Orom og‘ushida dilrabo bu tun: Oydin zulumotda jilmayar bahor
Yüklə 3,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Qozoqboy YO‘LDOSH,
pedagogika fanlari doktori, professor 1949-yili tug‘ilgan. Sirdaryo davlat pedagogika instituti (hozirgi GulDU)ning O‘zbek filologiyasi fakultetini tamomlagan. Adabiyotshunoslik va adabiyot o‘qitish metodikasiga oid kitoblar, darsliklar va besh yuzdan ziyod ilmiy maqola muallifi. www.ziyouz.com kutubxonasi his-tuyg‘ulariga ham daxl qiladigan, zug‘um o‘tkazadigan bo‘lsa. Sho‘ro tuzu - mida yashagan ijodkorlarning birinchi avlodi, nisbatan erkinroq zamonlarda, chin badiiy so‘zning ta’mini tuyib, ada- biy izlanish lazzatlarini ta’biga singdirib shakllangan edilar. Shuning uchun ularning eng “qizil” bitiklarida ham kishining yuragini jiz etkazadigan nimadir bo‘lardi. Chunki ular adabi - yotning, birinchi navbatda, san’at ekanligi ni tuyib ulg‘ayishgandi. Qatag‘on haddi a’losiga ko‘taril - gan, umuman, odamning, jumladan, ijodkorning shaxsi ham sariq chaqaga olinmaydigan, ulkan Ittifoqdagi necha millionlagan odamlar ruhan sindiril - gan, yolg‘on so‘zlash axloq, yalang‘och shiorlarni qofiyaga so lish poeziya, sox- ta tuyg‘ularni tasvirlash san’at san - algan davrda ijodkor sifatida shakl- langan butun bir avlodga ifodada yalang‘ochlik, mavzuda jo‘nlik virusi atay yuqtirilgan edi. Ular buni ista - magandilar, biroq shunday bo‘lishga mahkum etilgandilar. Bu davrda asl vazifasi ko‘p ma’noni ifodalashdan, turlicha jilolanishdan iborat bo‘lgan badiiy so‘z aniq bittagina ma’noni anglatishga majbur etildi. Badiiy asar shunday yozilishi kerak ediki, undan, qanchalik istamasinlar, hech kim hech qanday ikkinchi ma’noni topolmasligi shart edi. Bunday ifoda badiiy bo‘lmas - di, albatta, ammo xavfsiz hisoblanardi. So‘zining salgina o‘zgacha tushunil - ishiga yo‘l qo‘ygan o‘nlab boshqalar “xalq dushmani” sifatida jismonan yo‘q qilinganini ko‘rgan boshqalar jo‘n, ochiq va yalang‘och yozishga, binobarin, imkon qadar adabiyotning joni bo‘lmish obrazli ifodadan qochishga majbur edilar. Shuning uchun ham Sharof Rashidov, Turob To‘la, Rahmat Fayziy, Ibrohim Ra - him, Said Ahmad, Ramz Bobojon, Asqad Muxtor, Shukrullo, Po‘lat Mo‘min, Akmal Po‘lat, Sarvar Azimov kabi yozuvchilar o‘z ijodiy imkoniyat - larini to‘la namoyon eta olmay yashab o‘tdilar. Negaki, ularning didi siyosiy xatoga yo‘l qo‘ymay, ruxsat etilgan g‘oyaviy haqiqatlarni hamma bir xil tushu nadigan yo‘sinda bayon etish talabi bi - lan shakllantirilgan edi. Bu avlod shaxs sifatida tarkib topayotgan paytda kommunistik mafkura odamning fikr-u tuyg‘ulariga ham andishasizlarcha xo‘jayinlik qilgan bo‘lsa, ijodkor sifatida qaror to - payotgan vaqtda adabi yotning missiyasi siyosatga yugurdaklik qilishdan iborat qilib qo‘yilgan edi. Bu ijodiy avlod iste’dodsizligi tufayli emas, balki talanti - ni to‘la namoyon etish jismoniy jihatdan ham xatarli bo‘lgani uchun o‘z ijodiy imkoniyatini to‘la ishga sola olmadi. Ularning