O`tish davri iqtisodiy ta`limotlari. Bozor iqtisodiyotiga o`tishning ob`ektiv zarurligi

Bozor iqtisodiyotiga o‟tishning ob‟ektiv zarurligi
Ma‘muriy markazlashgan iqtisodiyotning tarixiy okibatlari, bozor munosabatlariga utish zaruriyatini anglashni va tub isloxotlar boshlashni talab etdi. Natijada iqtisodiy munoslbatlar tizimining bir shaklidan voz kechildi va ikkinchi shakliga yuz tutildi. Respublikadagi mavjud vaziyat iqtisodiy isloxatlarni utkazishga tubdan yangicha yondashuvni sifat jixatidan yangi vazi-falar va sharoitlarni hamda tajribalarni hisobga olishni eng muxim mamlakatlar saloxiyatiga kuprok tayanishni takrzo yetdi. Bunday ma‘suliyatli vazifani xal etish akademik Islom Karimov tadkdikrtlarida nazariy-ilmiy yechimini topdi. Chunonchi, aslini olganda, ran bozor munosabatlariga utishda uxshashi bulmagan betakror andozamizni ishlab chikish, uz yulimizni ganlab olish bormokda. Bu yul - uch tarkibiy kismdan iborat: - ijtimoiy jixatdan yunaltirilgan bozor iqtisodiyoti milliy andozasi moxiyatining tavsifi;

• 
  katiy markazlashtirilgan ma‘muriy-buyrukbozlik tizimidan xo‘jalik yuritishning bozor munosabatlariga utishning eng muxim tamoyillari;
  
• 
  iqtisodiy isloxatlarni amalga oshirishning, tanglikdan chikib olishning barkarorlikni va muxim ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni ta‘minlashning anik, yunalishlari.
  

Keltirilgan tarkibiy kismlar to'g'risida respublikamiz ziyolilari, xususan iqtisodchi olimlar chukur tadkikotlarni davom ettirib, bir kator asarlarini chop etishdi. Utish davri iqtisodiyotining kupchilik mamlakatlarga xos bulgan umumiy kridalari va xrlatlari jumlasiga kuyidagilar kiradi:

• 
  mavjud iqtisodiy tizimda yangi tizimga utishdagi bekdrorlik, nomutonosiblik va muvozanatsizliklar;
  
• 
  jamiyat iqtisodiy rivojlanish yullarining turli-tuman xususiyatdaligi;
  
• 
  mulkchilik, boshkaruv, tovar-pul munosabatlari kabi soxalarda tub isloxatlarning zarurligi;
  
• 
  umumiy utish krnuniyatlari mavjudligidan kat‘iy nazar, har bir mamlakat shartsharoitlarini hisobga olish zarurligi;
  
• 
  eski turmush tarzi mezonlari va yangi iqtisodiy kadriyatlarning nomuvofikligi, ba‘zi xollarda esa, karama-karshi ziddiyatli tusga ega bulishi;
  
• 
  jamiyat a‘zolari bir kismining eski mafkura iskanja sidan kutilishning kiyinchilik bilan ketishi, yangi iqtisodiy munosabatlarga ehtiyotkorlik bilan yondoshishiga karamay, tashabbuskor, izlanuvchan, tadbirkor va tarakdiyparvar kishilarning tobora ortib borishi kabilar. Tarix tajribasiga kura, madaniylashgan bozor munosabatla riga utish davrining dovomiyligi bozor iqtisodiga utishning Kanday yuli, andozasi tanlanishi kabi boshkr shart-sharoitlarga boglik, bo‘ladi. XX asr nixryasiga kelib, shakllangan iqtisodiy taffakur va iqtisodiy tarakdiyot istikfollari tugoisidagi krrashlarda erkin itisodiy tartibga solish goyasi ham, markazlashtirilgan tarzda rejalashtirish goyasi ham insirozga uchraganligii bayon etilmokda. Chunki I.Karimov ta‘kidlaganidek: Jaxrn sivilizatsiyasi ijtimoiy taraqqiyotning sifat jixatdan yangi yullarini ishlab chikdi, tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti mana shu yulga asos kdlib olingan.
  

Utish davri kuxna Yevropa mamlakatlarida bir necha yuz yilni tashkil etgan bulsa, mustamlakachilikdan ozod bulgan Osiyo va boshka kita mamlakatlarida bir necha un yildan iborat buldi. Masalan, Buyuk Britaniya-200 yil, Fransiya -150 yil, Germaniya va AKSH 150-100 yil.
Boshlangich shart-sharoitlarga kura, yondoshilgan guruxdash mezoniga asosan tartiblashga solinadigan bozor iqtisodiyoti mamlakatlari uchun 3 ta yondashuv va yana bir turdagi urinish mavjudligi I.Karimov tomonidan taxdil etilgan. Bular:

1. 
   Uzoq davom etgan evolyutsion taraqqiyotni bosgan rivojlangan mamlakatlardagi aralash iqtisodiyot;
   
2. 
   An‘anaviy (oddiy va bozor, patriarxal feodal munosabatlariga ega) iqtisodiyot asosida shakllanayotgan madaniylashgan bozor munosabatlari;
   
3. 
   Rejalashtirilgan buyrukbozlik iqtisodiyoti negizida shakllanayotgan bozor munosabatlari ga asoslangan demokratik jamiyat;
   
4. 
   Sotsializm goyalarini samarali bozor iqtisodi vujudga keltirish bilan kushib olib borishga urinayotgan sotsialistik iqtisodiyotning Xitoycha yuli.
   

Yukoridagi yondoshuvlar asosidagi taxdillar kursatishicha, bozor munosabatlarining rivojlanishi birorta ham mamlakatda benukson va tekis kechmagan.
Bozor mexanizmlarini ideallashtirish ham katta xato bo‘ladi.
Shuning uchun ham «O'zbekiston tanlab olgan yul respublika va uning xalqining manfaatiga nixoyatda moye keladigan ijtimoiy jixatdan yunaltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishga karatilgan iqtisoddir» — deb ta‘kidlaydi I.Karimov.
3. Iqtisodiy islohatlarning milliy modeli
Konstitutsiyamizning hamda xalqimizning uziga xos xususiyatlari va jahon tajribalarini uyg‗unlikda mujassamlashtirilgan - dunyoda «o'zbek modeli» deb e‘tirof etilgan iqtisodiy isloxatlar modelining asosiy muallifi I.Karimov insonisloxat uchuy emas, isloxat inson uchun xizmat kilish kerak, deb ta‘kidlagan mezon muxim hisoblanadi.
Respublikamizning bozor munosabatlariga o‗tish konsepsiyasi O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti, akademik I.A.Karimovning asarlari, risola va nutq larida izohlab berilgan. O‗zbekistonning tarixiy, milliy, an‘anaviy, ekologik va boshq a sohalardagi tajribalariga asoslanib, respublikada ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iq tisodiyotiga o‗tish yo‗li maq bul deb topildi. Bu o‗tish yo‗li tadrijiy (evolyutsion), ketma-ket, bosq ichma-bosq ich amalga oshiriladi.