Oruc Ġbadlı Aliyə Zərgərli

amorfa növü mədəni halda becərilir. 

Andız- Kəpənəkçiçəkkimilər (Mürəkkəbçiçəkkimilər) fəsiləsinə aid olub, çoxillik ot bitkisidir. 

Latın dilində «Inula»  adlanır.  Lüğəti mənası inaein- təmizləmək deməkdir. Rus dilində  «Devəsil» 

adlanır.  Köklərində  44%  inulin  vardır.  Bəlğəmgətirici  və  sidikqovucu  dərmanların 

hazırlanmasında,  yaraların  sağalmasının  tezləşdirilməsində  istifadə  olunur.  Xalq  təbabətində 

təmizləyici  xüsusiyyətinə  görə  şəkər  xəstəliyinin  müalicəsində  istifadə  olunur.  Azərbaycan 

florasında 13 növü geniş yayılmışdır. 

Ardıc  –  Sərvkimilər  fəsiləsinə  aiddir.  Kol  və  ya  ağac  bitkisi  olub,  latınca  «Juniperus»,  rus 

dilində  isə  «Mojjevelğnik»  adlanır.  Meyvələrində  efir  yağı  vardır.  Təbabətdə  yağından  dəri 

xəstəliklərinin  müalicəsində  istifadə  olunur.  Meyvələri  güclü  sidikqovucu  xüsusiyyətə  malikdir. 

İynəyarpaqlarında 32,3% C vitamini  vardır. Dekorativ və quraqlığadavamlı kol və ya ağaclar olub, 

bağ  və  parklarda  geniş  yayılmışdır.  Oduncağı  yandırıldıqda  közü  24  saat  qala  bilir.  Yaxşı 

qayçılanma  qabiliyyətinə  görə  ona  hər  forma  vermək  mümkün  olduğundan  bu  bitkidən 

yaşıllaşdırılmada  canlı çəpər kimi istifadə olunur. Azərbaycanda 6 növü  geniş  yayılmışdır. MNB-

da kolleksiyada becərilir.  

Armud  –  İtburnukimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  ağac  və  ya  kol  bitkisidir.  Latın  dilində  «Pyrus», 

rus dilində isə «Qruşa» adlanır. Armudun meyvəsi qida kimi təzə və qurudulmuş halda (qax kimi) 

yeyilir. Qurudulmuş, toz halına salınmış armud ununun buğda unu ilə qarışığından çörək və qoğal 

hazırlanır.  Cır  armudun  meyvələri  qidada  pörtülmüş  və  qızardılmış  halda,  kompot  və  armud 

cövhərinin  hazırlanmasında  istifadə  olunur.  Ondan  həmçinin  spirt  də  hazırlanır.Armudun 

meyvələrinintərkibində  12-21,6  mq  %-ə  qədər  C  vitamini  vardır.  Azərbaycanda  18  növü  bitir  ki, 

bunlardan ikisi mədəni şəraitdə becərilir. MNB-da kolleksiyada becərilir.  

Arpa  –  Qırtıckimilər  (Taxıllar)  fəsiləsinə  aid  olan  ot  bitkisidir.  Latın  dilində  «Hordeum» 

adlanıb,  arpanın  qədim  Roma  adıdır.  Rus  dilində  «Əçmenğ»  adlanır.  Heyvanlar  üçün  qidalı  yem, 

xüsusən də «arpa bəlimi» kimi çox istifadə olunur. Arpanın dəni iri və xırda buynuzlu heyvanlar, 

atlar üçün qiymətli yem hesab olunur. Pivə istehsalında əsas komponent kimi geniş istifadə olunur. 

Bəzək bitkisi kimi sünbülləri çox yaraşıqlıdır. Azərbaycan florasında 8 növü bitir. 

Artişok  –  Kəpənəkçiçəkkimilər  (Mürəkkəbçiçəkkimilər)  fəsiləsinə  aiddir.  Ənginar  və  ya 

Artişok  çoxillik  ot  bitkisidir.  Latın  dilində  «Cynara»  adlanır.  Sözün  lüğəti  mənası  yunan  dilində 

