O’rta osiyoda paleografiya, epigrafika va me’morchilik tarixi

. Islomdan oldingi turkiy epigrafik yodgorliklar.
Qadimgi Turkiy Yozuvi 38 harfdan iborat bo‘lib, 4 harf unli, qolgan 34 harf 
unsizdir. Yana ba`zan a – e, o – u, u – yu harflari uchun bir harf qo‘llanilgan. Bu 
qadimgi Yozuv o‘ngdan chapga qarab yozilgan va so‘zlar orasiga ikki nuqta (: ) 
qo‘yilgan.
Demak, shuni xulosa qilishimiz mumkinki, qadimgi turk Yozuvi mil.avv. V 
asrda paydo bo‘lgan va asosan oromiy Yozuvi asosida shakllangandir.
Tunyuquq bitigtoshi
2-turk xoqonligiga asos solgan Eltarish xoqonning 
maslaxatchisi va sarkardasi Tunyuquqka bag‘ishlanib, 712 – 716 yillari o‘yib 
yozilgan. Tunyuquq bu bitigni o‘zi xayotligida yozdirgan. Bitigtosh Ulan – 
Batordan 66 km. janubiy sharqidagi Bain TSokto degan joydan topilgan. 
Bitigtoshni 
Elizaveta Klements
1897 yili shimoliy Mo‘g‘iliston safariga borganda 
topgan.
Kultegin bitigtoshi
Bilga xoqon bitigtoshi bilan bir vaqtda paydo bo‘lgan. 
Radlov bu bitigni nemis tiliga tarjima qilgan. Bu bitigtosh marmarga o‘yilgan, 
qalinligi 41 sm, balandligi 3 metr 15 sm, tub qismining kalinligi 1 m. 24.sm. 
Marmar tosh o‘rtasida bosh burchakli qalqon bor. Unga balandligi 64 sm, kengligi 
40 sm. bo‘lgan lavxa o‘yilgan. Lavxada arxar surati naqshlangan. U xoqonlik 
tamg‘asi xisoblangan. Orqa tomonga bitigtoshning o‘rnatilish tarixi, xattot 
Yozuvida bitilgan. Uning old tomoniga 40 satr, o‘ng va chap tomoniga 13 satrdan 
Yozuv bitilgan. Ba`zi joylarida Yozuv o‘chib ketgan. Bu marmartoshga yozish 
ishini Yullig Tegin ismli kishi bajargan. 

---

Bilga xoqon bitigi
– Bilga xoqon 734 yil 25 noyabrda o‘z yaqinlari 
tomonidan o‘ldiriladi. Uning o‘g‘li Ichan xoqon 735 yili otasining xotirasi uchun 
Kultegin bitigidan 1 km uzoqlikda bitiladi. Bu Yozuvni ham Bilga xoqonning 
amakisi Yullig Tegin yozgandir. Bitigtosh ag‘darilib 3 bo‘lakka bo‘lingan, shuning 
uchun ham Yozuvlarning ma`nosi unchalik tushunarli emas. Bitigtosh Bilga 
xoqonning taxtga o‘tirishidan boshlanadi. Bitigtoshda Bilga xoqonning xoqonlik 
yillari, davlatni adolatli boshqarganligi aytiladi. Bitigtoshning so‘nggi misralarida 
Bilga xoqonning o‘z xalqiga qilgan nasixatlari aks etgan: 
―xalq xoqonidan, er-
suvidan (ya`ni vatanidan) ayrilmasa, ezgulik ko‘radi, baxtli, betashvish yashaydi‖.