O’rta Osiyoning ibtidoiy jamoa va antik davrdagi tarixiy geografiyasi

O'RTA OSIYONING IBTIDOID DAVRI TARIXIGA OID ADABIYOTLAR BIBLIOGRAFIYASI RO'YXATINI TUZISH
REJA:
1. O’rta Osiyo jahon sivilizatsiyasining o`choqlaridan biridir.
2. O’rta Osiyo hududida tashkil topgan qadimgi dehqonchilik vohalarining geografiyasi.
3. O'rta osiyoning ibtidoid davri tarixiga oid adabiyotlar bibliografiyasi ro'yxatini tuzish
4. Qadimgi davr tarixining o`ziga xos xususiyatlari.
5. Salavkiylar Yunon-baqtriya, Qang, Dovon davlati O’rta Osiyo tarixiy geografiyasi.
O’rta osiyo insoniyat olamida juda qadimdan madaniyati rivojlangan, tarixi boy mintakalardan biri Bu mukad-das zaminda odamzodning ilk ajdodlari faoliyatidan gu-voxlik beruvchi kupgina materiallar topilgan. Yakin kun-largacha fanda Teshiktosh goridan topilan neandertal davri odamining koldiklariga asoslangan xolda Markaziy osiyoda eng kadimgi ajdodlarimizning izlari 80-100 ming yillik tarixga ega degan tasavvur mavjud edi. Birok keyingi yillarda janubiy Kozogistonda, Tojikistonda eng kadimgi ajdodlarimizning izlari topib urganildi. Shuningdek arxeologlar Toshkent viloyatida(kulbulok) va Fargona vodiysida (Selungur gori)arxeologik kazishma-lar utkazib, odamzodning Markaziy osiyodagi ilk faoliyati ashel` davriga(yakin bir million yilga) tegishli ekanli-gini aniqladilar. Endilikda Markaziy osiyo xududi jaxonda odamzodning ilk ajdodlari makon topgan mintagaga ki-radi. Bu kashfiet uzbek arxeologlarining jaxon tarixiga kushgan munosib xissasidir.
Ibtidoiy ajdodlarimiz dastlab tabiatning tayer noz-ne``matlarini istemol kilib kun kechirdilar. Key-inrok esa, tabiat sirlarini urganishi tufayli bir vaktning uzida dexkonchilik va chorvachilikni kashf etdi-lar. Bu kashfiet odamzodni tabiat kulligidan abadiy ozod kildi. Bu vokealar ibtidoiy jamoa tuzumining neolit (yangi tosh) davrida sodir buldi. Bu inkilobiy uzgarishlar Markaziy Osiening janubiy rayonlarida miloddan avvalgi 5-chi ming yillikda (joytun madaniyati-Kopetdag etak-larida, Korakum chulida yangi tosh (neolit) davrida ilk dexqonchilik bilan shugullangan kabilalar madaniyati), markaziy va shimoliy rayonlarida esa, miloddan avvalgi III chi ming yillikda (Kaltaminor madaniyati-Amudarening kuyi xavzasida yangi tosh(neolit) davrida dare uzanlari va kul ekalarida makon topib, ovchilik va balikchilik bilan shugullangan kabilalar madaniyati) so-dir buldi. Dexkonchilik xujaligi uz navbatida xunar-mandchilik kator soxalarining rivojlanishiga zamin yaratdi va ular asosida kadimgi shark tsivilizatsiyasining mintakalari karor topdi. Kishilik jamiyatida ruy bergan bu inkilobiy uzgarishlar dastlab buyuk Nil, Yefrat, Dajla, Xind va Xuanxe darelari xavzalarida yuz berdi. Bu mintakalarda miloddan avvalgi 4-3ming yilliklarda kadimgi misr va mesopatamiya, Xind va Xitoy kuldorlik davlatlariga asos bergan Maxonjo doro, Xarappa va Yan-shao madaniyatlari tashkil topdi. Kishilik tarixining ilk bor tsivilizatsiyasi karor topgan bu mintakalar butun insoniyat olamining kelajak taraqqiyotida uzining ma-daniy va xujalik ixtirochilik rolini uynadi. Markaziy osiyo uzining boy tarixi va madaniy dunesi bilan ana shu ka-dimgi Shark tsivilizatsiyasi tizimida rivojlanib bordi. Keyingi yillarda arxeologlar Janubiy Turkmanistonda kadimgi shark tsivilizatsiyasining yangi uchoklarini ochib urgandilar. Anov eki Nomozgox madaniyati nomi bilan uzok utmish tariximizdan muxim urin olgan bu uchoklar Markaziy osiyo xalqlarining jaxon madaniyatiga kushgan bena-zir xissasidir. Turkmanistonning kadimgi dexkonchilik madaniyati ta``sirida miloddan avvalgi II ming yillik urtalarida O`zbekistonning janubiy viloyati bulmish Surxondare xududida Nomozgox madaniyatiga uxshash So-pollitepa (bundan 3,5-4 ming yil avval janubiy Yizbe-kistonda yashagan bobodexkonlarning makoni sifatida tarkib topgan edgorlik, shaxar madaniyatining maxalliy asosi va uning kelib chikishi, ildizlari janubiy Turk-maniston xududida tarkib topgan kadimgi shark shaxar madaniyati bilan uzviy boglik ekanligi ilmiy asoslandi, O`zbekistonda shaxar madaniyati kamida ming yilga kadi-miylashdi)madaniyati tarkib topdi. Kadimgi Shark tsivi-lizatsiyasining yangi uchogi- kadimgi Baktriya dunesi shakllandi.
Kadimgi Baktriya,Sugdiena,Parfiya va Margienada bronza davridaek(miloddan avvalgi 11ming yillikda) ilk shaxarlar vujudga keldi.