«it» deməkdir. Bu söz onun tikanlı olması və əl-ayağa batması ilə əlaqədardır. Həm yem, həm də 

tərəvəz  bitkisi  kimi  istifadə  olunur.  Rus  dilində  «Artişok»  adlanır.  Qidada  ətli  çiçək  yatağı,  ətli 

pulcuq  qını,  cavan  zoğ  və  saplaq  yarpaqları  ala-çiy  və  qaynadılmış  halında  işlədilir.  Artişokun 

açılmamış səbətinin tərkibində 9,5 qram vitamin B1, yarpaqlarında isə 24,7-38,6 mq % C vitamini  

vardır.  Artişokun  toxumlarının  tərkibində  30%-ə  qədər  qatı  yağ  vardır.  Bu  yağdan  sabun 

istehsalında  istifadə  olunur.  Artişokun  köklərində  inulin,  yarpaqlarında  isə    qlükozid  sinarin  kimi 

dərman  maddələri  vardır.  Artişok  həmçinin  balverən  bitkidir.  Azərbaycanda  2  növü  vardır  ki, 

bunlar da mədəni şəraitdə becərilir. MNB-da kolleksiyası vardır.  

Asfodelina  –  Asfodelinakimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  birillik  və  çoxillik  ot  bitkisidir.  Latınca 

«Asphodeline»,  rusca  isə  «Asfodelina»  adlanır.  Xarici  görünüşünə  görə  «Asphodelus»  cinsinə 

məxsus  növlərə  oxşadığından  ona  bu  ad  verilmişdir.  Kökümsovları  və  toxumları  ilə  asanlıqla 

çoxalır. Mərkəzi Nəbatat Bağında toxumdan təbii bərpa olunaraq geniş yayılır. Bəzək əhəmiyyətli 

 

9 

bitki  olub  40-45  gün  çiçəkləyir.  Azərbaycan  florasında  iki  növü  geniş  yayılmışdır:  Birillik 

ağacvari asfodelina, Çoxillik Ģovis asfodelinası. 

Asırqal  –  Melenta  fəsiləsinə  aiddir.  Çoxillik  ot  bitkisi  olub,  latınca  «Veratrum»,  rusca 

«Çemeriüa»  adlanır.  K.  Linney  «Hellelorus»un  qədim  adını  bu  cinsə  vermişdir.  Kökümsovunun 

tərkibində  alkaloidlərdən  nervin  və  veratroidin  vardır.  Xalq  təbabətində  kökümsovu  ağrıkəsici 

kimi,  əsəb  xəstəlikləri  müalicəsində  və  parazitlərlə  mübarizədə  istifadə  olunur.  Yarpaq  və 

gövdəsindən  alınan  toz  burunun  selikli  qişasına,  gözə,  tənəffüs  yollarına  təsir  edir  və  asqırmaya 

səbəb  olur.  Heyvanlar  bu  bitkini  yemir  və  təsadüfən  yedikdə  isə  onlarda  zəhərlənmə  halları  baş 

verir. Azərbaycan florasında Lobel asırqal növü geniş yayılmışdır.  

Astra  (Kəpənəkçiçək,  Aconitum)  –  Kəpənəkçiçəkkimilər  (Mürəkkəbçiçək-kimilər)  fəsiləsinə 

aiddir.    Kəpənəkçiçək  çoxillik  ot  bitkisi  olub,  latın  dilində  «Aconitum»,  rus  dilində  isə  «Akonit», 

«Boreü»  adlanır.  Yunanca  «akoniton»  sözünün  latınlaşmış  formasıdır.  Bitkiyə  bu  ad  canavar  və 

digər yırtıcı heyvanları zəhərləmək üçün istifadə olunduğundan verilmişdir. Heyvanlar üçün zəhərli 

bitki sayılır. Zəhərləyici xüsusiyyətləri hələ qədimdən məlum olmuşdur. Yunanlar və çinlilər ondan 

ox üçün zəhər hazırlayırdılar. Bəzi mənbələrə görə Teymurləngi bu bitki ilə zəhərləmişlər. Bitkinin 

zəhərli  olması  onun  tərkibində  akonitin  alkaloidinin  olması  ilə  əlaqədardır.  Maraqlı  orasıdır  ki, 

bitkinin zəhərli olub-olmaması, yaşından, coğrafi yerləşməsindən çox asılıdır. Cənub qurşaqlarında 

o daha zəhərlidir.  Norveçdə isə ondan heyvanlar üçün yem kimi istifadə edirlər. Tibet təbabətində 

«tibbin  padşahı»  sayılaraq  sibir  yarası,  ağciyər  xəstəliklərinin  müalicəsində  istifadə  olunur. 

