya fanlariga ham sezilarli ulush qo‘shgan. «Geodeziya» va «Mineralogiya» nomli asarlari bevosita yuqorida aytilgan fanlarga oiddir. Mutafakkir «Hindiston» asarida Yer yuzasining tuzilishi, dengiz va quruqlikning nisbati to‘g‘risida to‘xtalib, shunday yozgan: «Yerning choragi ma’muradir. Ma’murani g‘arb va sharq tomondan Muhit okeani (Atlantika va Tinch okeani) o‘rab turibdi. Bu Muhit okeani, yerning obod qismini dengizlarning narigi tomonida bo‘lishi 125
yoqdan, g‘arb va sharqdan) ajratib turadi...» Bu fikrni «Mas’ud qonuni»da ham ta’kidlaydi. Xullas, Beruniy matematik hisob-kitob asosida Kolumbdan qariyb 450 yil ilgari hozirgi Amerika qit’asi bo‘lishi mumkinligini bashorat qilgandi. Beruniy Atlantika va Tinch okeanlarining janubiy qismi bir-biri bilan tutashganligini isbotlagan, Yer sharining janubiy tomonida muz qoplagan quruqlik bo‘lishi kerak, deb faraz qilgan. U geografik kenglikni hisoblashda qo‘llagan usul XVI asrda Tixo de-Brage tomonidan kashf etilgan, deb kelinadi, vaholanki, bu usulni Beruniy undan 6 asr ilgari ishlatgan. Jinslarning geologik kelib chiqishi, quruqlikning dengizlarga, dengizlarning quruqlikka aylanish nazariyalarini ham Beruniy ishlab chiqqan. Jismlarning Yer markaziga qarab tortilish kuchi haqidagi g‘oyani birinchi bo‘lib Beruniy ilgari surgan. Beruniy mineralogiya va iqlimshunoslik fanlariga ham jiddiy hissa qo‘shgan. Minerallarning tarkibiy tuzilishi, kristallanish hodisasi, yorug‘lik nuri ta’sirida kristallarning tovlanishi tabiati haqidagi g‘oyalarni ham Beruniy ishlab chiqqan. Beruniy dunyolarning ko‘pligi va xilma-xilligi haqidagi falsafiy g‘oyani ilgari surgandi. Bu g‘oya 600 yildan so‘ng Jordano Bruno (1548-1600) tomonidan aytildi va u shu g‘oya tufayli inkivizistiyaning gulxanida yondirildi. Beruniy ijtimoiy hodisalar, jamiyat taraqqiyotida ijtimoiy muhitning o‘rni, odamlar tabiatiga, ko‘rinishiga geografik iqtimning ta’siri, mehnat qurollarining jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni, kishilarning moddiy ehtiyojlari, mulk va meros masalalarini birinchi bor sostiologik tahlil qilgan. O‘rni kelganda Beruniy hayotidan bir qator ibratli voqealarga e’tiboringizni jalb qilamiz. Beruniy yoshligidan sinchkov, masalalarga rastional yondashuvchi kishi bo‘lgan. Hukmdorlarga ham, ularning ko‘ngli uchun, yolg‘on gapirmagan. Mahmud G‘aznaviyni ko‘p nojoiz ishlardan qat’iyat bilan qaytargan. Beruniy rostgo‘yligi tufayli ko‘pincha hokim va amaldorlarning g‘azabiga uchrab nohaq jazolangan. Mahmud G‘aznaviy bir necha marta Beruniyni o‘limga hukm qilgan. Shunga oid bir ibratli hodisani beruniyshunos olimlar yozib qoldirishgan: 126