Kadimgi Xorazm xakida gap ketganda kuz ungimizda Amudarening kuyi xavzasi rayonlari-Korakolpogiston, Xorazm va Toshovuz viloyatlari keladi Bu kadimda bir butun yagona xudud, yaxlit madaniyat uchogi bulgan. Bu mas-kanda ilk Xorazm davlati tashkil topgan. Sugdiena ka-dimdi xozirgi Samarkand, Kashkadare, Navoiy va Buxoro viloyatlari xududida tashktl topgan. Miloddan avvalgi 6-4asrlarda Sugd erlari Eron Axamoniylariga eatta ja-rima tulab turuvchi tobe yurtlardan biri bulgan. Uning xalqi Spitamen boshchiligida I Zulkarnayn lashkarlariga karshi mardonovor kurashgan Sugdiena miloddan avvalgi III asr urtalarida Yunon-Baktriya podsholigi tarkibida keyinrok esa, buyuk Kushonlar saltanati kul ostida ri-vojlandi. Milodiy eraning II asrida u Kang davlatiga karar edi. Uning bosh shahri Samarkand Shark bilan Garbni iktisodiy jixatdan boglab turuvchi "buyuk ipak yuli"da Shark darvozasi rolini uynadi. Sugd savdogar-larining savdo faktoriyalari, karvonsaroy va kishlokla-ri Yettisuvda (Balxash, Sassik kul, Olakul, Jungariya olatovi va shimoliy Tyan`shan oraligida joylashgan) Sharkiy Turkistonda (xozirgi Sin`tszyan-uygur avtonom rayonidagi tarixiy viloyat), Xitoyning kator shimoliy viloyatlarida, xatto butun Sibir` viloyatlarida kad ku-tardi. Baktriya O`zbekistonning Surxondaryo viloyati, janubiy garbiy Tojikiston erlari, shimoliy Afgoniston tashkil etgan. Bu yurt xam uz vaktida Eron axamoniylariga tobe sifatida katta jarima tulardi Markaziy osiyoda birinchi bulib, I Zulkarnaynga buyin egdi. Bu xududda miloddan avvalgi IIIasrda Yunon-Baktriya davlati tashkil topdi. Bu yurtda miloddan avvalgi 8-7 asrlarda Kadimgi Baktriya podsholigi tashkil topdi. O`zbekiston xududidagi eng ka-dimgi shaxar shu yurtda shakllandi, Markaziy osiyo xududidagi voxa aholisi sugdiylar, xorazmiylar, baktriyaliklar, parkanlar, chochliklar nomi bilan yuritilib, ular yashagan voxalarni urab olgan dasht aholisi umumiy nom bilan saklar deb yuritilgan. Sak eki skif nomi bilan atalgan dasht aholisi asosan chorvachilik bilan shugullangan. Avestoda Eron va Turon zamin aholisi xakida gap ket-ganda Amudarening chap soxilida yashovchi aholini dexkon-chilik bilan shugullanuvchi xalq,ung tomonda, ya``ni shi-molda yashovchi aholining asosiy mashguloti chorvachilik deb tushunilgan. Anu shu chorvadorlar turlar deb atalib, ularning yurti esa, Turon deb atalgan. Markaziy osiyoning ka-dimgi davri miloddan avvalgi 8 asrdan to 4 asrgacha bulgan tarixiy jaraenni uz ichiga oladi. Bu davr ikki boskichdan iborat. Uning birinchi boskichi miloddan avvalgi 8-4asrlarni kamrab oladi. Bu davr Markaziy osiyo tarixining arxeologik davriy tizimida ilk temir davriga tugri ke-ladi. Markaziy osiyo kadimgi dunesining ikkinchi boskichi esa, miloddan avvalgi 4 asr oxirlaridan to milodiy 4 asrgacha bulgan davrni uz ichiga oladi. Bu davr tarixi Markaziy osiyoda kuldorlik davlatlarining paydo bulishi, rivojlanishi va ularning inkirozga yuz tutishi bilan tavsiflanadi. Ka-dimgi dunening dastlabki boskichi-ilk temir davridir. Kishilik tarixida ilk temir davrining boshlanishi bi-lan yangi tarixiy zamon boshlanadi. Bu davr bilan boglik xolda jamiyat iktisodiy-ijtimoiy xaetida tub uzga-rishlar yuz beradi. Arxeologik materiallarning guvoxlik berishicha, bu davrda 4 ta soxada tub uzgarishlar yuz bera-di:
1. Mexnat kurollari ishlab chikarish va uy-ruzgor buyumlari yasashda ilk bor temirdan foydalanishga uti-ladi, temirning ishlab chikarishga kirib kelishi mexnat unumdorligining keskin darajada rivojlanishiga olib keladi;
2. Bu davrda magistral kanallar kurish boshlanadi. Bu esa, sun`iy sugorish tizimini yaxshilaydi, dexkonchilik va undan keladigan doimiy daromad aholining ishonchli yashash manbai bulib koladi;
3. Dexkonchilik bilan shugullanuvchi yirik aholi punktlarida nufuzli jamoa a``zolarining atrofi mudo-faa devorlari bilan uralgan karorgoxlar paydo buladi, ya``ni xokim urdasi(tsitadeli) rasmiylashadi.
4. Chorvador aholi orasida kabila oksokollari va ularning baxaybat oilaviy mavzoleylari vujudga keladi.
Ilk temir davrining yukorida sanab utilgan 4 ta xu-susiyati Markaziy osiyo aholisi xaetida tub ijtimoiy-iktisodiy va mulkiy uzgarishlar yuz berganligidan dalo-lat beradi. Shu bilan birga ular ilk temir davri jamiyat tarkibi, madaniyati va siesiy tuzumi xakida fikr yuri-tishga imkon yaratadi. Agar biz ana shu mezondan kelib chikadigan bulsak, Markaziy osiyo kadimgi dunesining davst-labki boskichi xarbiy demokratiya printsiplari asosida kurilgan boshkaruv tizimini kuramiz. Bu boshkaruv ti-zimi boshida kabila aslzodalari, kabila oksokollari va koxinlar turgan Markaziy osiyoning shimolida xususan, ka-dimgi Xorazmda ilk temir davrining ana shu 4 xususiya-tidan 2 tasi Markaziy osiyoning shimoliy sharkiy viloyatla-rida (Fargona vodiysi va Toshkent voxasida) 1 tasi va janubida esa, 3 tasi uz ifodasini topgan. Arxeologik materiallarda namoen bulgan ilk temir davrining bu xu-susiyatlari Markaziy osiyoda xuddi shu davrda agrar taraqqiyot yunalishi asosida shaxarlarning paydo bulishi jamiyat-ning sinflarga bulinishi va dastlabki xarbiy demokra-tik davlat uyushmalarining paydo bulishidan guvoxlik beradi. S P Tolstoy "Katta Xorazm"davlatining tashkil topish boskichini xuddi shu davr tarixiy jaraeni bilan boglaydi. Shuningdek, "Kadimgi Baktriya"podsholigi xam shu davrda tarkib topgan edi. Bu davrning eng muxim xu-susiyatlaridan yana biri Markaziy osiyoda aniq xududiy chega-raga ajralgan 2 ta xujalik majmuining tashkil topishi edi. Birinchi xujalik majmui kuchmanchi sak kabilalariga xos bulib, ularning chorvachilik xujaligida bu davrda mulkiy tengsizlikning usishi kuzatiladi. Ikkinchi xu-jalik majmui esa,sugorma dexkonchilik asosida kurilgan ziroatchilikning utrok xujalik yuritishi faoliyati bilan boglik edi. Shu davrda dexkonchilik olamida bir necha ta-rixiy madaniy xujalik viloyatlari dexkonchilik markaz-lari tarkib topgan. Antik davrga kelib, bu markazlarda usha davr tsivilizatsiyasining eng kadimgi uchoklari paydo buldi. Bular Kadimgi Baktriya, Sugdiena, Margiena (geo-grafik xudud-Turkmanistonning Mari viloyati), Parfiya (Turkmanistonning Ashgabad viloyati va unga yakin bulgan shimoliy-sharkiy Eron erlari karagan,aholisi Par-fiyaliklar), Xorazm, Choch (Sirdarening urta xavzasi, xo-zirgi Toshkent viloyati va janubiy Kozogiston erlari), kadimgi Fargona va Ustrushona(ilk urta asrlarda xozirgi Jizzax va Xujand viloyatlariga tegishli xududlar shu nom ostida tushunilgan) edi. Ularning xar biri chukur ildiz otgan uz moddiy madaniyatiga ega. Shu bilan birga ular-ning moddiy madaniyati Markaziy osiyo mintakasiga xos umu-miylik uxshashlik shuning- dek, aloxidalik xususiyatlari xam mavjud.