Dekorativ  əhəmiyyətlidir.  Padzəhr  (zəhər  əleyhinə)  kəpənəkçiçəyinin  acı  kökümsovundan 

təbabətdə  zəhərlənməyə,  bağırsaq  qurduna,  soyuqdəymə  və  ya  titrətməyə  qarşı  istifadə  olunur. 

Hündür kəpənəkçiçəyinin tərkibində olan akonitin alkaloidi heyvanların iflic olmasına səbəb olur. 

Azərbaycan florasında 3 növü bitir. 

At  boyanası  –  Kərəvüzkimilər  (Çətirçiçəkkimilər)  fəsiləsinə  aiddir.  Çoxillik  bitki  olub,  latın 

dilində «Hippomarathrum» adlanır.  Lüğəti mənası hippos - at, marathron- razyana deməkdir. Rus 

dilində  isə  bu  bitki  «Konskiy  fenxelğ»  adlanır.  Yemək  məqsədilə  yarpağının  yoğun  saplağından 

istifadə olunur. Azərbaycan florasında 3 növü bitir. 

Atıl-batıl  –  Kərəvüzkimilər  (Çətirçiçəkkimilər)  fəsiləsinə  aiddir.  Çoxillik  bitki  olub,  latın 

dilində  «Zosimia»,  rus  dilində  isə  «Zosimiə»  adlanır.  Dekorativ  və  dərman  bitkisi  kimi 

əhəmiyyətlidir. Eyni zamanda ofsun bitkisi olub, üzərlik kimi bəd–nəzərə qarşı, pis əhval-ruhiyyəni 

yox etmək üçün xalq arasında istifadə olunur. Azərbaycan florasında 1 növü bitir. 

At  lərgəsi  –  Fabakimilər  (Paxlakimilər)  fəsiləsinə  aid  olub,  birillik  bitkidir.  Latın  dilində 

«Vicia  faba»  adlanır.  «Vicia  sativa»  nın  adı  qədim  Roma  alimi  Varronanın  adı  ilə  bağlıdır.  Rus 

dilində isə bu bitki  «Konskie bobı» adlanır. Azərbaycanda 40-42 növü vardır ki, bunlardan  yalnız 

biri mədəni şəraitdə becərilir. 

Atpıtrağı-  Kəpənəkçiçəkkimilər  (Mürəkkəbçiçəkkimilər)  fəsiləsinə  aiddir.  İkiillik  bitki  olub, 

latın dilində «Arctium», rus dilində «Lopuşnik» adlanır. Atpıtrağının köklərində 19% inulin və 69% 

karbohidrat vardır. Atpıtrağının cavan kökləri çiy və qaynadılmış halda istifadə olunur. Xırda-xırda 

doğranılmış  kökünün  qaynadılması  zamanı  qatıq,  turşəng  və  sirkə  qatılarkən  atpıtrağının 

tərkibindəki  inulin  şəkərə  çevrilir.  Cavan  yarpaqlarından  salat  hazırlanır  və  çox  vaxt  «borş» 

xörəyinə  də  qatılır.  Qurudulmuş  və  xırda  üyüdülmüş  köklərindən  nişasta  unu  hazırlanır.  Çörəyin 

hazırlanmasında  adi  una  30%  atpıtrağı  unu  əlavə  oluna  bilər.  Atpıtrağının  bütün  növləri  yaxşı 

balverən  bitkidir. Toxumlarında  17%-ə  qədər  qatı  yağ vardır.  Azərbaycan  florasında  4 növü  bitir. 

Onlardan ən çox istifadə olunanı Ġri atpıtrağıdır.  

Atşabalıdı – Atşabalıdıkimilər fəsiləsinə aiddir. Ağac bitkisi olub, latınca «Aesculus» adlanır. 

Lüğəti  mənası  aescare  və  ya  escare-yeməli  deməkdir.  Adından  məlum  olduğu  kimi  heyvanlar, 

xüsusən  də  atlar  üçün  yeməli  meyvədir.  Rus  dilində  bitki  «Konskiy  kaştan»  adlanır.  Atşabalıdı 

yaşıllaşdırmada  geniş  istifadə  olunur.  Balverən  bitkidir.  Toxumlarında  yüksək  keyfiyyətli  nişasta, 

yağ,  spirt  və  saponinli  maddələr,  meyvəsinin  qabığında  isə  aşılayıcı  və  boyaq  maddələri  vardır. 

Azərbaycan florasında Adi atĢabalıdı növü bitir. MNB-da kolleksiyada becərilir. 

