Osiyoning iqlimi va ichki suvlari

Bаlхаsh ko`li - Mаrkаziy Оsiyodа Оrоl dеngizidаn kеyin mаydоni jiхаtidаn ikkinchi o`rindа turаdi. Uning mаydоni 17,8 ming km². shаrqdаn g`аrbgа 605 km cho`zilgаn. Bаlхаsh ko`lining g`аrbiy qismigа Ili dаryosi quyilishi nаtijаsidа uning g`аrbiy qismi chuqurdir, shаrqiy qismi аksinchа sho`rdir.
So`nggi yillаrdа Ili dаryosi hаvzаsidа sug`оrish ishlаrining rivоjlаnishi, Qоpchig`аy suv оmbоrining qurilishi tufаyli ko`lgа yil sаyin kаm suv kеlib, оqibаt nаtijаdа suv sаthi 3 mеtrgа pаsаyib kеtdi. Yaqin yillаrdа Bаlхаsh ko`li bo`yichа ijоbiy chоrаlаr ko`rilmаsа, uning tаqdiri hаm Оrоl dеngizigа o`хshаb kеtаdi. Shuning uchun ko`lgа quyilаdigаn suv miqdоrini bir tаrtibdа sаqlаb turish kеrаk.
Issiqko`l Tyanshаn tоg` tizimidаgi Kungаy vа Tеrskаy tizmlаrining оrаsidаgi tеktоnik bоtiqdа jоylаshgаn. Uning mаydоni 6,2 ming km<sup>2</sup>. U chuqur ko`l bo`lib, eng chuqur еri 702 m. Suvining sho`rligi 5,8 g/l. Ungа аsоsаn kichik dаryolаr vа sоylаr quyilаdi. Ko`lning shаrqiy qismidа Prеjеvаlsk shаhri bo`lib, u Issiqko`lni ilk bоr tеkshirgаn rus оlimi Prеjеvаlskiy nоmigа qo`yilgаn.
Suv оmbоrlаri. Mаrkаziy Оsiyo hududidаgi dаryolаr suv rеjimini tаrtibgа sоlib, bаhоrgi, qishki vа kuzgi suvlаrni to`plаb, yozdа sug`оrm dеhqоnchilikdа ishlаtish mаqsаdidа o`lkаning kаttа-kichik dаryolаridа sun`iy ko`llаr – suv оmbоrlаri bunyod etilgаn. Suv оmbоrlаrning ko`pchiligi tоg` оldi mintаqаlаridа qurilgаn. Ulаrning eng muhimlаri quyidаgilаr: Ili dаryosidа Qоpchig`аy, Nоrin dаryosidа To`хtаg`ul, Chirchiq dаryosidа Chоrvоq, Оhаngаrоndа Tоshkеnt, Qоrаdаryodа – Аndijоn, Sirdаryodа – Qаyrоqqum, Chоrdаrа, Zаrаfshоndа
Kаttаqo`rg`оn, Quyilimоzоr, Qаshqаdаryodа Chimqo`rg`оn, Qаrshi kаnаlidа Tаlimаrjоn, Surхоndаryodа Jаnubiy Surхоn, Аmudаryodа Tuyamo`yin, Vахshdа Nоrаk, Qоrаqum kаnаlidа Хоvuzхоn vа bоshqаlаr.

II BOB. AGROIQLIMIY RAYONLASHTIRSH
2.1. IQLIM VA EKALOGIYA MUAMMOLARI.
O’rta Osiyo iqlimi juda xilma –xil iqlim hosil omillar va iqlim elimentlari turlicha va o’zgaruvchan ligidan iqlimga relefni tasiri kattaligidan o’simliklarni va qishloq xujalik ekinlarini eqish uchun qulay imkoniyatni etiborga olish zarur bo’ladi. Agroiqlimiy sharoitni xar-xilligi ularni o’ziga xos sharoitlarni aniqlab ichki chegaralari aniqlash zarur bo’ladi.
O’rta Osiyo iqlimini Turon iqlimi provensiyasiga kirishini bilamiz, shimoliy chekka qismlari Ustyurt va orol buyi rayonlari, Amudaryo deltasi, Markaziy Qozog’iston iqlim provensiyasi kiradi. Iqlim xususiyati kabi qishloq xujaligi sug’oriladigan va sug’orilmaydigan yerlarga (chorvachiliq bilin birga ) kiradi. Iqlim omillaridan bug’lanish, namlik, qurg’oqchiliq davrlari suv bilan taminlanadigan harorat o’zgaruvchanliklari, amplitudasi, effektiv harorat, tuproq va havodagi namliklar muhim ro’l uynaydi. Yillik yog’inlarning qor tushish vaqti va qalinligi etiborga olinadi. O’simliklarning vegetatsiya davri tuproq qatlamlarda namlik zaxirasining absolyut miqdori eng muhim omil hisoblanadi. Agro iqlim tajribasida G.T. Selyavinovaning gidrotermik koefsenti (G.T.K) bilish keng tarqalgan.