Dexkonchilik olamida ruy bergan muxim xususiyat shun-daki,bu davr moddiy madaniyatida 2 zona buylab rivojla-nish davom etdi. 1-chi zona Amudare, Zarafshon va Kash-kadare xavzalari doirasidagi, 2-chisi esa, Sirdare xav-zasi doirasidagi viloyatlarni kamrab olgan edi. 1-chi zonada kadimgi Baktriya, Sugd, Xorazm davlatlari mavjud bulib,ularning moddiy madaniyatida kadimgi shark tsivi-lizatsiyasi yutuklari asosida tashkil topgan yuksak ri-vojlangan dexkonchilik an``analari etar edi. Bu zona xu-narmandlari kulolchilikda kulolchilik charxidan keng foydalanganlar va ular ishlab chikargan maxsulotlar to-var xarakteriga ega bulgan. 2-chi zona tarkibiga Choch,kadimgi Fargona va Ustrushona viloyatlari kirgan. Bu zona moddiy madaniyatida 1-chi zona xunarmandchilik xu-jaligida kuzatilgan yuksaklik kurinmaydi. Ayniksa, bu koloklik kulolchilikda kuzga yakkol tashlanadi. Markaziy osiyo kadimgi dunesining 3-chi muxim xususiyati bu ulkada urbanistik taraqqiyotning uziga xosligi va kuldorlik davlatlarining vujudga kelishi edi. Markaziy osiyo kadimgi tarixining 2-chi boskichi boshlarida uning janubida 2ta davlat tarkib topdi. 1-chisi yunon-Baktriya davlati, 2-chisi Parfiya podsholigi. Shuningdek, ular bilan deyarli 1 vaktda Markaziy osiyoning shimolida yarim kuchmanchi va yarim utrok Kanguy (Xitoyliklar tushunchasida Davandan garbda joylashgan yurt xozirgi Toshkent voxasi, Chimkent viloyati va Sirdarening kuyi xavzasidagi erlar) va Davan (Xi-toyliklar tushunchasida Fargona vodiysi) davlatlari xam tarkib topdi. Milodiy eraning boshlarida Markaziy osiyoning janubida Kushonlar davlati paydo buldi. Markaziy osiyo ka-dimgi dunesining 4-chi muxim xususiyati shundaki, shu davr 2-chi boskichi davomida san``atda, me``morchilikda, mudofaa inshootlari kurilishida xunarmandchilikning kator tarmoklari doirasida nixoyat usha zamon mafkura-sida yunon madaniyati an``analari ma``lum darajada uz aksini topa bildi. Eng muximi shuki, aynan shu davrda turkiy zabon kabilalarning Markaziy osiyoning ichki rayon-lariga faol kirib kelishi yuz berdi. Bularning xammasi Markaziy osiyo xalqlari tarixidagi eng muxim vokealar bulib, xalqimiz utmish tarixining murakkab saxifalaridan gu-voxlik beradi. Dastlabki kuldorlik davlatlari Salav-kiylar, Yunon-Baktriya, Kadimgi Xorazm, kadimgi Far-gona, Kang davlatlari katta er egalari sifatida ishlab chikarish ob`ektlari va kurilish inshootlari mulkdori sifatida kul mexnatidan keng kulamda foydalanmaydilar. Chunki usha zamon jamiyati asosida erkin jamoa a``zolari tashkil etadi. Fakat Kushrnlar saltanati davridagina kul mexnatidan davlat mikesida foydalanish kuchaydi. Birok u xam cheklangan edi.
Markaziy osiyoning tabiati va xujaligi xakidagi xalqlari xaeti xakidagi ilk manba zardushtiylik dini-ning mukaddas kitobi "Avesto" xisoblanadi. Avesto er av 7-6 asrlarda paydo bulgan. Bu asrda markaziy osiyoning kadimgi davlatlari Xorazm, Sugdiena,Baktriya,Margiena kabi davlatlar tabiati guzal va boy kurkam mamlakatlar sifatida tilga olinadi. Bu davrga oid geografik tasav-vurlar Bexistue ezuvlarida xam uz ifodasini topgan Be-xistun toshlariga Markaziy osiyo kishlok xalqla-ri,kadimgi viloyatlar, ulkaning kadimgi tabiati va xu-jaligi xakidagi ma``lumotlarning er av 6-asrda ezib koldirishgan. Bu davrga oid geografik tasavvurlar bizga ma``lumki er av 7-6 asrlarda markaziy osiyoda Eroniy forslar xukmronlik kilgan va ulka tabiatiga oid geo-grafik tasavvurlarga ega bulgan. Mana shu manbalardan bizgacha etib kelgani Yunon va kisman Xitoy manbalari-dir. Bu manbalar ichida 5-asrda yashagan yunon olimi Ge-rodot kadimgi fors manbalari asosida tuplagan geogra-fik ma``lumotlari dikkatga sazovordir. Uning asarlarida usha vaktda Markaziy osiyo xududlarida yashagan issedonlar xakida kizikarli ma``lumotlar Yunon va Rim olimlari Kvint Kurtsiy Ruf(I asr),Strabon(mil.av I asr), Pliniy starshiy (eramizning I asri), Arrian (II asr), Plutarx(I-II asrlar) Ptolemey (II asr), Polibey (mil.av IIasr), Pompey Trog (eramizning II asri) kabi olimlarning asarlari or-kali bizgacha etib kelgan. Bu asarlarda gullab-yashnagan ulka Sugdienaning orfografi va gidrografi ob`ektlari tasvirlangancha tushurilgan. Yunon va Rim manbalarida Amudare-oks, Sirdare-yaksart, Zarafshon-Politiliy deb ezilgan. Zarafshon daresi xakida eramizning III as-rida yashab ijod etgan Kvint Kurtsiy xam yaxshi ma``lumot ezib koldirgan. Jumladan,Sugdienaning katta kismini maxalliy aholi Pameshden deb ataydigan dare okib utadi. U avval tor uzandan okib utadi. Sungra tor gorga okib tushadi va kuzdan goyib buladi. Birok xar doim darening mavkeyi eshitilib turadi er usti esa,doimiy ravishda zax deb utiladi. Mana shunga uxshash fikrlar Rufning za-mondoshi Strabon asarlarida xam baen etilgan Strabon uzining 17 ta kitobidan iborat "Geografiya"nomli asa-rida Markaziy osiyodagi chullar va darelar urni asosiy xususiyatlari va asosiy tafovutlarini kursatib utadi Chunonchi,u tajang va Murgob darelari xavzasidagi ulka-ning obod va yaxshi joylar ekanligini ta``riflaydi Strabon asosiy darelardan Sirdare xakida fikr bildi-rib, Sirdareni Sugdienaning sharkiy chegarasi deb xi-soblaydi va darening shimoliy sharkida skif kabilalari yashashini e``tirof etadi Antik davr Yunon olimlaridan Klavdiy Ptolimey Markaziy osiyo tabiiy geografiyasiga oid aniq va nisbatan mukammal ma``lumotlarni ezib kol-dirgan Ptolemey 90-168yillarda yashagan mashxur geo-graf,matematik,fizik va astronom olimdir U kartograf va mamlakatshunos sifatida mashxur bulib 8tomlik "Geo-grafiyanoma"asarini ezib koldirgan U geografiya asari-ning 6-chi kitobida markaziy osiyoning tekislik kismi tabiati va aholisi,asosiy karvon va shaxarlarini keng tasvirlaydi Bundan tashkari u uzi tuplagan barcha ma``lu-motlarni tuplab,shu jumladan savdogarlar, sayexlar, ta-biatshunoslar va tarixchilar ma``lumotlari asosida 27 kartadan iborat "Dune kartasini"tuzadi Gradus turi asosida ishlangan bu xaritalar uz davriga nisbatan ilmiy jixatdan yukori darajaga ega bulib, 23kartasida Marka-ziy osiyoning 81-147shk va 35-63 shk orasidagi kismi tasvirlangan Bu kartada Amudare, Sirdare, Zarafshon darelari, Tajang, Murgob darelari tushirilgan Undan tashkari Ptolemey xaritasida Amudare bilan Sirdare orasidagi erlar Transoksiana ya``ni Oks-amudarening narigi egidagi erlar deb atalgan Bu kartada yirik geo-grafik nomlardan Sugdiena, Margiena, Parfiya va Bak-triya, Ariya kabi davlatlar bilan birgalikda Marokanda, tribaktra, Guriana kabi shaxarlar xam kursatilgan Yirik darelar boshlanuvchi Koshdi, Sugdi, Ikaus, Baktriya, Abzay va boshka toglar xam tasvirlanadi.
