O'quv qo'llanma

Axborotlam i kriptografiyali himoyalash tamoyillari
Kxiptografiya — m a'lum otlam i o‘zgartirish usullarining tuplami bo‘Iib, 
m a’lumotlami himoyalash bo'yicha quyidagi ikkita asosiy muammolami hal qilishga 
yunaltirilgan: 
maxfiylik; yaxlitlilik.
Maxfiylik orqali yovuz niyatli shaxslardan axborotni yashirish tushunilsa, 
yaxlitlilik esa yovuz niyatli shaxslar tomonidan axborotni o'zgartira olmaslik haqida 
dalolat beradi.
Kriptografiya tizimini sxematik ravishda quyidagicha tasvirlash mumkin:
33

---

Bu yerda kalit kandaydir himoyalangan kanal orkali junatiladi (chizmada 
punktir chiziklar bilan tasvirlangan). 
Umuman olganda, ushbu 
mexanizm 
simmetriyali bir kalitlik tizimiga taalluklidir.
Assimmetriyali 
ikki 
kalitlik 
kriptografiya tizimini 
sxematik 
ravishda 
quyidagicha tasvirlash mumkin:
Bu holda himoyalangan kanal bo'yicha ochiq kalit j o ‘natilib, maxfiy kalit 
jo‘natilmaydi.
Yovuz niyatli shaxslar uz maqsadlariga erisha olm asa va kriptotaxlilchilar 
kalitni bilmasdan turib, shifrlangan axborotni tiklay olmasa, u holda kriptotizim 
kriptomustahkam tizim deb 
aytiladi.
Kriptotizimning mustaxkamligi 
uning 
kaliti 
bilan 
aniqlanadi 
va bu 
kriptotahlilning asosiy qoidalaridan biri bo‘lib xisoblanadi.
Ushbu ta’rifning asosiy m a’nosi shundan iboratki, kriptotizim barchalarga 
malum tizim hisoblanib, uning o ‘zgartirilishi ko‘p vakt va mablag‘ talab qiladi, shu 
bois ham faqatgina kalitni o ‘zgartirib turish bilan axborotni himoyalash talab qilinadi.
34

---

Kompyuter ma'lumotlarini himoyalashning texnik-dasturiy vositalari
Ushbu vositalami quyidagicha tasniflash mumkin:
I. 
Foydalanuvchchilarni identifikatsiyalash va autentifikatsiyalash tizimi.
Ushbu tizim foydalanuvchidan olingan m a’lumot bo‘yicha uning shaxsini tekshirish, 
xakikiyligini aniqlash va shundan cyng unga tizim bilan ishlashga ruxsat berish 
lozimligini belgilab beradi.
Bu xolda asosan foydalanuvchidan olinadigan m a’lumotni tanlash muammosi 
mavjud bulib. uning quyidagi turlari mavjud:
• foydalanuvchiga m a’lum bo‘lgan maxfiy axborot, masalan, parol, maxfiy 
kalit va boshkalar;
• shaxsning fiziologik parametrlari, masalan, barmok izlari, kuzning tasviri va 
boshqalar.
Birinchisi an ’anaviy, ikkinchisi esa biometrik identifikatsiyalash tizimi, 
deyiladi.
II. 
Disk m a ’lumotlarini shifrlash tizimi.
Ushbu tizimning asosiy maksadi 
diskdagi m a’lumotlami himoyalashdir. Bu xolda mantikiy va jism oniy boskichlar 
ajratiladi. Mantikiy boskichda fayl asosiy o b ’ekt sifatida bulib, fakatgina ba’zi bir 
fayllar himoyalanadi. Bunga misol kilib, arxivator dasturlarini keltirish mumkin. 
Jismoniy boskichda disk tulaligicha himoyalanadi. Bunga misol sifatida Norton 
Utilities tarkibidagi Diskreet shifrlovchi dastumi keltirish mumkin.
35

---

III. 
Tarmoq bo ‘yicha uzatiladigan m a ’lumotlarni shifrlash tizimi.
Ushbu 
tizimda ikki yunalishni ajratish mumkin:
• kanal bo‘yicha, y a’ni aloka kanallari bo‘yicha junatiladigan barcha 
m a’lumotlami shifrlash;
• abonentlar bo'yicha, 
y a’ni 
aloka kanallari 
bo‘yicha junatiladigan 
m a’lumotlarning 
fakatgina 
mazmuniy 
kismi 
shifrlanib, 
kolgan 
xizmatchi 
m a’lumotlarni ochik koldirish.
IV. 
Elektron malumotlarni autentifikatsiyalash tizim i
Ushbu tizimda tarmoq 
bo'yicha bajariladigan elektron m a’lumotlar almashuvida hujjatni va uning muallifini 
autentifikatsiyalash muammosi paydo buladi.
V. 
Tayanch axborotlarni boshkarish vositalari.
Ushbu tizimda tayanch 
axborotlar sifatida kompyuter tizimi va tarmogida kullaniladigan barcha kriptografik 
kalitlar tushuniladi. Bu xolda kalitlami generatsiyalash, saklash va taksimlash kabi 
boshkaruv funktsiyalarini ajratishadi.