 

10 

Ayıdöşəyi  –  Ayıdöşəyikimilər  fəsiləsinə  aiddir.  Çoxillik  ot  bitkisi  olub,  latınca  «Dryopteris» 

adlanır.  Lüğəti  mənası  dryus-palıd,  pteris-  ayıdöşəyi  deməkdir.  Yəni  palıd  meşələrində  bitən 

ayıdöşəyi.  Rus  dilində  bu  bitki  «Hitovnik»  adlanır.  Təbabətdə  lentşəkilli  bağırsaq  qurduna, 

zəhərlənməyə  qarşı  geniş  istifadə  olunur.  Tərkibində  efir  yağı,  qətran  və  c.  maddələr  vardır. 

Azərbaycan  florasında  8  növü  bitir.  Onlardan  ən  əhəmiyyətli  və  geniş  istifadə  olunanı  Erkək 

ayıdöĢəyidir. MNB-da kolleksiyada becərilir. 

Aylant  –  Aylantkimilər  fəsiləsinə  aiddir.  Ağac  bitkisi  olub,  quraqlığa  və  şaxtaya  davamlıdır. 

Bəzən buna  şeytan,  rus  və  ya  çin ağacı  da  deyirlər.  Latınca  «Ailanthus»,  rus  dilində  isə  «Aylant» 

adlanır.  Bir  çox  ölkələrdə  onun  yarpaqları  ilə  vəhşi  ipəkqurdunu  qidalandırırlar.  Qabığından  və 

yarpaqlarından  qurdqovucu  və  ishal  xəstəliklərinə  qarşı  istifadə  olunur.  Azərbaycan  florasında 

Nəhəng aylant növü mədəni şəraitdə bitir. MNB-da geniş yayılmışdır. 

Ayrıq- Qırtıckimilər (Taxıllar) fəsiləsinə aiddir. Çoxillik ot bitkisi olub, latınca «Agropyrum», 

rus dilində isə «Pırey» adlanır. Yaşıllaşdırmada qayçılamanı yaxşı götürdüyünə görə ən çox çəmən 

(qazon) bitkisi kimi istifadə olunur. Bütün heyvanlar tərəfindən yeyilən qidalı yem bitkisidir. Xalq 

təbabətində  kökündən  hazırlanmış  dəmləmə  və  cövhərindən  halsızlığa,  zəifliyə  qarşı, 

kökümsovlarından  alınmış  cövhərdən  isə  dərman  həblərinin  dadını  yaxşılaşdırmasında  istifadə 

olunur. Azərbaycan florasında 15 növü bitir. Onlardan ən əhəmiyyətlisi sürünən ayrıqdır. 

  Azat (Nil) – Qarağackimilər fəsiləsinə aiddir. Ağac bitkisi olub, latınca «Zelkova», rus dilində 

isə  «Dzelğkva»  adlanır.  Lənkəran  bölgəsində  bitkiyə  Nil  də  deyilir.  Oduncağı  çox  qiymətlidir. 

Ondan  tikintidə,  gəmiqayırmada,  körpü  tikintilərində,  su  dəyirmanı  və  b.  yerlərdə  geniş  istifadə 

olunur,  rəndələndikdə  çox  yaraşıqlı  görünür.  Belə  qiymətli  oduncağına  görə  kökü  kəsilmək 

təhlükəsi  altında  olduğundan  Azərbaycanın  «Qırmızı  kitab»ına  daxil  edilmişdir.  Azərbaycan 

florasında 1 növü-Vələsyarpaq azat yayılmışdır. MNB-da kolleksiyada becərilir.  

Badam  –Gülçiçəkkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  ağac  və  kol  bitkisidir.  Latınca  «Amygdalus» 

adlanır. Lüğəti mənası amygdale və amygdalea, yəni badam ağacı olub, Teofrastın, Dioskoridin və 

Plineyin  əsərlərində  göstərilmişdir.  Rus  dilində  i«Mindalğ»  adlanır.  Qiymətli  meyvə  ağacıdır. 

Adətən  şirinləpəli  növləri  becərilir  ki,  onlardan  qidada  və  əsasən  də  qənnadı  sənayesində  geniş 

istifadə  olunur.  Acı  badamın  meyvəsinin ləpəsində 50%-ə  qədər  yağ  vardır  ki,  bundan  acı  badam 

yağının alınmasında istifadə olunur. Badam yağı təbabətdə, ətriyyatda istifadə olunur. Azərbaycan 

florasında  3  növü  bitir,  1  növü  isə  mədəni  şəraitdə  becərilir.  Onlardan  ən  əhəmiyyətlisi  mədəni 

şəraitdə  becərilən  Adi  badamdır.  MNB-da  və  Şamaxı  dayaq  məntəqəsində  20-yə  qədər  sortu 

becərilir. 