Ptolemey kartasida garchi ayrim chalkashliklar bulsada, birok keyingi davrlardagi Markaziy osiyo xakidagi geo-grafik bilimlarning rivojlanishiga asos buldi Marka-ziy osiyo tabiati xakida geografik bilimlarning, tasav-vurlarning shakllanishida antik davr Yunon-Rim man-balari bilan birgalikda Xitoy manbalari xam muxim axamiyat kasb etadi (Si-Ma-tsyan mil av 11-1asrlar "Istoricheskie zapiski", Ban` Gunn mil.av 1-asr "1-chi Xan dinastiyasining tarixi") Xitoy tarixchi va sayyoxlari Ya Bichurin inkilobdan oldin I.Grigor`ev, I Mushketov, S.Umrzokov tomonidan ancha keng urganilgan Mazkur tad-kikotchining sezishicha, Xitoy elchisi Chjan Tszyan er av 11-asrda Markaziy osiyoga saexat kilan va bu saexati davomida xilma-xil tarixiy va geografik ma``lumotlar tuplagan Chjan Tszyan Ili vodiysi(xozirgi Kirgiziston-ning togli vodiysi)manzarasini,janubiy Kozogistonning togli vodiylari dasht va chullarining tabiati xakida fikr yuritgan Shuningdek,sayex uz-uzidan boshka Xi-toyliklar tuplagan manbalar asosida er av asrlardaek Markaziy osiyo va Kozogiston tog tizmalari tasvirlangan xaritalarni yaratishgan Bu xaritalarda Kirgiziston tiz-masi,Talas olatogi Kakshaltov tog tizmalari, Balxash va Issikkul,Chuv daresi va shaxarlar tasvirlangan.
1 Antik davr ma``lumotlari shuni kursatadiki, Mar-kaziy osiyo tabiiy geografiyasi urganganlik va uzlash-tirganlik darajasi ilk tsivilizatsiya markazlaridagi il-miy darajalarga yakin bulgan.
2 Antik davr geografik ma``lumotlari mukammal bulmay nisbatan kamchiliklardan xam xoli emas. Ulkaning kuplab ob`ektlari xakida ma``lumotlarning yukligi, ma-xalliy aholining bu davrga oid geografik bilimlarning saklanib kolmaganligi antik davrga xos xususiyatlardir.
3 O’rta Osiyo xakidagi antik davr geografik ma``lumotlari ancha cheklangan va xatto kamchiliklari bul-sada, birok keyingi tarixiy boskich urta asrlarning em-pirik bilimlari va nazariy umumlashmalari uchun zamin yaratadi.
Qadimiy yozma manbalarga qaraganda,mil.av.1ming yil-likning yirtalarida Yirta Osiyo xududida ilk davlatlar bulgan. Bu davlatlar Atrea, Gurgon, Murgob, Kunduz dare-larining xavzalarida Amudare,Zarafshon etaklarida joylashgan.
Mil av 6-5asrlarda toshga uyib ezilgan Axamoniy ezuvlarida saklarning 3 kabilaviy birlashmalari kursa-tib utilgan.
"Saka-tigraxauda"- bular Sugdienaning shimoli-sharkida, Sirdarening ung tomonida Toshkent oblasti, Yettisuv,janubiy Kozogiston erlarida yashaganlar. Tadki-kotchilarning aytishlaricha,bu nomni "chukkoyma kalpok kiygan saklar" deb tarjima kilish mumkin.
"Saka-tiay-taradaraye"- "dare naregidagi saklar" Kadimiy Eron tilida "dare" suzi dengiz eki dare degan ma``noni xam ifodalar edi. Shu sababli saklarning bu kabilalarini "dengizning naregidagi saklar" degan nom bilan xam ataganlar. Bu kabilalar Sirdare va Orol den-gizi etaklarining narigi tomonida yashaganlar.
"Saka-xaumavarka"-kadimiy Eron manbalarining ma``lumotlariga karaganda, bu kabilalar Markaziy osiyoning markaziy va janubiy kismida yashaganlar Sugdiena, Bak-triya, Xorazm va boshka viloyatlarning nomlari bulgan xolos, lekin shu viloyatlarda yashagan aholining nomlari xech kaerda tilga olinmaydi. Saka-xaumavarga jangovor kabilalarning katta ittifoki bulgan deb kat``iy aytish mumkin. Bu kabilalarning bir kismi utroklik xolatiga kuchib, dexkonchilik bilan shugullana boshlagan. Natijada, ularning katta kismi toglarda, chullarda kuchib yurgan ut-rok bulib yashagan kabilalar esa, "Sugdlar, Baktriyaliklar, Fargonaliklar" deb ataladigan bulib kolgan A.Makedonskiy istilosiga kadar, bu kabilalar Sirdare-ning kuyi okimidagi erlarda va Orol dengizining shi-molida yashaganlar.
Turli kadimgi tillar ezma manbalardagi Baxdi, Bak-trish, Baktriena, Baxli, Baxlika(xind manbalari) yirik ulka va davlatning nomidir Baktriya bu baxdi, baktra da-resi (xozirgi balxob) nomi bilan boglikdir. Baktriya erlari-bu Afgonistonning shimoli-sharkiy kismini, janubiy Tojikiston, Surxondare viloyatini uz ichiga olgan "Avesto" ning yasht kitobida tilga olingan "Sugd makoni Gava"-Sugdienaning eng kadimgi viloyati bulishi mumkin.
Sugdiena- bu Zarafshon, Kashkadare voxalarida joy-lashib, janubi-sharkda Baktriya va shimoli-garbda Xo-razm bilan chegaradosh bulgan. Sugdiena muxim savdo yul-larining chorraxasida joylashgan. Sugdienaning markazi Marokanda shahri bulgan Sugd tilida Smorakanda, olim-lar fikriga kura, uchrashuv,anjumanlar joyi" Sugdiena-ning Yerkurgon, Uzunkir degan shaxar markazlari xam bulgan.
Xorazm "Avesto"da Xvarizam,kadimgi fors tilida Xvarazmish, kadimgi Yunon tilida Xorosmiya deyilgan. Xorazm edgorliklari mil.av IX- III asrlarga oid Amiro-bod madaniyati nomi bilan atalgan.
"Katta Xorazm" davlati tarkibiga Girkanlar, Par-fiyaliklar, sarashlar va tamakeylar erlari xam kirgan Xorazm davlatining markazi Marv va Xirot atrofida bulgan. Mil.av 6-asrning urtalariga kelib, Axamoniylar podshosi Kir-11 uz lashkarboshisi Garpakka kichik osiyodagi shaxar davlatlarni bosib olishni buyuradi. Uzi esa, Bobil, Markaziy osiyo xududlariga viloyatlarni (Baktriya, Xorazm, Sugdiena, Margiena va boshkalar) va Misrni bosib olishga tayergarlik kura boshladi.
Kadimgi dune mualliflari Gerodot, Ksenofont ma``lumotlaridan xulosa chikaradigan bulsak, mil.av 545-539 yillarda Kir-11 sharkiy Eron viloyatlari va Mar-kaziy osiyodagi Xorazm, Sugdiena, Margiena viloyatlari va sak kabilalarini uziga buysundiradi. Lekin shuni ta``kidlash lozimki, Kir 11 markaziy osiyoni kay tarzda bosib olganligi tugrisida aniq ma``lumotlar saklanmagan.
Mil.av 539 yil Kir-11 Bobilni buysundirib, Misr yurishiga tayergarlik kuradi. Lekin markaziy osiyodagi axvol bu yurishni keyinga koldirishga majbur kildi. Kuchmanchi massaget kabilalari Axamoniylar davlatiga xujumlar kilib, utrok Eron kabilalariga anchagina zien etkazar edilar. Kir11ning ikkinchi yurishi maxalliy aholining kattik karshiligiga uchragan va kuchmanchi mas-sagetlar tomonidan tor-mor etilgan Massagetlarga Tu-maris boshchilik kilgan Jangda Kir11 xalok bulgan.