savol beribdi: Ey, munajjim! Aytginchi, Qur’oni karimda bashoratchilik qoralangan, lekin, ayrim munajjimlar Quyosh va Oy tutilishini oldindan bashorat qilaman, deb da’vo qilishadi, Sen ham shu fikrdamisan? Men masalaga mantiqan yondashish tarafdoriman. Shunday hodisalar borki, ularning harakatlanishini o‘lchab, agar unga tashqi kuch xalaqit bermasa, falon narsa, falon vaqtda, falon joyda bo‘ladi, deb bashorat qilish mumkin. Shunday hodisalar borki, ularning holati biz biladigan ta’sirlardan yashiringan bo‘ladi, ularning sababini bilmaganimiz uchun bashorat qilib bo‘lmaydi. Qur’oni karimda ana shunday hodisalarni nazarda tutib soxta bashoratchilik, folbinlik qoralangan. Yolg‘onchilardan bizni xudoning o‘zi asrasin. Osmon yoritgichlarining harakatlanishi bir tekisda o‘zgarishsiz boradi va muayyan qonuniyatdarga bo‘isunadi. Shu sababli ularni oldindan aytib berish mumkin. Falakiyot ilmiga tayanib, Quyosh va Oy tutilishini oldindan bashorat qilish mumkin. Mahmud bu fikrni eshitgach, g‘azabi qaynaydi va ataylab Beruniyni mulzam qilish niyatida yana savol beradi: - Ey «bashoratchi», sen hozir men shu binoning qaysi eshigidan chiqishimni o‘z ilmingga tayanib topginchi? Mahmud shu payt 12 ta eshigi bor aylana shaklidagi binoda majlis qurayotgan edi. Beruniy Mahmudning vajohatini yaxshi anglab etdi va bir qog‘ozga bir qancha so‘zni yozib, uni Mahmudga uzatdi. Mahmud qogozni o‘zi o‘tirgan o‘rindiq tagiga bekitib qo‘ydi. Mahmud shunda Beruniyga istehzoli qarab, xizmatkoriga buyurdi: - Zudlik bilan bu yerga duradgorni chaqirib kel, mening ro‘paramdagi devordan 13-eshikni ochsin! Duradgor kelib 13-eshikni o‘rnatdi. Mahmud shu eshiqdan chiqib ketdi. Bir oz vaqtdan so‘ng, hammalari shu joyga yana to‘plangach, Mahmud Beruniy yozgan qogozni bekitilgan joydan oldi. Majlisda guvoh bo‘lganlardan biri qog‘ozni o‘qidi. Qog‘ozga shunday so‘zlar bitilgan edi: «Hukmdor! Siz bu binodagi 12 ta eshikning birortasidan chiqmaysiz. Ro‘parangizdan 13-eshikni ochtirib, o‘sha eshikdan tashqariga chiqasiz». Majlis ahli bu holatdan nihoyatda hayratga tushishdi. Mahmudning esa g‘azabdan yuzlari qizarib ketdi va amr qildi: 127
Hukm ijro etildi... Beruniy umr bo‘yi ilm-ma’rifat egallash yo‘lida tinimsiz mehnat qilgan. Hatto umrining so‘nggi daqiqalarida ham unda ilmga intilish tuyg‘usi so‘nmagan. Yoqut Hamaviy Beruniyning yaqin kishilaridan biri bo‘lgan qozi Valvolijiy tilidan quyidagi voqeani keltiradi: «Men Abu Rayhon huzuriga u og‘ir nafas olayotgan, xirillab jon berayotgan vaqtda kirdim. U mendan «Meroslarni noto‘g‘ri bo‘lish haqida aytganlaringni takrorlab ber», - dedi. Men unga rahm qilib: «Shunday ahvolda!» - dedim. U esa: «Ey, falonchi, men uchun bu masalani bilib dunyodan o‘tib ketish, uni bilmay o‘tib ketishdan afzalroq emasmi?» - dedi. Men uni (masalalarni) takrorlab bsrishga majbur bo‘ldim. U buni yodda saqladi. Keyin menga bu haqda o‘ylaganlarini aytib berdi, shundan so‘ng men chiqib ketdim. Ko‘chaga chiqishim bilan uning uyidan yig‘i ovozi eshitildi». Beruniy adolatli va muruvvatli bo‘lishni yoqdagan. Bu borada olimning o‘zi