Badımcan-  Badımcançiçəklilər  fəsiləsinə  aiddir.  Azərbaycanda  birillik  bitki  kimi,  tropik 

ölkələrdə isə çoxillik bitki kimi becərilir. Vətəni Hindistan olub, Mədrəs vilayətində yabanı halda 

bitir.  Əbu  Baytara  görə  Afrikada  hələ  orta  əsrlərdən  əvvəl  yayılmışdır.  Latınca  «Solanum»,  rus 

dilində  isə  «Baklajan»  adlanır.  Badımcan  xeyirli  tərəvəz  bitkisi  kimi  çox  qiymətli  olub,  ondan 

badımcan qızartması, dolması, kürüsü və tutması hazırlanır. Dərman bitkisi kimi qanda xolestirinin 

miqdarını tənzimləyir. 

Badyan-  Kərəvüzkimilər  (Çətirçiçəkkimilər)  fəsiləsinə  aiddir.  İkiillik  ot  bitkisi  olub,  latınca 

«Conium»  adlanır.  Lüğəti  mənası  yunan  dilində  conos  olub,  «cır  zoğ»  deməkdir.  Meyvəsindən 

qidada  istifadə  etdikdə başgicəllənməyə  səbəb  olur. Rus dilində bitki  «Boliqolov»  və  ya  «Omeq» 

adlanır.  Bitkinin  bütün  hissələri,  xüsusən  də  meyvələri  zəhərlidir.  Meyvələrinin  tərkibində  1%-ə 

qədər  müxtəlif  alkaloidlər  vardır.  Bitki  qurudulduqda  tərkibində  olan  alkaloidlərin  parçalanması 

nəticəsində  zəhərliliyi  itir.  Koniim  təbabətdə  ağrıkəsici  dərman  kimi  istifadə  olunur.  Azərbaycan 

florasında  Ləkəli badyan növü bitir. 

Bağamburc  (Həmişəcavan)  –Bağamburckimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  latınca  «Viscum»,  rus 

dilində isə «Omela» adlanır. Bağamburc parazit olaraq meyvə ağaclarına (armud, alma və b.) zərər 

vurur  və  bəzən  onların  məhvinə  də  gətirib  çıxarır.  Bağamburc  ev  heyvanları  üçün  qışda  yaxşı 

yemdir.  Onun  yarpaqlarından  alınan  dərmanlar  hipertoniya  xəstəliyində  istifadə  olunur. 

Azərbaycan florasında Ağ bağamburc növü bitir. 

 

11 

Bağayarpağı- Bağayarpağıkimilər fəsiləsinə aiddir. Birillik və çoxillik ot bitkisi olub, latınca 

«Plantago» adlanır. Lüğəti mənası planta- iz, agree- istiqamət deməkdir. Rus dilində «Podorojnik» 

adlanır. Xalq təbabətində dərman bitkisi kimi istifadə olunur. Yarpaqlarında plantaqulisid adlanan 

maddə  olduğuna  görə  çiban  tipli  yaraların  müalicəsində  dərman  kimi  istifadə  edilir.  Təzə 

bitkilərindən  hazırlanmış  cövhər  «homeopatiyada»  (dərmanların  kiçik  dozalarla  müalicə  üsulu) 

istifadə olunur. Əksər növləri aşı maddəsi ilə zəngindir. Vitaminli bitkilərdir, yarpaqlarında A və B 

vitaminləri vardır. Bağayarpağının toxumları ishala qarşı istifadə olunur. Azərbaycan florasında 13 

növü bitir. Onlardan ən əhəmiyyətlisi Böyük və NeĢtərvarı bağayarpağıdır. 

Bağırdələn-  Qırtıckimilər  (Taxıllar)  fəsiləsinə  aiddir.  Bitki  latın  dilində  «Tragus»  adlanır. 

Lüğəti  mənası  traqos-  keçi  deməkdir.  Rus  dilində  «Kozleü»  adlanır.Qış  otlaqlarının  alağı  kimi 

tanınır. Azərbaycan florasında  Salxımvarı bağırdələn növü becərilir. 