Mil.av 522 yil sentyabrida Doro 1 taxtga utirdi. U taxtga utirishi bilanok, bosib olingan kupgina viloyat-larda kuzgolonlar kutariladi 522 yilning oxirida Mar-gienada kutarilgan Fraada kuzgoloni Baktriya satrapi Dodarmish tomonidan aevsiz bostiriladi Mil av 519-518 yillar saklar Skulxa boshchiligida kuzgolon kutaradi lekin bu kuzgolon xam bostiriladi.
Kadimgi davr muallifi Loshen uzigacha etib kelgan sak afsonalaridan foydalanib, jasur Shirok obrazi orkali saklarning axamoniylarga karshi kaxramonona kurashini xikoya kiladi. Bunga kura Shirok Doro1 kushinlarini xiyla bilan suvsiz saxroning urtasiga boshlab boradi va uz yurtini shu tarika boskinchilardan saklab koladi.
Axamoniylar Eronini buysundirgach, A.Makedonskiy Markaziy osiyoga xujum kiladi Mil av 329 yilning baxorida A.Makedonskiy kushinlari Oks(Amudare) buylariga etib keldi. A.Makedonskiy Termizning garbiy tomonidan Amudaredan suzib utadi. Oksdan suzib utgan Yunon-makedon kushinlarining dastlab Ptolemey Lag boshchili-gidagi ilgari keyinrok esa, asosiy kushinlar Nautaka viloyatiga kirib bordilar. Bu erdan esa, Iskandar ku-shinlari Sugdiena poytaxti Marokanda(Samarkand) shax-riga yul oladilar A Makedonskiy Marokandani osonlik bilan egallaydi va bu erda bir garnizon koldirib,uzi shimoli-shark tomon xarakatlanadi. Lekin endigi yurishlar Yunon-makedonlar uchun ogir kechdi.
Sug aholisi bir tan bir jon bulib, boskinchilarga karshi chikdi. Eng ogir janglar Ustrushonaning togli xu-dudlarida bulib utdi Bunday janglarning birida Iskan-darning katta kiyinchilik bilan maxalliy aholining karshiligini sindirdi Kup utmay Baktriya va Sugdiena-ning kupgina joylarida Iskandarga karshi kuzgolonlar kutarildi. Iskandar ikki kun ichida Yaksart buyidagi beshta shaxardagi kuzgolonlarni aevsiz bostiradi. Sungra Yunonlar kuzgolon markazi bulgan kiropolni kamal ki-ladi. Shu erda Iskandar xam yaralanadi Kiropol bosib olinadi.
329 yil kuzida Spitamen Sugdda kuzgolon kutaradi. Spitamen Marokanddagi Iskandar koldirib ketgan gar-nizonni kirib tashlab, shaxarni egallaydi. Iskandar yuborgan Forluk boshchiligidagi kushin Spitamendan Yak-sart buyida markaziy osiyodagi sunggi tayanch nuktasi Aleksandriya esxatini barpo kiladi. Sungra u Marokanda tomon yurish kiladi va Zarafshon aholisidan kattik uch oladi Spitamen chulga chekinadi. Iskandar Baktriyada kishlaydi Iskandarga Klark boshchiligidagi yangi kuchlar kelib kushildi. 328 yildagi janglarda Yunon-makedonlar Spitamen ustidan galaba kozonadi. Spitamen shundan sung, saklar yurtiga kochib ketadi. 328 yilning oxirlarida Spitamen saklar yurtida xienatkorona uldiriladi Lekin Spitamen xalok bulsada Sugd xalqi boskinchilarga buy-sunishni xoxlamas edi.
Iskandar endi maxalliy zadagonlar bilan yakinlashadi. Oksiart kizi Roleanaga uylanadi. Maxalliy zadagonlar xam Iskandar xizmatiga uta boshlaydi. Mil av 327 yil oxirlaridagina Sugdiena Iskandar tomonidan batamom bosib olinib, kuzgolonlar bostiriladi Iskandar esa, Xindiston yurishiga otlanadi.
Iskandarning ulimidan keyin aniqrogi mil.av 323 yilda viloyat satraplari (xokimlari) urtasida xukmron-likka intilish kayfiyati kuchaydi. 3000 mingdan ortik Yunonlar esa, uz vatanlariga kaytish maksadida yulga ot-landilar. Iskandarning yirik lashkarboshilaridan biri bulgan Salavka kuzgolonchilarni bu yuldan kaytarishga intildi. Birok bundan natija chikamagach, ularni uz ko-niga botirdi. Ammo lashkarboshilar urtasida xokimiyat uchun kurash tobora kuchaya bordi. Kuplab konli janglardan keyin imperiya garbiy viloyatlarining xokimi Salavka mil.av 312 yilda Vavilonda uz xokimiyatini mustaxkam-ladi. Salavka mil.av 311-302 yillarda boshka satraplar bilan jang kilib, sharkda uz xukmronligini batamom mustaxkamladi. Shunday kilib Salavka 1 Parfiyaliklar, Baktriyaliklar, Sugdiylar, Girkanlar ustidan uz xuk-mronligini urnatdi. Keyinchalik Salavka 1 ning meros-xuri Antio XIII davrida Salavkiylar davlati tarkibidagi satrapliklar yana yiriklashdi.
Sharkiy viloyatlar Salavkiylar davlatining iqtisodiyotida muxim urin tutgan. Shu maksadda Salavka 1 mil.av 293yilda uzining ugli Antioxni Sharkiy viloyatlar xuk-mdori kilib tayinlaydi. Salavka 1 va Antioxlar davrida yangi shaxarlar barpo etish masalasiga katta e``tibor be-rilgan. Yunon tarixchisi Iliyniyning ezishicha Margie-nada Iskandar kurdirgan shaxarni (Aleksandriyani) ma-xalliy aholi (yunonlar maxalliy aholini "varvarlar"deb ataydi) buzib tashlaydi. Uning vayronalarida esa, Antiox yangi s`haxar barpo etib, uni "Antioxiya"deb atagan.
Mil av III asrda sodir bulgan tarixiy vokealarni eslar ekanmiz, birinchi navbatda kuchmanchilar xarakati kuz ungimizga keladi. Bir tomondan Xunnlarning sharkiy Turkistonga kirib kelishi, ikkinchi tomondan u erdan oechjilarning garbga chekinishi, ularning beshta kabila ittifoki asosida Fargona vodiysiga kirib kelishi, u erdan Jizzax va Samarkand orkali janubiy Sugdiena ya``ni Nakshabga kirib kelishi sungra, ularning Baktriya tuprogida karor topishi kuzatiladi.
Salavkiylar davlatining siesiy va iktisodiy ildiziga erli kuchmanchilar kup putur etkazgan. Masalan, mil.av 4-asrning oxiri III asrning boshlarida kuchmanchi dax kabi-lalari (uz vatani Ikki dare oraligidan chikib) amudare-ning chap soxiliga xozirgi janubiy Turkmaniston erla-riga yurish kiladi va Margienada Iskandar kurdirgan Aleksandriyani vayron etadilar. Mil.av 280 yilda Sa-lavka I vafot etadi. Antiox IVning tungich ugli sifatida Salavkiylar davlatiga bosh bulib koladi. Shu yildan boshlab Antiox I ning faoliyati sharkiy viloyatlarda se-zilmaydi. Chunki garbiy viloyatlardagi xarbiy vaziyat uning kushin bilan birga bulishini takozo etadi.
Markaziy osiyoning Salavkiylar davlati tarkibida bulishi bu zaminda xalqaro savdoning rivojlanishiga turtki buldi. Markaziy osiyoning garbiy va janubiy mamlakatlari xalqi bilan savdo kilishga keng imkoniyatlar tugildi. Shu bilan birga maxalliy savdo xam rivoj topdi.