shunday hikoyani keltiradi: Xalifa Umar ibn Abdulazizning o‘g‘li Abdulloh ming dirhamga bir qimmatbaho toshni sotib olganini eshitib qolib, o‘g‘liga xat yozibdi: «Menga yetib kelgan xabarlarga qaraganda, bir uzuk olibsan. Senga nasihatim shu, darhol o‘shani sotib, uning qiymatiga mingta ochning qornini to‘yg‘az. O‘zingga bo‘lsa, kumushdan uzuk qildir, uning ko‘zi ham o‘zidan bo‘lsin». Abdulloh otasi aytganday qilibdi. Bir kishi Beruniydan iltimos qilib, «Menga foyda keltiradigan biror narsani o‘rgatib qo‘ying», – debdi. Beruniy unga al-Kindiyning Ishoratlar kitobidan o‘tkir narsalardan tayyorlanadigan bir dori tarkibini yozib beribdi. Bu dori suvga tomizilib, hosil bo‘lgan suvga qalamni botirib, aqiqtoshga chizilsa, toshdagi yozuv oq bo‘lib ko‘rinarkan. Buni o‘rganib olgan boyagi mardum Muhammad, Ali va boshqa ismlarni toshga yozib, «Bu falon joydan topilgan tabiiy yozuv», deb da’vo qiladigan va sodda odamlarning pulini shiladigan bo‘libdi. Beruniy esa o‘zining bu darsidan pushaymon bo‘lib, boshqa bunday kishilarga kimyo ilmining sirlarini oshkor qilmaydigan bo‘libdi va «Ilmni nafsi uchun ishlatadiganlarga o‘rgatish – uning jinoyatiga sherik bo‘lishdir» – deb Allohga tavba qilgan ekan. 128
Leonardo da-Vinchisidir» - degan fikriga javoban akademik S.Tolstov shunday yozadi: «Beruniyni Leonardo da-Vinchi bilan taqqoslab, uni IX asr Leonardo da-Vinchisi deyishdi. Bu noto‘g‘ri qiyoslash. Aslida, Leonardo da-Vinchini «XVI asr Beruniysi» desak, mantiqli bo‘lar edi». Beruniyshunoslar Beruniyning bir o‘zi butun boshli ilmiy- tadqiqot institutlari ham bajara olmaydigan ishlarni uddalagan, deb qayd qilishgan. Abu Rayhon Beruniy merosi mustaqilliqdan ilgari ham o‘rganilgan edi, ammo u davrlarda Beruniyning tabiiy-ilmiy merosigina materialistik dunyoqarash nuqtai nazaridan tadqiq etilgan. Mustaqillik davridagina Beruniy merosiga keng qamrovli yondashuvga yo‘l ochildi. Uning Qur’oni karim va hadisi sharifga munosabati, diniy mazhablar tadqiqi bugungi kunda olim va ulamolarimiz tomonidan keng miqyosda o‘rganilmoqda. Hozirgi paytda Beruniyning noma’lum asarlarini izlab topish davom ettirilyapti. Beruniy rahbarlik qilgan Xorazmdagi «Ma’mun akademiyasi»ning 1000 yilligi xalqaro miqyosda nishonlandi va bu tadbirlarda olimning xizmati yuqori darajada qayd etildi. Beruniyning jahon fani taraqqiyotiga qo‘shgan hissasini ta’kiddovchi asarlar yozilmoqda, tadqiqotlar olib borilmoqda. Beruniyning G‘aznadagi qabrini O‘zbekiston Respublikasidan yuborilgan maxsus ekspedistiya a’zolari ziyorat qilishdi va ta’mirlash ishlarini olib borishdi. Mustaqillik davrida Beruniy asarlarining ko‘pchilikka ma’lum bo‘lmagan qirralarini ochib beruvchi ommabop nashrlarni chiqarish yo‘lga qo‘yilmoqda va bu alloma nomini abadiylashtirish borasidagi xayrli ishlardandir. Yüklə 0,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|