Bağ  səhləbi-  Səhləbkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  çoxillik  köküyumrulu  bitkidir.  Latınca 

«Anacamptis»,  rus  dilində  «Anakamptis»  adlanır.  Kök  yumrularının  tərkibi  selikli  qişa  ilə 

zəngindir. Xalq təbabətində  və  tibbidə    ondan mədə-bağırsaq  xəstəliklərinin  müalicəsində  istifadə 

olunur. Bu növün itmə təhlükəsi olduğuna görə bir çox ölkələrin (Rusiya, Ukrayna, Belorusiya və 

s.)  «Qırmızı  Kitab»larına  daxil  edilmişdir.  Azərbaycan  florasında  Piramidal  bağ  səhləbi  növü 

bitir. 

Baharotu-  Kələmkimilər  (Xaççiçəkkimilər)  fəsiləsinə  aid  olub,  birillik  bitkidir.  Latınca 

«Erophila» adlanır. Yunan dilində er- yaz, ifileo- sevmək deməkdir. Erkən yazda bəzən isə fevral 

ayında  çiçək  açır.  Əksər  növləri  baharda  çiçək  açdığına  görə  xalq  onu  «baharotu»  və  ya 

«yazçiçəyi» adlandırır. Rus dilində «Vesnənka» adlanır. Azərbaycan florasında Qısa, Tez və Yaz 

baharotu növləri bitir.  

Baqəvər  (Süsənbər)-  Süsənbərçiçəkkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,çoxillik  ot  bitkisidir.  Latınca 

«Alisma», rus dilində isə «Çastuxa» adlanır. Təzə tədarük edilmiş halda heyvanlar üçün zərərlidir, 

qurumuş halda isə öz zəhərlilik xüsusiyyətini itirir. Kökümsovu nişasta ilə zəngindir və bişirilmiş 

halda  yeyilir,  çiy  halda  zəhərlidir.  Xalq  arasında  geniş  yayılmış  dərman  bitkisidir  ki,  ondan 

quduzluğa  qarşı  dərman  kimi  istifadə  olunur.  Bəzək  əhəmiyyətli  bitki  kimi  rütubətli  sahələrin  və 

dayaz  su  hovuzlarının  tərtib  edilməsində  istifadə  etmək  olar.  Azərbaycan  florasında  3  növü  bitir. 

Onlardan ən əhəmiyyətlisi Yol baqəvəridir.  

Baldırğan-  Kərəvüzkimilər  (Çətirçiçəkkimilər)  fəsiləsinə  aid  olub,  ikiillik  və  ya  çoxillik  ot 

bitkisidir. Latınca «Heracleum» adlanır. Bitkinin gövdə və yarpaqları iri ölçülü olduğundan qədim 

yunan  mifologiyasının  qəhrəmanı  Heraklın  şərəfinə  adlandırılmışdır.  Rus  dilində  «Borhevik» 

adlanır. Bu da tər yarpaqlarının «borş» xörəyinin hazırlanmasında istifadə olunması ilə əlaqədardır. 

Bitkinin  cavan  hissələri  qidada  nəm  və  turşuya  qoyulmuş  halda  istifadə  olunur.  Yarpaq  və 

meyvələrində  efir  yağları  vardır.  Yarpaqlarında  qurudulmuş  halda  1,25%,  meyvələrində  isə  0,23-

dən  1,75%-ə  qədər  efir  yağı  vardır.  Baldırğanın  bəzi  növləri  dəriyə  qıcıqlandırıcı  təsir  göstərir, 

bəzən  güclü  yanığa  da  səbəb  olur.  Azərbaycan  florasında  7-8  növü  bitir.  MNB-da  kolleksiyada 

becərilir.  

Balıqotu-  Qırtıckimilər  (Taxıllar)  fəsiləsinə  aid  olub,  çoxillik  kökümsovlu  bitkidir.  Latınca 

«Digraphis» adlanır. Yunan dilində di- iki, qrafis- salxım deməkdir. Rus dilində  «Dvukistoçnik» 

adlanır.  Erkən  yazda  vegetasiyaya  başlayır  və  heyvanlar  üçün  qidalı  yem  sayılır.  Vaxtı  keçəndə, 

yəni  vegetasiyanın  I-II  aylarında  qabalaşır.  Ona  görə  onu  sünbülləşəndən  sonra  biçib  yem  bitkisi 

kimi tədarük etmək lazımdır. Azərbaycan florasında QamıĢvari balıqotu növü bitir. 