Salavkiylar sulolasi xukmronlik kilgan davrda ular-ning davlatida Yunon-makedonlar xarbiy kuchiga tayanib, shavkatsiz repressiyalar siesati utkazilaverdi. Ular ma-xalliy madaniyatning rivojlanishini xar tomonlama cheklab kuydilar. Fakat Yunon madaniyatini eyish va uning shuxratini oshirish bilangina shugullandilar.
Yunon-makedoniyaliklar xarbiylarning Baktriyada va Sugdda yarim asr davom kilgan xukmronligi maxalliy aholi madaniyatini boyitishga erdam bermadi. Usha za-monda bizga etib kelgan juda kam mikdordagi edgorliklar Markaziy osiyoda yunonlar ta``siri tarkalganligidan dalolat beradi.
Salavkiylar maxalliy aristokratiya bilan Yunon-makedoniyalik aristokratiyani keltirish siesatidan voz kechganliklari va xalq ommasining istilochilarga karshi kurashi asta-sekin kuchayib borganligi, uning natija-sida mil av IIIasr urtalarida Yunon-baktriya davlati ajralib chikadi. Bu davlat kuldorlikka asoslangan bulib, salavkiylarning Baktriyadagi vorisi Diodot tarafidan asos solingan markazlashgan monarxiya shaklidagi yunon-baktriya davlati teppasida podsho turgan Baktriyaning Salavkiylardan ajralib chikishiga Diodotdan tashkari Yevtidem xam aralashgan U xuddi usha vaktda Sugdiena xo-kimi bulib, u Diodotga tobe edi. Usha kezlarda Baktriyada Salavkiylarga karshi maxalliy aholi kuzgolon kutaradi. Diodot esa bundan uz foydasiga foydalanadi. Uz musta-killigiga erishgan Baktriya Diodot 1 davrida kudratli davlatga aylandi. Oliy xokimiyat uchun kurashgan Yevtidem mil av 212 yilda Yunon-baktriya davlatining podshosiga aylanadi. U uz xukmronligining dastlabki yillarida Baktriyada uz mavkeini mustaxkamlash bilan shugullandi. Mil av 199-167yillar mobaynida Demetriy (Yevtidemning ugli)xukmronlik kilgan. Uning xukmronligi davrida Baktriyaning xududi kengayadi Isloxotlar utkaziladi. Uning zamonasida Amudare soxilida Termiz shahri kad kutaradi. Bu shaxar Yunon-baktriya davlatini ayniksa Xindiston ulkasining shimoliy viloyatlari bilan ikti-sodiy va savdo alokalarini rivojlantirishda muxim rol uynadi. Xullas, Yevtidem, Demetriy, Yevkratid Xindiston-ning shimoli-garbiy kismi, Amudare Sirdare urtasidagi katta erlar kushib olinadi. Davlatning poytaxti shimoliy Afgonistondagi Baktro shahri edi. Davlat bir necha sat-rapliklarga bulingan bulib, ma``lum darajada mustaqil bulgan Yuksak darajadagi iktisodi, xunarmandchiligi shaxarlari bilan mashxur buldi. Ellin madaniyati va ma-xalliy madaniyatlarning kushilishidan uziga xos madaniyat yaratilgan. Tovar-pul munosabatlari yuksak bulgan Pul tizimi kumush va bronza tangalardan iborat bulib at-tik(tetradraxma) tangalaridan iborat bulgan.
Mil.av 11 asrning 4-chi choragida (ba``zi manbalarda aytilishicha, mil.av 166yilda) Yunon-baktriya podsholigi sak va yuechji kabilalari tomonidan istilo kilinadi. Yunon manbalarining ezishicha bu davlat asiy, pasian, sak va toxar kabilalari tomonidan barxam berilgan Xitoy manbalari esa, Yunon-baktriya podsholigini fakatgina yuechji kabilalari istilo kilganlar deb ezishgan. Sirdarening urta okimlarida xozirgi Toshkent va Sirdare viloyatlari xamda janubiy Kozogiston erlarida yashovchi kadimgi shak kabilalarining makedoniyalik Is-kandar kushinlari va Salavkiylarga karshi kurashlari jaraenida mil.av III asrda yarim utrok Kang davlati tash-kil topdi. Bu davlat xalqining asosini shu erda yashovchi tub erli aholi bir kancha kuchmanchi va yarim kuchmanchi ka-bilalar tashkil etgan. Bu zaminda yashlvchi kadimgi Eron tilida suzlashuvchi tub erli xalqlar janubiy Sibir, Ol-toy,sharkiy Turkiston, Yettisuv viloyatlarida yashovchi turkiy tilda suzlashuvchi kabilalar bilan yakinlashadi. Natijada mil.av 11-1 asrlarda Sirdarening urta okim-lari rayonlarida turkiy tilda suzlashuvchi yangi etnos vujudga keladi. Milodiy eraning boshlarida bu yangi et-nos son jixatidan kupayib kupgina viloyatlarda uz us-tunligini ta``minlay va ular aloxida kangar elati bulib shakllanadi. Ana shu elat birligi asosida tarkib topgan Kang davlati uzbek xalqi tarixida rosa etti asr yashadi. Kang davlatining emirilishi bilan(5-asr urtalarida) uning tarkibidagi elat va kabilalar tarkalib ketadi. Uning urniga yangi siesiy uyushmalar va etnik birliklar vujudga keladi. Ana shunday siesiy uyushmalardan biri ilk urta asrlarda Sirdarening urta va kuyi okimlarida tarkib topib 11 asr davomida kadimiy etnik nomni sak-lab kolgan. Kangarlar kabila ittifoki edi Keyinchalik parchalanib ketgan. Kangarlar kabila ittifokining av-lodlari Kanglilar nomi bilan uzbek xalqi tarkibida singib ketgan Kang davlati va uning xalqi Kangarlar xa-kida ma``lumotlar Xitoy manbalarida, "Avesto"da va ba``zi bir yunon mualliflari asarlarida uchraydi. Ammo bu ma``lumotlar juda kiska Kang davlatiga karashli erlar 1 necha viloyatlarga bulingan. Ularni boshkargan boshlik-lar jobgu eki ebgular deb atalgan. Tobe viloyatlarga ka-dimgi Xorazm Sugd erlari Urol togoldi rayonlari kir-gan. Kadimgi manbalarda Kang davlatining chegarasi aniq kursatilmagan. Kang davlatining asosiy erlari Toshkent voxasi,Talas vodiysi,Chu daresining kuyi okimlari undan to Sarisuv daresigacha bulgan xududlarni uz ichiga olgan. Uning poytaxti 2ta edi Olimlar uning kishki poytaxti sifatida Kangdiz-xozirgi kanka shaxar xarobasi ekan-ligini aniqladilar Kang davlati parchalanib ketgach, Kanka Shosh davlatining poytaxtiga aylandi. Kang davla-tining ezgi poytaxti manbalarda eslatib utilgan Tar-band-xozirgi utror shahri xarobasi shahri edi. U Kang davlati parchalanib ketgach(5asrning urtalarida) Shosh davlatining tarkibiga kirgan Kanka Toshkent voxasida, Sirdarega yakin erda joylashgan. U mil av III-asrda buned etilgan.