ehtiyotkorligi aslo ortiqcha emasligini o‘tgan asrning 40-yillari oxiri va 50-yillari boshida ayni shu avlodning bir qancha vakillari uzoq yillar - ga qamalgani ham ko‘rsatib turadi. Jumladan, shoir Shukrullo ham millatchi sifatida yigirma besh yilga ozodlikdan mahkum qilingan edi. Afsuski, ehtiyot - korlik va cho‘chish tufayli kelib chiqqan majburiy jo‘nlik faqat tashqi jihatgina bo‘lib qolmadi. Ulkan xavotir yillar davomida bu avlodning ichki mohiya- tiga ham aylanib ulgurdi. Menimcha, bu hol faqat o‘zbek adabiyotigagina tegishli holat bo‘lib qolmay, umumittifoq miq yosidagi xususiyat edi. Hali adabi - yotshunoslik ilmi bu avlod ijodiy taqdiridagi fojiani teran ilmiy tadqiq etishi kerak bo‘ladi. Har qanday sharoitda ham ijod g‘oyat betakror va o‘ziga xos kechimdir. Shuning uchun Shukrullo aka mansub avlodni ham birday tushunish, tu- shuntirish va baholash mumkin emas. Chunki qi - yofasiz bo‘lishga majburlik ham ba’zan chinakam ijodkorlarni o‘zligidan mahrum eta olmasa, ba’zilarni tanib bo‘lmaydigan holatga soladi. * * * Shukrullo 1921-yilning 2-sentyabr kuni Toshkentning Olmazor mahallasida tug‘il - gan. Otasi Yusufxo‘ja nafaqat shahar, balki Turkiston o‘lkasida mashhur emchi edi. Yetti 20 www.yoshlikjurnali.uz / №9-10 (361) 2021 www.ziyouz.com kutubxonasi yillik maktabni tugatgan ti rishqoq Shukrullo 1935-yilda pedagogika bilim yurtiga o‘qish- ga kirib, 1938-yilda uni bitiradi. O‘n yetti yoshli yigitcha Qoraqalpog‘istonga ishga yuboriladi va u yerda boshlang‘ich sinf o‘quv- chilariga sa boq beradi. 1939-yilda Nizomiy nomidagi Toshkent pedagogika institutiga sirtdan o‘qishga kiradi va uni 1944-yilda bitiradi. Shu yillarda o‘qish bilan birgalikda Toshkentning turli maktablarida o‘qituv- chilik qiladi. Oliy ma’lumotli bo‘lgach, O‘rta Osiyo davlat universiteti (SAGU)ning as- piranturasiga o‘qishga kiradi va ayni vaqt- da O‘zbekis ton Yozuvchilar uyush masida maslahatchi bo‘lib ishlaydi (1945−1949-yil- lar). 1949−1965-yillar oralig‘ida muayyan uzilishlar bilan O‘zbekiston davlat nashri- yotida muharrirlik qiladi. 1949-yilda yosh shoirning “Bi rinchi daftar” nomli ilk kitobi bosilib chiqadi. Shu yili Hamid Sulaymon, Mirzakalon Ismoi- liy, Shuhrat, Mahmud Murodov hamda aka-uka Alimuhamedov singari taniqli shaxslar bilan birga millatchilik va sovet - larga qarshi targ‘ibotda ayblanib, qo‘lga olinadi. O‘n besh oy davom etgan tergov natijasida Shukrullo yigirma besh yillik qamoq hamda yana besh yillik barcha huquqlardan mahrumlik jazolariga hukm qilinadi. Zul m-zo‘ravonlikka bo‘yin egishni istamagan shoir Norilsk qamoqxonasida yuz ber - gan isyonda qatnashadi. Shukrullo 1955-yilga kelib, Stalin vafotidan ke- yin ozod etilgan. Shoir sermahsul ijod qilgan. Uning “Qalb qo‘shiqlari” (1949), “Hayot il- homlari” (1959), “Umrim boricha” (1960), “Inson va yaxshilik” (1961), “Inson − in- son uchun” (1964), “Zarralar” (1973), “Su- yanchiq” (1977), “Yashagim keladi” (1978), “Sening baxting” (1988), “To‘kilgan