O'quv qo'llanma

Almashtirish usullari
Almashtirish usullari sifatida quyidagi usullami keltirish mumkin:
- Sezar usuli;
- Affin tizimidagi Sezar usuli;
- Tayanch so‘zli Sezar usuli va boshqalar.
Sezar usulida 
almashtiruvchi xarflar к va siljish bilan aniqlanadi. Yuliy Sezar 
bevosita к = 3 bo‘lganda ushbu usuldan foylalangan.
к = 3 bo‘lganda va alifbodagi harflar m = 26 ta bo‘lganda quyidagi jalval hosil 
qilinadi:
A -* D J —* M S -* V
В —» E К -* N 
T - W
С - t F L - t O
U -» X
D 
О M —* P iV —♦ Y
E _* H N -+ Q 
W —» Z
F —
» I 
О —
» R X —
♦ A
G -» J 
P - » S
Y - * B
H - + K Q - + T
Z - * C
I - * L R - » U
Misol.
38

---

Matn sifatida KOMPUTER suzini oladigan bulsak, Sezar usuli natijasida 
quyidagi shifrlangan yozuv hosil buladi: NRPSBXW HU.
Sezar usulining kamchiligi bu bir xil harflaming o 'z navbatida, bir xil harflarga 
almashishidir.
Affin tizimidagi Sezar usulida har bir harfga almashtiriluvchi harflar maxsus 
formula bo'yicha aniqlanadi: at+b (mod m), bu yerda a, b - butun sonlar, 0EKUB (a,m )=l.
m=26, a=3, b=5 bo'lganda quyidagi jadval hosil qilinadi:
T
0
1
2
3
4
5
3t+
5
5
8
11
14
17
20
6
7
8
9
10
11
12
23
0
3
6
9
12
15
13
14
15
16
17
18
19
18
21
24
1
4
7
10
20
21
22
23
24
25
13
16
19
22
25
2
Shunga mos ravishda xarflar quyidagicha almashadi:
A
В
С
D
E
F
G
H
F
I
L
0
R
U
X
A
I
J
К
L
M
N
0
p
D
G
J
M
P
S
V
Y
Q
R
S
T
и
V
w
X
В
E
H
к
N
Q
T
w
Natijada yuqorida keltirilgan matn quyidagicha shifrlanadi: 
JVPYZNKRE.
39

---

Hozirgi vaktda kompyuter tarm oqlarida tijorat axborotlari bilan almashishda 
uchta asosiy algoritmlar. ya’ni DES. CLIPPER va PGP algoritmlari kullanilmokda. 
DES va CLIPPER algoritmlari integral sxemalarda amalga oshiriladi. DES 
algoritmining kriptomustaxkamligini quyidagi mmsol orkali xam baxolash mumkin: 
10 mln. AQSh dollari xarajat qilinganda DES shifrlash ochish uchun 21 minut, 100 
mln, AQSh dollari xarajat qilinganda esa 2 minut sarflanadi. CLIPPER tizimi 
SKIPJACK shifrlash algoritmini uz ichiga oladi va bu algoritm DES algoritmidan 
16 
mln, marta kuchliroqdir.
PGP algoritmi esa 1991 yilda Filipp Simmerman (AQSh) tomonidan yozilgan 
va elektron pochta orkali kuzatiladigan xabarlami shifrlash uchun ishlatiladigan PGP 
dasturlar paketi yordamida amalga oshiriladi, FGP dasturiy vositalari Internet 
tarmogida elektron pochta orkali axborot junatuvchi foydalanuvchilar tomonidan 
shifrlash maksadida keng foydalanilmoqda.
PGP (Pretty Good Privacy) kriptografiya dasturining algoritmi kalitli. ochik va 
yopik buladi.
Ochiq kalit quyidagicha kurinishni olishi mumkin: