O`tish davri iqtisodiy ta`limotlari. Bozor iqtisodiyotiga o`tishning ob`ektiv zarurligi

O‟zbekiston respublikasi prezidenti I.A.Karimov asarlarida bozor munosabatlariga o‟tish ta‟moyillarining ishlab chiqilishi.
O‗zbekistonning bozor munosabatlariga tez va bo‗xronsiz o‗tishi uchun q ulay sharoitlar anchagina. Bu avvalo siyosiy mustaq illikning mavjudligidir; halq imizning boy tajribasi va mehnatkashligi, intelektual boyligi tufayli xatto ma‘muriy-buyruq bozlik davrida ham bozorlar mavjud bo‗lgan va asosiy talabehtiyojni q ondira olgan. Agar ishlab chiq arishga ilg‗or texnologiya, fan-texnika yutuq lari joriy etilsa, boy moddiy texnika resurslarimiz ishga solinsa, xalq imiz va davlatimiz tezda rivojlanib, nisbatan q isq a davr ichida ilg‗or mamlakatlar q atoriga q o‗shiladi. Bozor iq tisodiyotiga o‗tishning "o‗zbek modeli" konsepsiyasi O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti akademik I.A.Karimov tomonidan ishlab chiq ilgan.
Uning besh tamoyili mavjud:
1.Iq tisodiyotning siyosatdan ustuvorligi va bunda iq tisodiyotning mafkuradan holi bo‗lishi.
2.Davlat bosh islohotchi.
3.q onunning hamma narsadan ustun turishi. 4.Kuchli ijtimoiy siyosat, ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor.
5.Bozorga bosq ichma-bosq ich, tadrijiy (evolyutsion) yo‗l bilan borish. Isloxatlarning «o'zbek modeli» kuyidagilarga asoslanadi:

• 
  bozor iqtisodiyoti va demokratiya tamoyillariga asoslanadigan jamiyatni barpo etish;
  
• 
  SSSR parchalangandan keyingi o'zbekistonning haqiqiy xolati;
  
• 
  xalqning mentaliteti va tarixiy an‘analarga isloxatlarni amalga oshirishning u yoki bu sur‘atlariga axrlining tayyorlik darajasi;
  
• 
  «Shok terapiyasi» dan voz kechish.
  

Demak, isloxatlardan asosiy maksad — yurtimizning yanada rivojlanishi, xalqimizning farovonligi, jahon hamjamiyatidan uzimizga munosib urin egallashdan iborat. XXI asr boshida O'zbekiston taraqqiyotining I.Karimov tomonida ishlab chikilgan strategiyasida kuyidagi muxim ustuvor yunalishlar mavjud. Bular:

1. 
   Iqtisodiyotning izchil usishi va samaradorligini oshirish, demokratik bozor isloxatlarini chukurlashtirish asosida xalq turmush darajasining barkaror va uzluksiz yaxshilanib borishini ta‘minlash hamda axrlini kuchli ijtimoiy ximoyalashga aloxida e‘tibor karatish kuzda tutilgan. Bunda besh yil davomida ish haqining eng kam mikdorini 3, 5 barovar oshirish va axrli jon boshiga to'g'ri keladigan urtacha daromadini 1, 8-2,0 barovar kupaytirish kerak bo‘ladi.
   
2. 
   Siyosiy va iqtisodiy xayotni, davlat va jamiyat kurilishini erkinlashtirish, axolining siyosiy faolligini kuchaytirish, jamiyatda manfaatdor va karama-karshi kuchlar urtasida muvozanatni ta‘minlaydigan kuchli mexanizmni shakllantirish zarur. Xususan, iqtisodiy soxani yanada erkin
   

lashtirish maksadida davlat boshkaruv rolini chegaralash, xu
susiy mulk mikyoslarini kengaytirish, mulkdorlarning mavkei va huquqlarini mustaxkamlash, kichik hamda urta biz
nes rivojlanishiga har tomonlama kumak berish hamda bozor infratuzilmasini keng rivojlantirish lozim.

3. 
   Shaxsiy manfaatlarni mamlakat, xalq. manfaatlari bilan uygun xolda kuradigan erkin, har jixatdan barkamol insonlarni tarbiyalash asosida jamiyat ma‘naviyatini yuksaltirish lozim.
   
4. 
   Har kanday muammolarni amaliy yechishga krdir bulgan kadrlar saloxiyatini tayyorlashga erishish kerak. Chunki mamlakatning buyuk kelajagi bugungi zamonaviy fikr yuritadigan, uz xalqi va Vatani manfaati goyalari adolatli avlod kelishiga boglik.
   
5. 
   Iqtisodiyotda tarkibiy uzgarishlarni amalga oshirish maksadlari kuyidagilarda ifodalanadi:
   

• 
  iqtisodiyotning xom ashyoviy bir tomonlama rivojlani shiga chek kuyish;
  
• 
  iste‘molga tayyor tugallangan ishlab chikarishga utish;
  
• 
  importga karamlikni cheklash;
  
• 
  eksport saloxiyatini oshirish;
  
• 
  istikbolli soxalarga ustuvorlik berish, barkaror usish; - mexnat resurslarining okilona foydalanilishini ta‘minlash;
  
• 
  milliy bozorni ichki ishlab chikarish hisobiga tuldirish va axoli talablarini tularok kondirish.
  