Ushbu davlat xakidagi ilk ma``lumotlar Chjan Tszyan (mil.av 128 y) ezma manbalarida uchraydi. Ushbu davlat tarkibiga Markaziy osiyoning Amudare va Sirdare urtasidagi erlar(Baktriyadan tashkari) kirgan Poytaxti Bityan shahri bulgan Xitoy manbalariga karaganda, davlat aholisi 600000 kishini tashkil etgan. Kushindagi askarlar soni esa, 120000 xarbiydan iborat bulgan Kang davlati konfe-deratsiya shaklida bulib, mil.av 1 asr-milodiy 1 asrda 5 ta mustaqil mulklar kirgan Bu mulklar kuyidagilar Su-se(Kesh-xozirgi Kashkadarening sharkiy kismi), Fumu (Zarafshon vodiysi), Yuni (Choch-Toshkent viloyati), Gi (extimol Buxoro) va Yuegan (Urganch -Xorazm). Mil.av 1 va milodiy 1 asrlarda Kang davlati iktisodiy jixatdan ancha rivojlangan davlat edi. Davlatning asosiy aholisi asosan utrok va yarim utrok bulib, uning xududida kuch-manchi chorvadorlar xam yashar edi. Utrok aholi asosan vo-diyda yashab dexkonchilik, bogdorchilik va xunarmandchilik bilan shugullanib kelgan Voxada yashovchi utrok aholi dexkonchilik bilan bir katorda chorvachilik bilan shugul-langan. Yezma manbalarda Kangarlarning sut va katiklari mulligi va kuplab zotli otlari borligi aloxida ta``kid-lab utiladi. Ularning eng ashaddiy dushmanlari usun ka-bilalari edi. Mil.av 11-1 asrlarda Usunlar Xitoy im-peratorlari bilan yakinlashib, Xunlar va Kangarlar bilan kurash boshlaydilar, lekin kangarlar ularni uz xududla-riga yakin yulatmaydilar. 3-4 asrlarda Kang davlati bir necha mustaqil mulkliklarga bulinib, barxam topadi.
Davan davlati kaysi asrda paydo bulib, kachon inki-rozga yuz tutganligi xakida xech kanday ma``lumot yuk. Fakat mil av 11-1 asrlarda kudratli uyushma bulganligi xakidagi kiska ma``lumotlar saklangan xolos. U axamo-niylarga tobelikdan xolos edi. U Xorazm kabi makedo-niyalik Iskandarga xam tobe emasdi Kadimgi Fargona davlati-Davan mil av 11-asrda emas balki ancha avval mil av III eki 4 asrlardaek Markaziy osiyo tarixida shakllangan davlat sifatida mavjud edi. U kadimda Parkan deb ata-lib, Davan nomi esa, Xitoylar tomonidan berilgan nom-dir. Mil.av 11 asrda ya``ni Xitoy elchisi Chjan Tszyan bu yurtga kelgan davrlarida kadimgi Fargonada kuchli siesiy davlat tizimi shakllangan edi. Davlatning poytaxti Er-shin-xozirgi marxamat shaxar xarobasi xisoblanadi. Mil.av 11-1 asrda Xitoy manbalari koldirgan ma``lu-motlarga kura,Davanda dexkonchilik madaniyati avj olgan. Yilkichilik rivojlangan Chjan Tszyanning ma``lumotlariga karaganda, bu zaminda xammasi bulib,70 ta obod shaxarlar bulgan. Ular garbda kanglilar,shimolda usunlar, sharkda esa uygurlar bilan yakin alokada bulishgan. Markaziy osiyo xu-dudlarida Eftalitlar davlati karor topgach, kadimgi Fargona davlati uz mustaqilligini yukotgan. Iktisodda asosiy urinni kishlok xujaligi egallagan. Dexkonchilik bilan shugullangan aholi arpa,sholi,beda kabi turli ekinlar ekkanlar. Shuningdek ular uzumchilik bilan xam shugullanganlar. Odamlari chukur kuzli,sersokol,savdo-sotikda moxir, xotinlarini xurmat kiladi.
Mil.av 1 milodiy 4 asrlarda Markaziy osiyoning katta kis-mi Afgoniston, Pokiston, shimoliy Xindiston va boshka bir kator erlarni uz ichiga olgan Kushon imperiyasi Markaziy osiyo xalqlari tarixida muxim axamiyatga ega buldi. Mil.av 1 asrga kelib, katta yuechji uyushmasiga 5 ta xo-kimlikda Guyshuan (Kushon) xokimligi ancha kuchayib, xu-dudi kengayib bordi. Uning vorisi Vima Kadfiz davrida Kushonlarga Xindistonning kattagina kismi buysunadigan buldi. Kanishka 1 davrida Kushon podsholigi uzining ri-vojlangan pallasini boshidan kechirgan. Markaziy osiyoda Ku-shonlarning shimoliy chegaralari O`zbekiston janubidagi Xisor tog tizmalaridan utgan xamda togli Dovon-da(Darband) chegara devorlari kurilgan Kushon davri ik-tisodi xakida gap ketar ekan, Kushon tangalariga tuxtalib utish joizdir. Bu tangalar davlatda rivojlangan pul tartibi bulganligidan darak beribgina kolmasdan, to-var-pul munosabatlari rivojlanganligini xam kursa-tadi. Kushon davlati savdo munosabatlarida "Buyuk ipak yuli"ning axamiyati katta bulgan Kushon davlatida kish-lok xujaligi xam yaxshi darajada bulgan. Tekisliklarda sugorma dexkonchiliklar bilan birga chorvachilik xam ri-vojlangan. Kusho podsholigi Tiokratik davlat bulib, podsho mamlakatning bosh koxini xam xisoblangan. Pod-sholik satrapliklrga bulingan bulib,satrapliklar bir muncha mustaqil siesat yuritganlar Milodiy III asrning 1-chi yarmi eki urtalarida Kushon davlati tugatiladi Baktriya-toxariston sosoniylar kuliga utib, sosoniylar sulolasi tarafidan boshkarilgan. Ular esa uz navbatida Kushonlar nomi bilan davlatni idora kilganlar.
Xitoy O’rta osiyo Xindiston va yakin shark mamlakatla-rini uzaro boglagan kadimgi savdo yuli tarixga "Ipak yuli" bilan mashxurdir. Bu yul orkali kadimgi Xitoydan Markaziy osiyo Xindiston Eron va yakin shark mamlakatlariga asosan ipak olib ketilgani uchun uni ipak yuli deb atashgan. Bu yul fanga atigi XIX asrning 70 yillarida nemis olimi K Rixtgofen tomonidan "Ipak yuli"nomi bilan kiritildi. Unga kadar "ipak yuli" "Garbiy meri-dional yul" deb atalib kelinar edi. Ana shu savdo yuli-ning karvon yulining asl mazmunini tashkil etgan ipak kanday,kachon va kaerda paydo buldi, degan savol xar bir kishida tugilishi tabiiydir.