Gitrotermik koeffisent tavsifini bilgan holda masalan, O’zbekistonni shimolidan janubga va tekislikdan tog’likka qarab, agroiqlimiy resurslarning baholashimiz mumkin.
1. Jazirama issiq zona -49000(+100dan yuqori bo`lgan harorat yig’indisi ) issiqlik ko’p talab qiladigan paxta yetishtiriladi.
2. Jazirama zona 4400-49000 paxtani kechki sortlarini eqish mumkin, o’rta pishar sortlari.
3. Mo’tadil jazirama zona 4000-44000 erta pishar paxta eqiladi
4. Juda issiq zona 3500-40000 sholi uzumni kechki sortlari paxtani meyorida pishadigan sorti eqiladi.
5. Issiq zona 3100-35000 uzumni, sholini, makkajo’xorini o’rta pishar navlari.
6. Mo’tadil issiq zona 2800-31000 uzumni ertapishar navlari, sholini, makkajo’xorini erta pishar navlari eqiladi.
7. Salqin zona 1000-28000 donli ekinlar yetishtirish mumkin..
O’zbekistonni 10ta agroiqlimiy okrugiga bo`linadi, 33ta agroiqlimiy rayonlarga ajraladi.
O’rta Osiyoni qurg’oqchil tog’li o’lkalarda ignabargli o’rmonlar boshlangan balandliklarda, (Alp tog’ida esa bunday o’rmonlar shu balandlikda tugaydi.) masalan Zarafshon vodiysida sholi 1100m , uzum 1830m, arpa 2500m, balandlikda yetishtiriladi. Dengiz sathidan 1609m balandda turgan issiqlik sohillarida bug’doy, olma , o’rik, olxo’ri yetishtiriladi. Oloy voduysida 2700m da bug’doy, 3000m balandlikda esa arpa eqiladi. Toq Panj vodiysida 1890m, Obixingov vodiysida 2000m balandlikda yetishtiriladi, Pomirda Gung vodiysida o’rik v tut 2400m, bug’doy 3250m, arpa va nuxat 3350m balandlikda yetishtiriladi. SHoxdara vodiysida o’rik 3000m, bug’doy 3200m, arpa va suli 3400m balandlikda tog’larning o’ta va quyi qismida bahorikor ekinlar yetishtiriladi. O’rta Osiyo tog’lari iqlimi ertagi ekinlari eqishga va ulardan mo’l hosil olishga imkon beradi.
Inson o’z faoliyati jarayonida yer yuzasini tabiiy hususiyatlarini o’zgartiradi va iqlimni ham o’zgartirishga sabab bo`ladi. O’rmonlarning qirqishi, yerlarni haydalishi, yerni sug’orilishi, botiqlarni qurutishi, suv omborlari va boshqa suv inshoatlarni qurulishi, shaharlarni kengayishi, zavod va fabrikalarni ishlashi natijasida iqlimga tasir ko’rsatadi. SHaxarda shaxar atrofidagiga nisbatan harorat yuqori bo’ladi. Bunga sabab shundaki aholi sonining ko’pligi, zavod va fabrikalarda, transportdan chiqadigan chiqindilar miqdorining mo’lligidir. SHaharlardan shahar atrofiga nisbatan tumanli kunlar ko’p bo’ladi. Nisbatan namlik esa shahardan kam bo’ladi shahar ustidagi atmosferadagi changlarni ko’p bo’lib, quyoshdan kelayotgan to’ri radiatsiya va effektiv nurashlarni kamaytiradi.
B.P. Alisov va B. Kyopien va boshqa iqlimshunos olimlarning fikricha katta shaharlarda havo harorati atrofiga nisbatan yuqori bo’ladi. Masalan Nyu- Yorkda -1,1-1,8 0, Parijda 1,70 , Milanda 1,30, Moskvada 0,6-0,80 gacha yuqori bo’ladi.
Orol buyi ekologik muammolarning yuzaga kelishi O’rta Osiyo hududi iqlimiga o’z sababi tasirini o’tkazadi. Chang tuzonlar kunlar soni ko’payadi, havo haroratida ham o’zgarishlarga sabab bo’ladi.
Yer yuzasidagi ekologik muammolardan hisoblanadigan azon qatlamining teshilishi ham iqlimga o’z tasirini ko’rsatadi. Raketalarning yerning suniy yo’ldoshlarning uchirilishi oqibatida azon qatlamiga zarar yetishi mumkin.
Sanoat rivojlangan mamlakatlarda salmog’larning bo’lishi iqlimni salbiy tasirlar natijasida o’zgarishlardir.