dard- larim” (2001) kabi she’riy to‘plamlari e’lon qilingan. Shuningdek, 1958-yilda bir jildli, 1973-yilda ikki jildli, 1981-yilda uch jildli saylanmalari chop etildi. Shukrulloning “Chollar” (1948), “Ros- siya” (1956), “Ikki qoya” (1964), “26-tong otari” (1966), “Gul va otash” (1972), “Ko‘ngil chirog‘i” (1975), “Asr bahsi” (1985) va boshqa bir qator dostonlari o‘z vaqtida tilga tush - gan edi. Shukrullo bolalarga bag‘ishlab she’r va ertaklardan iborat “Bahor sovg‘asi” (1962), “Yulduzlar” (1964) nomli kitoblar yaratgan. Uning “Xatarli yo‘l” (1962), “Tabassum o‘g‘ri- lari” (1964), “To‘ydan keyin tomosha” (1980), “O‘g‘rini qaroqchi urdi” (1982) singari pyesalari turli teatrlarda namoyish qilingan. Adibning “Javohirlar sandig‘i” (1983) esse kitobida ustoz yozuvchilarning ijodiy tajribalari to‘g‘risida bahs yuritilgan, “Kafansiz ko‘milganlar” (1989) avto- biografik romanida qatag‘on davri dahshatlari, “Tirik ruhlar” (1999) roman-xronikasida jadid Ubaydulla Xo‘jayev hayoti va faoliyati tasvirlan - gan. 1994-yili shoirning “Qasosli dunyo” publit- sistik maqolalar to‘plami chop etilgan. Shukrullo Karlo Gotssining “Baxtiyor gadolar” pyesasi hamda Sh.Petyofi, T.Shevchen- ko, Q.Quliyev va boshqa ko‘plab shoirlarning she’rlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. Uning asarlari rus, arab, turk, ozarboyjon, qoraqalpoq, qozoq, qirg‘iz tillarida nashr etilgan. Shukrullo adabiyot ravnaqi yo‘lidagi xiz matlari uchun 1977-yili O‘zbekistonda xiz mat ko‘rsatgan madaniyat xodimi, 1981-yili O‘zbekiston xalq shoiri 21 adabiy-ijtimoiy jurnal www.ziyouz.com kutubxonasi unvonlari egasi bo‘lgan. 1994-yili Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekis ton Respublikasi Davlat muko - foti laureati, shu yili “Do‘stlik” ordeni, 1999-yili “El-yurt hurmati” ordeni bilan taqdirlangan. Shoir Shukrullo 2020-yilning 19-iyulida 99 yoshida vafot etdi. * * * Shukrullo o‘ziga xos ovoz hamda tasvir yo‘nalishiga ega ijodkor sifatida yetmish yildan ortiqroq qalam surdi. Lekin keyingi yillarda u kishining ijodiy qiyofasida jiddiy yangilanish sodir bo‘ldi. Shukrulloning shaxs va ijodkor sifatidagi o‘ziga xosligi shundaki, o‘zi zarur deb hisoblagan vaqtda, uzoq yillar davomida amal qilib kelgan ayrim badiiy qanoatlaridan voz kechib, yangi estetik tamoyillarga tayanishga kuch topa bildi. Qartayganda ijodiy a’mol - larini o‘zgartirishdan malollanmagani uchun egamanlikdan keyin shoirning bit - ganlarida yangi belgilar ko‘zga tashlana boshladi. Shukrullo akaning yozganlari u kishining tabiatan qiziquvchan, o‘zini jamiyat tashvishlaridan chetga tort - maydigan odam ekanini ko‘rsatadi. U hamisha adabiyotga faqat ko‘ngil ermagi, tuyg‘ular o‘yini emas, ulkan bir ijtimoiy yumush deb qarab keldi. Shuning uchun kishi ijodga o‘zini to‘liq bag‘ishlashi, ilhom otashida yonishi kerak deb hi- sobladi. Oqsoqolning “Javohirlar sandig‘i” asaridagi: Yüklə 3,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|