Balqabaq  (Boranı,  Qabaq,  Küdü)-  Boranıçiçəkkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  birillik  bitkidir. 

Latınca  «Cucurbita»  adlanır.  Lüğəti  mənası  cucumis-  xiyar,  orbis-  dairə  olub,  «dairəvi  xiyar» 

deməkdir.  Rus  dilində    «Tıkva»  adlanır.  Balqabağın  müxtəlif  növləri  tərəvəz  bitkisi  kimi  geniş 

əkilib becərilir. Meyvəsi B

1

,B

2

 və C vitaminləri ilə zəngindir. Toxumlarında filosterin, şəkər, salisil 

turşusu, fitin və digər maddələr vardır. Balqabaq mədə-bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində, uşaq 

və böyüklərdə əmələ gələn yastı, yumru və biz qurdlarının salınmasında istifadə edilir. Azərbaycan 

florasında 3 növü mədəni şəraitdə becərilir. 

 

12 

Balzamin- Balzaminkimilər fəsiləsinə aiddir. Xalq arasında xına (həna)  gülü kimi tanınan bu 

bitki  birillik  olub, latınca  «Impatiens»,  rus dilində isə  «Nedotroqa»,  «Prıqun»  və  ya  «Balğzamin» 

adlanır.  Sözün  latın  mənşəyi  «səbirsiz»,  «dözümsüz»,  «toxunma  mənə»  deməkdir.  Bu  ad  bitkiyə 

onun  bəzi  növlərinin  yetişmiş  meyvəsinə  toxunduqda  çatlaması  və  toxumunu  ətrafa  ataraq 

yaymasına  görə  verilmişdir.  Yarpaqları  və  çiçəkləri  boyaqçılıqda  qırmızı  və  sarı  rəng  çalarlarının 

alınmasında  geniş  istifadə  edilir.  Çiçəklərindən  alınan  rəng  isə  saç  tükünün  qırmızımtıl  rəngə 

boyanmasında  istifadə  olunur.  Xalq  təbabətində  əl  və    ayaq  barmaqlarının  arasında  göbələk 

xəstəliyi və gicişmə baş verərkən həna (balzamin) yaxması ilə müalicə edilir. Çiçəklərində 68,5% C 

vitamini vardır. Azərbaycan florasında 2 növü bitir, 1 növü isə mədəni şəraitdə becərilir. MNB-da 

kolleksiyada becərilir. 

Barmaqotu-  Qırtıckimilər  (Taxıllar)  fəsiləsinə  daxildir.  Latınca  «Digitaria»  adlanır.  Lüğəti 

mənası  latın  dilində  diqitus-  barmaq  deməkdir.  Rus  dilində  «Rosiüa»  adlanır.  Bitkinin  yarpaqları 

barmağa oxşadığından xalq onu «barmaqotu» adlandırıb. Tərkibində 7,31-8,02% proteyin, azotsuz 

piy  -2,53%,  39,41%-42,98%  ekstrativ  maddələr,  11,61-8,80%  kül  sellüloza  vardır.  Xalq  arasında 

cavan pöhrə və zoğları qida bitkisi kimi istifadə olunur Otlaq bitkisi kimi çox əhəmiyyətlidir. Güclü 

kök  sisteminə  malik  olduğuna  görə  qumluqların  bərkidilməsində  istifadə  etmək  olar.  Azərbaycan 

florasında 5 növü bitir. 

Başınağacı- Başınağacıkimilər fəsiləsinə aid olub, kol bitkisidir. Latınca «Viburnum» adlanır. 

Lüğəti mənası viere- toxumaq, vimen- səbət deməkdir. Rus dilində «Kalina», «Qordovina» adlanır. 

Bitkinin  cavan  zoğ  və  budaqlarından  səbət,  cəvərən,  əl  çantası  toxunmasında  geniş  istifadə 

olunduğu  üçün  ona  bu  adı  vermişlər.  Quraqlığadavamlı  kol  bitkisidir.  Toxumla,  qələmlə  və 

firqəndə  üsulu  ilə  çoxaldılır.  Meyvələrində  aşı  maddələri  vardır.  Yarpaqlarından  samanı-sarı  rəng 

alınır.  Dərman  bitkisidir.  Qabığının  tərkibində  aşı  maddələri  olan  tannin  (2%-ə  qədər), 

qətran(6,5%),  turşular  (qarışqa,  sirkə  və  b.  turşular),  viburnin  qlükozidi,  fermentlər  və  digər 

maddələr  vardır.  Bitkinin  budağı  və  qabığından  qankəsici  dərman  kimi  istifadə  olunur.  Bütün 

növləri dekorativdir. Azərbaycan florasında 3 növü bitir. MNB-da kolleksiyada becərilir. 