6. Jamiyatdagi barkarorlik, tinchlik, millatlar va fukarolar aro totuvlikni, sarxadlarimizning daxdsizligini, mamlakatimiz xududiy yaxditligini ta‘minlashdan iborat.
Ushbu yunalishlarda belgilangan vazifalar mamlakatimiz saloxiyatining kiska muddatlarda yukori darajada rivojlanishini ta‘minlashga imkon berdi. Shuning uchun ham 2005-2010 yillarda iqtisodiy saloxiyatda erishilishi kuzda tutilgan tarkibiy uzgarishlar jumlasiga kuyidagilar kiradi:

• 
  kishlok xo‘jaligini yangi texnika bilan ta‘minlash, kishlok xo‘jaligi va unga boglik bulgan soxalarning iqtisodiy munosabatlarini takomillashtirish;
  
• 
  iqtisodiyotning yukrri samarali, eksportga yunaltirilgan tuzilmasini shaklllantirish;
  
• 
  iqtisodiyotning tayanch tarmokdarini texnika bilan kayta jixrzlash va yanada rivojlantirish;
  
• 
  yengsht va kayta ishlash sanoati korxonalarini texnika bilan kayta jixrzlash va zamonaviylashtirish;
  
• 
  yuqori texnologiya va ilm talab ishlab chik.arishni jadal rivojlantirish.
  

Makroiqtisodiy barkarorlikni ta‘minlashdagi isloxatlarning yakin muddatdagi yunalishlari kuyidagilarga Karatilishni kuzda tutadi:

• 
  byudjetli tartibga solish darajasini bosqichma-bosqich kamaytirish hamda, byudjet mablaglari ishlatilishi samaradorligini oshirish. Bunda YAIM ning byudjet orkali kayta taksimlanishini 40-42%dan 25-28%ga tushirish, bu bilan to var ishlab chikaruvchilarga solik tulovlari kamayishiga erishadi, ijtimoiy talab ortadi.
  
• 
  iste‘molga ketadigan daromad emas, kuchmas mulk, zebi-ziynat va kimmatbaxr tovar hamda xizmatlar solikga tortilishi lozim, foydalanadigan resurslar (yer, suv, Natijada mulkdorlar sinfi shakllandi. Xorijiy omillarga boglik bulgan uzok tarmokdarini mustaxkamlash choralari kurildi. Milliy valyuta inflyatsiyasini makbul darajada jilovlash imkoni yaratildi.
  

Uchinchi bosqich maksadi iqtisodiy va ijtimoiy kursatkichlarni sifat jixatidan yangi pogonaga kutarishga karatiddi. Iqtisodiyotda mikdor va sifat siljishlari, kichik biznes va tadbirkorlik uchun huquqdi sharoitlar yaratildi, ish sizlikning yashirin va turgun xolatlarini bartaraf etishga oid choralar kurildi. Axoli daromadlarining yangi turlari — mulk va tadbirkorlikda ham shakllana boshladi. Axolining kam ta‘minlangan katlamlari kashshokdashuvi kamaytirildi. Bokimandalik chekindi. Mexnat va tadbirkorlik faolligi ortdi.
Iqtisodiyotning negizini turli xildagi mulk tashkil etishi, mulkchilik munosabatlaridagi isloxotlar chukurlashuvi ham turt bosqichda guruxdantirishga imkon yaratdi. Bunda 1990-91 yillar tayyorlov bosqichi deb belgilandi.
1-bosqich — 1992-1993 yillar;
2-bosqich — 1994-1995 yillar;
3-bosqich - 1996-1998 yillar;
4-bosqich — 1998 yil oxiridan to xozirgi paytgacha davom etmokda.
Birinchi bosqichda faol xususiylashtirish boshlangan. Bunda asosan uy-joy fondi va kichik korxonalar xususiylashtirilgan va jamoa mulkiga aylantirilgan. K,ishlok joylarda har bir oilaga tomorka yer uchastkasi berilgan.
Ikkinchi bosqichda urta va yirik yengil sanoat mashinasozlik, kurilish materiallari ishlab chikarish soxasidagi 50 mingdan ortik korxonalar ochik turdagi aksiyadorlik jamiyatlariga (mexnat jamoasi — 25%, davlat — 26%, erkin sotuvda — 30%, aralash korxonalarga — 10%, harijiy investorlarga ~ 10%) aylantirildi. Bozor infratuzilmasi rivojlandi (bir ja, bank, xususiy sugurta kompaniyalari).
Uchinchi bosqichda esa eng yirik aksiya nazorat paketi davlat ixtiyorila boltan korxonalar (jami 3/46 ta) isloxati boshlan-di. Xususiylashtirilmaydiganlarning tarkibiy ruyxati Oliy Majlis va Vazirlar Maxkyamasi tomonidan belgilab berildi suvdan foydalanish ob‘ektlari, miliyorativ tarmoklap, muzeylar, san epidemiya stansiyalari, strategik va harbiy ahamiyatga ega bulgan byudjetdan tashkari fondlar shular jumlasidandir.
Turtinchi bosqichga kelib xususiylashtirilgan ob‘ektlardan byujdetga mablar tushurish, xususiylashtirilgan ob‘ektlarga xorijiy investitsiyalarni jalb kilish, yangi mulkchilik munosabatlarining tulik faoliyati uchun sharoit yaratish hamda boshkaruv samaradorligini oshirish choralariga e‘tibor ku-chaytirildi.
Bu bosqichda xususiylashtirishni guruxdashtirish soxasidagi vazifalar aniklashtirildi:

• 
  xususiylashtirishning mikdoriy kursatkichlaridan tarmokdarni chukur restrukturizatsiyalash hamda korxonalarni xususiylashtirishdan sung kuvvatlash; - tarmok va xududlardagi xususiyatlarni tulik hisobga olish uchun xususiylashtirish usullarini kengaytirish;
  
• 
  xususiylashtiriladigan mulkni baxrlashning tender aso-sida sotish uchun takomillashtirish;
  
• 
  tadbirkorlikni faol kuvvatlash, sanatsiya va restrukturizatsiyalash protseduralarini amalga oshirish, zararga ishlayotgan korxonalarga barham berish.