O‘rta Osiyo Ahamoniylar davlati tarkibida (mil avv. VI-IV asrlar). Makedoniyalik Aleksandrning Baqtriya va So‘g‘diyonaga yurishlari

O‘rta Osiyo Ahamoniylar davlati tarkibida (mil.avv. VI-IV asrlar). Makedoniyalik Aleksandrning Baqtriya va So‘g‘diyonaga yurishlari.

1. O`rta Osiyoga Axamoniylar bosqini, To`maris va Shiroq jasorati xaqida nima bilaslz.

2. Axamoniylar hukmronligi davrida O`rta Osiyoda ijtimoiy-iqtisodiy hayot xaqida nima bilaslz.
3. Makеdoniyalik Iskandarning O`rta Osiyoga bostirib Kirishi va unga qarshi kurash xaqida nima bilaslz.
4. Iskandar istilosining oqibatlari xaqida nima bilaslz.



1-javob
O`rta Osiyoga Axamoniylar bosqini, To`maris va Shiroq jasorati haqida gapirganimizda quyidagilarni bayon qilishimiz mumkin bo’ladi. O’rta Osiyo viloyatlari va unga qo’shni bo’lgan hududlarning bosib olinishi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy tarixi haqida Ko’pchilik olimlar turli yillarda tadqiqot ishlari olib bordilar. Bu tadqiqotlarning aksariyati Ahmoniylar Eroni hududlari tarixi bilan bog’liqdir. Mavjud ilmiy tadqiqotlar Ahmoniylar davri mixxat yozuvlari va ayrim Yunon-rim tarixchilarining asarlari hamda arxeologik tadqiqotlar natijalariga asoslanadi. Tarixiy manbalarning ma`lumot berishicha, O’rta Osiyo xalqlari Ahmoniylar bosqiniga qarshi qattiq kurash olib borganlar. Xususan, massaget qabilalari malika To’maris (Tomiris) boshchiligida forslarning turli hiyla-nayranglar ishlatishiga qaramasdan ularning katta qo’shinini tor-mor etadilar. Malika To’maris va massagetlarning harbiy mahorati tufayli bu jangda Ahmoniylar hukmdori Kir II ham halok bo’ladi. Gerodot xabar berishicha, “Bu jang varvarlar (massagetlar) ishtirok etgan janglar orasida eng dahshatlisi edi... Kamon o’qlari tugagach, qo’l jangi boshlanib nayza va qilich bilan kurashdilar. Qo’shinlar jangi uzoq vaqt davom o’tdi. Nihoyat massagetlar g’alaba qozondilar.” Kir II qo’shinlarining massagetlar tomonidan tor-mor etilishi mil. avv. 530 yilga to’g’ri keladi. Tarixchi Polien forslarga qarshi kurashgan SHiroq qahramonligi haqidagi afsona to’g’risida xabar beradi. Uning xabariga ko’ra, sak qabilalarining vakili bo’lgan SHiroq ismli cho’pon hiyla yo’li bilan forslarning katta qo’shinlarini suvsiz sahro ichkarisiga adashtirib qo’yadi. SHiroq ham, fors qo’shinlari ham ochlik va tashnalikdan halok bo’ladilar.


2-javob
.519-518 yillarda bo’lib o’tgan bu kurashda saklar forslar tomonidan mag’lubiyatga uchraydi. Saklarning Ko’pchiligi o’ldirilib, Ko’pchiligi asir olinadi. Ularning yo’lboshchisi Skunha asir olinib, o’rniga boshqa yo’lboshchi tayinlanadi. Xullas, forslar O’rta Osiyodagi mahalliy aholining qahramonona qarshiligini qiyinchilik bilan sindirganidan keyingina bu hududlarni batamom o’zlariga bo’ysundirdilar.Mil. avv. 522 yilda Ahmoniylar taxtiga Doro I o’tiradi. U taxtga o’tirishi bilanoq Parfiya, Marg’iyona va “saklar o’lkasi”da forslarga qarshi qo’zg’olonlar ko’tariladi. Behistun yozuvlariga qaraganda, 522 yilning oxirida Marg’iyonada ko’tarilgan qo’zg’olonga Frada ismli kishi boshchilik qiladi. Doro I Baqtriya satrapi Dadarshish boshchiligidagi qo’shinlarni qo’zg’olonchilarga qarshi jo’natadi. Qo’zg’olon shavqatsizlarcha bostirilib 55 ming marg’iyonalik halok bo’ladi. Frada ham qo’lga olinib qatl ettiriladi. “Saklar o’lkasi”dagi forslarga qarshi kurashga Skunha boshchilik qiladi


3-javob
Mil. avv. 330-329 yillar qishida Makedoniyalik Iskandar qo’shinlari Hinduqush dovonidan o’tib Shimoliy Baqtriya erlariga chiqib keladilar. Bess o’z qo’shinlari bilan Iskandarga qarshi chiqdi. Ammo, tajribali Yunon-makedon qo’shinlaridan mag’lubiyatga uchradi. Iskandar Baqtriyaning poytaxti Baqtra shahri, Aorn, Drapsak kabi mustahkam qal`alarni egalladi. Mil. avv. 329 yilning bahorida Makedoniyalik Iskandar qo’shinlari Oks (Amudaryo) bo’ylariga etib kelib katta qiyinchilik bilan daryoni kechib o’tdilar. Daryodan o’tgan qo’shinlarning dastlab Ptolemey Lag boshchiligidagi ilg’or qismi keyin esa asosiy qo’shinlar Navtaka viloyatiga (Sharqiy Qashqadaryo) kirib boradilar. Bu erdan esa Iskandar qo’shinlari So’g’diyonaning poytaxti Marokandaga (Samarqand) yo’l oldilar. Kurtsiy Ruf ma`lumotlariga qaraganda, Yunon-makedon qo’shinlari Maroqandani egallashda unchalik qarshilikka uchramadilar va “shaharda o’z garnizonlarini qoldirib, Yaqin atrofdagi qishloqlarni yondirib va vayron etib”, Shimoli-Sharqqa tomon harakatlana boshladilar.Mil. avv. 334 yilning bahorida makedon qo’shinlari “urush olovini Osiyoga, Osiyo baxtini esa o’zimizga qaratamiz” shiori ostida forslarga qarshi yurish boshladi. Mil. avv 334 yil may (Granik daryosi yonida), 333 yil noyabr (Issa shahri, Suriya chegarasida), 331 yil oktyabr (Gavgamela, Shimoli-Sharqiy Mesopotamiyada) bo’lgan hal qiluvchi janglarda fors qo’shinlari to’la mag’lubiyatga uchradi. Arrianning ma`lumot berishicha Ahmoniylarning so’nggi hukmdori Doro III Baqtriyaga qochib ketadi va Baqtriya satrapi Bess tomonidan fitna uyushtirilib o’ldiriladi.


4-javob
328 yilning yozida Iskandar Sugdiyonaga ikkinchi marta yurish kiladi. Bu paytga kelib sugdiylar uning tasarrufidan chikib olgan edilar. Shunday kilib makedoniyaliklarga karshi kuzgolon boshlanadi. Iskandar esa maxalliy axolining karshiligini sindira olmaydi. Arrianning xabar berishicha, «juda kup sugdiylar kal`alarga yashirinib olishgan» va suet karshilik kursatishayotgan edi. Shuida Iskandar turli taktikalarni kullaydi, ya`ni u ayrimlarini kuch Siloy egallasa, ayrimlariga karshi jazo choralarini kulladi. Shu tarika bir vaktlar gullabyashnagan Sugdiyona kam nufusli xarobazorga aylanib koldi. Miloddan avvalgi VI va V asrlar arafasida lxamsniylar Eroni va Yunoniston Kichik Osiyoda tuknash kelib, iktisodiy va siyosiy jixatdan yukori mavkeni egallash uchun xarakat kildilar. Birok bu baxs xal bulmadi. Endi ichki muammolar va xalkaro baxslarga chek kuyish, Shuningdek uz yurtida ijtimoiy tuzumni mustaxkamlash maksadida Aleksandr Makedonskiyning otasi — Filipp Urta Osiyoni zabt etish uchun katta tayyorgarlik kurdi. Yunon notigi Isokrat miloddan avvalgi 380yilda ma`ruza kilib, jumladan, «Yunonlar urushni endi Osiyoga, Osiyoning baxtini esa uzlariga karatishlari kerak», deb aytgach, Filipp astoydil kurashga bel bogladi. Miloddan avvalgi 336 yilda Iskapdar kushinining ilgor kismi Gallespont (Dardanel) bugozidan kechib o’tdi, birok, Ho/.ali urushga kirishmasdanok K,ichik SHarada fitna kuzgolib Filipp uldiriladi.Mnloddan avvalgi 329—328 yilda Iskandar Baktriya eparxlari (beklari)ning kurultoyini chakiradi, xoin Bessniig kilguliklarini koralaydi va uzi zabt etgap erlarda mavkeini mustaxkamlab olish yuzasidan ayrim masalalarnn xal etishga urinadi. Bu paytda unga Nearx boshlik Yunon yollanma askarlari yordamga kelishadi. Shuningdek Ovrupo skiflari va Xorazm shoxi Farasmandan elchilar kelib Iskandar kolxlar va amazopkalar (xorazmliklarning kushnilari)ga karshi yursa dustlik va yordam kursatishlarini bildirishadi. Iskandar xam elchilarga iltifot kursatib, albatta ularning yordamidan foydalanajagi, xozir esa Hindiston sari yurishga tayyorlanayottanini bildiradi.