Başlıot-  Gülçiçəkkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  çoxillik  bitkidir.  Latınca  «Poterium»  adlanır. 

Yunan dilində poterion- piyalə və ya qədəh mənasını verir . Rus dilində «Çernoqolovnik» adlanır. 

Tüklümeyvə  başlıotun  yarpaqlarında  61,9  mq%  C  vitamini  vardır.  Cavan  yarpaqları  xiyar  dadı 

verir və ondan salat kimi istifadə olunur. Azərbaycan florasında 2 növü bitir. 

Batbat  (Donuz  paxlası,  Bəngotu)-  Badımcançiçəkkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  birillik,  ikiillik 

və çoxillik ot bitkisidir. Latınca «Hyoscyamus» adlanır. Bu sözün lüğəti mənası yunan dilində hys- 

donuz,  kyamos-  paxla  olub,  «donuz  paxlası»  deməkdir.  Rus  dilində  «Belena»  adlanır. 

Yarpaqlarında  zəhərli  alkaloid  olan  qiossiamin  (0,1%)  və  qiossin  vardır.  Tibbdə  ağrıkəsici  və 

sakitləşdirici kimi istifadə olunur. Yarpaqlarında 64 qamma karotin (A provitamini) və 82,6 mq% 

C vitamini vardır. Zəhərli bitkilər olduğu üçün bu vitaminlərdən istifadə etmək məsləhət deyildir. 

Azərbaycan florasında 3 növü bitir. Bunlardan ən əhəmiyyətli növü Qara batbatdır. 

Bellevaliya və ya yabanı sünbülçiçək- Sünbülçiçəkkimilər fəsiləsinə daxildir. Soğanaqlı bitki 

olub,  latınca  «Bellevalia»  adlanır.  Bu  cins  1598-ci  ildə  Fransanın  Monpelye  şəhərindəki  Nəbatat 

Bağının  yaradıcısı  olan  P.R.  Belvalın  şərəfinə  adlandırılmışdır.  Rus  dilində  «Belğvaliə»  adlanır. 

Bəzək-bağçılıqda  və  gülçülükdə  əvəz  olunmaz  dekorativ  bitkidir.  5  yabanı  növü  1969-cu  ildən 

başlayaraq AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağında becərilir. 

Beşmeyvə  –  Əməköməcikimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  çoxillik  ot  bitkisidir.  Latınca 

«Kosteletzkya»  adlanır.  Lüğəti  mənası  Çex  Nəbatatçı  alimi,  professor  V.F.  Kosteleskovanın 

şərəfinə adlandırılmışdır. Rus dilində «Kosteleükiə» adlanır. Lif verən bitki olub, ondan kəndir, çatı 

və  ipin  hörülməsində  və  toxunmasında  istifadə  olunur.  Eyni  zamanda  balıqçılıq  avadanlıqlarının, 

quşların ovlanması üçün torların hazırlanmasında istifadə edilir. Dekorativ bitki olub, Azərbaycan 

florasında 1 növü bitir.  

     Bədrənc-  Lamiasiyakimilər  (Dodaqçiçəklilər)  fəsiləsinə  daxildir.  Xalq  arasında  bəzən  ballı 

nanə,  limonlu  nanə  kimi  tanınan  bu  çoxillik  bitki  latınca  «Melissa»  adlanır.  Yunan  dilində 

 

13 

melissa- arı deməkdir. Tərkibində şirin tamlı şirə olduğu üçün arıları özünə cəlb edir. Rus dilində 

«Melissa»  adlanır.  Qiymətli  tərəvəz  bitkisi  kimi  çox  istifadə  olunur.  Dovğa,  kətə,  buğlama 

yeməkləri  hazırlayarkən  göyərtilərin  tərkibinə  qatdıqda çox ətirli  olur.  Bədrəncin  efir  yağlarının 

tərkibində  55-60%-ə  qədər  sitral  və  5%-ə  qədər  sitronemeola  vardır.  Ətiri  əhvalı  yaxşılaşdırır, 

fitonsidləri havanı təmizləyir, çiçək və yarpaqları ətirli dərman bitkisidir. Azərbaycan florasında