Fanda ipakning vatani deb Xitoy tan olingan. Ammo bu masalada olimlar orasida baxslar bulib turadi. Uning vatani Xitoy ekanligini arxeologik ma``lumotlar xam tasdiklagan. Xitoyda ipakchilikning dastlab keng tar-kalgan joyi Xuanxe daresining kuyi xavzasida joylash-gan xozirgi Shandun viloyati xisoblanadi. Kadimgi Xi-toyda Sian shahri(Shensi viloyati)dan garbiy meridianal buylab ketgan yul "Ipak yuli"ning boshlanish euktasi deb tan olingan. Uzbek arxeologlarining Sopollitepada olib borilgan arxeologik kazishmalarga karaganda, ipakchilik Markaziy osiyoning janubiy viloyatlarida bronza davridan (mil.av 11 ming yillik urtalaridan) mavjud. Sopollite-padan topilgan ipak matolari Xitoydan keltirilganmi eki shu erning uzida evvoyi ipak kurtini xonakilashti-rish natijasida paydo bulganmi xozircha bu muammo bulib kolmokda. Xitoyda to Xan dinastiyasiga kadar(mil av IIIgacha) ipakchilik Xitoy doirasida rivojlandi. U Xi-toyning kadimgi markazi Siandan boshlanib, Lanchjou orkali Dunxuanga keladi. Dunxuanda u 2 ga ajraladi. Ipak yulining janubiy garbiy tarmogi Takla-makon saxrosi orkali Xotanga, undan Yerkentga kelib, Pomir togining daralari orkali Vaxonga undan Baktriyaning bosh shahri Zariaspga(Balx) kelgan Balxda yul 3 tarmokka aj-ralib, uning garbiy tarmogi Marvga, janubiy tarmogi Xindistonga shimoliy tarmogi Termiz orkali Darband, Nautak, Samarkandga karab ketgan. Ipak yulining shimo-liy garbiy tarmogi esa,Dunxuandan Bami, Kuchi, Turfan orkali Tarim voxasiga -Kashgarga borgan Undan Tosh-kurgon orkali Uzgand, Ush, Kuva, Axsikent, Popga undan asht dashti orkali Xujand, Zomin, Jizzaxga, sungra Sa-markandda Nautaka yuli bilan birlashgan. Yul Samar-kanddan garbga Dabusiyaga malik chuli orkali Buxoro va Romitonga undan Varaxsha orkali Poykent va Forobga borib, Amul shahriga utgan Amulda Marvdan Urganch tomon Amu buylab ketaetgan yulga kushilgan. Kadimda Marv shahri uzining an``analari va xar tomonlama ketuvchi savdo karvon yullari tutashadigan geografik kulaylik-lariga kura,ipak yulidagi eng yirik shaxar edi. Marvdan garbga tomon ketgan ipak yuli Tabriz va Parfiya davla-tining Nisa shahri orkali Eronning Gekotompil, Apaliya va Ekbatan (Xamadon) shaxarlariga va ulardan utib, Me-sopatamiyaning Ktesafon va Bogdod shaxarlariga borgan. Undan Dajla(tigr) daresining ung soxili buylab shimolga ketib, Antioxiya orkali Damashkka undan Tir va Kuddus shaxarlari orkali Misrga utib ketgan. Marvdan chikkan shimoliy yul esa,Amul orkali Urganchga undan shimoliy kaspiy buylab shimoliy kavkazga, sungra kora dengizning shimolidan Konstantinopolga borib, bosfor va dardanel orkali urta er dengiziga utib, Vizzantiya shaxarlarini oralagan.
Markaziy osiyo orkali Xitoydan garbga utadigan savdo kar-von yullari doimo Sugdlar nazoratida bulgan Sugd sav-dogarlari uzlarining bu yuldagi xukmronligini saklab kolish uchun sharkiy Turkistonda, Yettisuvda, Oltoydan to Yenisey sohillariga kadar bulgan xududlarda shimoliy Xitoyning Shansi viloyatida Dunxuan kabi kator shaxar-larda uz karvonsaroylarini va kishloklarini barpo et-ganlar.
Shimoli garbiy ipak yuli birgina iktisodiy axamiyat kasb etmay balki u diniy-madaniy meros yutuklarini tarkatuvchi mamlakatlararo diplomatik alokalarni ta``minlovchi yul xam edi. Masalan, Xindistonning budda dini shu yul bilan Xitoyga Markaziy osiyo orkali kirib kel-gan 4-8 asrlarda Xitoyning tashki olam bilan savdo alokalari kengaydi. Xuddi shu davrda Xitoyda buddizm keng tarkaldi. Markaziy osiyoning ma``naviy va madaniy kad-riyatlari keng kulamda Xitoyga kirib bordi. Samarkand shaxar axli-kadimgi sugdlar xalqaro savdoda ustasi fa-rang edi. Savdogarlar xalq orasida eng nufuzli obru-li,mutabar inson xisoblangan. Ular fakat mol olib, mol sotuvchi va undan foyda oluvchi jamiyatning boy katlami xisoblanmay balki, uzok safarlarga katta savdo karvoni bilan ketuvchi savdogar diplomatlar, zie tarkatuvchilar,u eki bu xududda yangi joylarga ilgor xujalik ixtirola-rini olib boruvchi nufuzli kishilar xisoblanardi.
Buyuk ipak yulining axamiyati jaxon jamoatchiligida katta kizikish uygotmokda YuNeSKO bosh konferantsiya-sining XXI sessiyasida 1989-1997 yillarga muljallangan "Ipak yuli" mulokot yuli deb nomlangan keng kulamdagi tadkikot ishlarini amalga oshirish buyicha karor kabul kildi. Shu karor asosida tuzilgan ekspeditsiya Markaziy osiyo-ning tarixiy taraqqiyoti jaraenini urganish buyicha tadkikot ishlari boshlab yuborildi. Ipak yuli utgan ta-rixiy shaxarlardagi (Samarkand, Buxoro, Xiva va b,,) tarixiy edgorliklarni asrash va ta``mirlash buyicha zarur chora-tadbirlar belgilandi.

TAYANCH SO`ZLAR

O’rta Osiyo hududida ibtidoiy jamoa tarixiy geografiyasining asosiy jixatlari va xususiyatlari. Temir asri (paleolit, mezolit, neolit) manzilgoxlari tarixiy geo-grafiyasi Jaytun, Kaltaminor, Tozabog`yob, Amirobod va boshqa madaniyatlar. Eniolit va bronza (yitrok dexqonchilik manzilgoxlari, kyichmanchi qabilalar qyirg`onlari, mozor qyirg`onlar va xokazo) davridagi man-zilgoxlar va aholining tarqalishi. Qadimgi Xorazm, Syig`d va Baqtriyaning tarixiy geografiyasi. Axamoniylar xuk-mronligi davrida O’rta Osiyo tarixiy geografiyasi (mil.av 6-4 asrlar). Asosiy tarixiy viloyatlar. Aholi joylashu-vi. O’rta Osiyo tabiiy geografiyasining xususiyatli ji-xatlari. Shaxarlar, davlat birlashmalarining shakllani-shi. A. Makedonskiy xarbiy yurishlari va Yunon-makedon istilolalari davri tarixiy geografiyasi. Spitamen qyizg`oloni tarixiy geografiyasiga tavsif.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. D`yakonov N. M. " Drevnyaya Baktriya"- M. 1954g
2. Kurtsiy Ruf "Istoriya A. Makedonskogo" M, MGU, 1963 g.
3. Strabon "Geografiya" M, L. 1964 g.
4. Struve V. V."Poxod Dariya1 na sakov-massagetov" 1946g №3
5. Trever K. "A. Makedonskiy v Sogde" "Voprosi is-torii", 1947 g, № 3
6. Sagdullaev A."Qadimgi O`zbekiston ilk yozma man-balarda" T- 1996y
7. Sagdullaev A. "Ognennie streli" T,1993 g.
8. Xlopin I.N."Istoricheskaya geografiya yujnix ob-lastey Sredney azii", Ashxabad,1983 g.
9. Richard Fray "Nasledie Irana" M, 1972g
10. Firdavsiy "Shoxnoma" Istalgan nashri
11. Bichurin I.Ya. "Sobraniya svedeniy o narodax Sred-ney Azii v drevnie vremena" M-L,1950 g.
12. A. Ziyo "Yizbek davlatchiligi tarixi" T, 2000 yil
13. Asqarov A.A. "O`zbekiston tarixi"- T, 1994 yil.
14. O`zbekiston milliy entsiklopediyasi. 1-jild T-2000 y.
15. Qayumov A va boshqalar. "Qadimgi yozma yodgorliklar". T-2000y.

13. 
    Nabiev A."Tarixiy yilkashunoslik" T-1996 y.
    

17. Aminjonova M.T. Qadimiy yodgorliklar qissasi. –T.: 1972.
18. Sagdullaеv A. O`zbеkiston tarixi qadimgi yozma manbalarda. –T.: 1999.
19. Boynazarov F. Qadimgi dunyo. –T.: Sharq. 2005.
20. Jabborov I.M. Antik madaniyat va ma'naviyat xazinasi. –T.: O`zbеkiston. 1999.