Oxu təLİMİ Müəllimlər üçün vəsait

1. Oxunun xüsusiyyətləri 
Tədqiqatlar göstərir ki, oxu savadına yiyələnmək mürəkkəb prosesdir. Bu 
prosesin müvəffəqiyyətlə keçməsi üçün aşağıdakılar vacibdir: 
1. Sözlərdəki səsləri fərqləndirmək; 
2. Təkcə hərfləri deyil, səsi də qavramağı öyrənmək, hərf birləşməsini görmək və 
ona uyğun lazımi səsin tələffüzünü dəyişmək: (na-na), (ru-ru), (li-li); 
3. Sözdəki səsləri bütöv şəkildə tələffüz etmək; 
4. Sözü tanış olan hər hansı əşya, hərəkət, əlamətin ifadəsi kimi başa düşmək. 
Göründüyü kimi, oxu texnikası eşitməyə, görməyə, tələffüzə, təhlilə, sözün 
mənasına əsaslanan bir prosesdir. 
Oxumağa yeni başlayan şagirdin oxu texnikası təcrübəli oxucununkundan 
fərqlənir. Çünki təcrübəli oxucunun görmə sahəsi, daha konkret desək, “oxu sahəsi” 
geniş olur. Onlar oxu zamanı gözlərini sətir boyu gəzdirərək yalnız bir neçə dəfə fasilə 
edirlər. Mətn asan olduqda isə fasilələr azalır, görmə sahəsinə daxil olan hərflərin sayı 
artır. Bəzən sürət o qədər çox olur ki, insan oxuduğunun məzmununu dərk edə bilmir. 
Şagirdlər isə bəzən nəinki hərfləri, hətta hecaları da birləşdirməkdə çətinlik çəkir, 
sözün mənasını tam anlaya bilmirlər. Bu halda şagird “Nailə” sözünü oxuyur, ancaq 
oxuduğu sözü deyə bilmir. 
Oxu texnikasının formalaşdırılmasında eşidərək qavramanın inkişaf etdiril-
məsinin əhəmiyyəti böyükdür. Çünki səsləri yaxşı fərqləndirə bilməyən uşaq, görmə 
qavrayışı mükəmməl inkişaf etsə də, sadə sözləri oxumaqda çətinlik çəkir. Fonetik 
eşitməyə, səsin təhlili vərdişlərinə lazımınca yiyələnməmiş uşaqların oxusu nöqsanlı 
olur və müstəqil işləyə bilmirlər. Ona görə də oxu prosesində fonetik təhlilə geniş yer 
vermək lazımdır. Hərflərlə tanış olmazdan əvvəl uşaqlarda danışığı cümlələrə 
ayırmaq, cümlə qurmaq, cümlələri sözlərə ayırmaq, cümlədə sözlərin sayını və 
sırasını, sözlərdə hecaların sayını və sırasını müəyyənləşdirmək bacarıqları 
formalaşır. Oxunun səmərəliliyini artırmaq üçün şagirdlərə həm də sait və samit 
səsləri xarakterik cəhətlərinə görə fərqləndirməyi öyrətmək vacibdir. 
Oxuya xas olan bir neçə xüsusiyyətə nəzər salaq: 

---

6 
1. Reqressiya 
Reqressiya oxunulan hissəni yenidən oxumaq məqsədilə gözlərin geri hərəkətidir. 
Bu hal oxucular arasında geniş yayılmışıdır. Belə ki, bəzi oxucular oxuduqlarından 
əmin olmaq üçün özləri də hiss etmədən mətni iki dəfə oxuyurlar. Ləng oxuda həcmi 
100 sözdən ibarət olan mətn üçün reqressiyaların sayı 10-15 dəfəyə çatır. Aydındır 
ki, gözlərin belə tez-tez geriyə hərəkəti oxunun sürətini azaldır. Əksər insanlar 
həm çətin, həm də asan mətnləri eyni sürətlə oxuyurlar. Amerikalı tədqiqatçılar 
oxunun məhz bu xüsusiyyətini təhlil edərək yazırdılar: "Əksər insanlar neft-yağ 
materiallarının rüb hesabatını da, elmi jurnaldakı yeni avtomobil mühərriki barədə 
məqaləni də, bədii mətni ̶ A.Heylinin "Çarxlar" romanını da eyni sürətlə oxuyurlar. 
Halbuki sadəcə yekun rəqəmləri görmək üçün hesabata nəzər salmaq kifayətdir, elmi 
mətn oxumaq isə bədii mətn kimi xüsusi yanaşma tələb edir". Buradan belə nəticə 
çıxır ki, oxunun sürəti və texnikası, hər şeydən əvvəl, oxucunun qarşısına qoyduğu 
məsələ və məqsədlərdən asılı olmalıdır. Məhz əqli fəaliyyətin avtomatizm kimi 
müvafiq proqramının təkmilləşməsi, lazım olan anda ondan istifadə etmək bacarığı 
sürətlə oxumaq qabiliyyətini təyin edir. 
Necə reqressiyalarsız oxumaq olar?
Qaydalar: Ən çətin mətni də yalnız bir dəfə oxumaq və gözlərin qayıdışına 
(reqressiyalara) icazə verməmək lazımdır. Ancaq oxu başa çatdıqdan və mətnin 
mənası başa düşüldükdən sonra, zəruri olarsa, mətni bir daha oxumaq olar. Bu, 
oxunuzun əsas qaydası olmalıdır. Mətn nə qədər çətin olursa-olsun, gözləriniz yalnız 
irəli getməli, heç bir geri qayıdışa yol verilməməlidir. Biz hələ tələsmirik, məqsədimiz 
düzgün oxumağı öyrənməkdir. Bu yolda ilk addım reqressiyaların tamamilə aradan 
qaldırılmasıdır. 
Məlumdur ki, xeyli mürəkkəb kitablar var ki, onları bir neçə dəfə oxumağa 
ehtiyac duyulur. Ancaq buna baxmayaraq, hətta bu cür kitabları da birinci dəfə 
reqressiyalarsız oxumaq lazımdır. Lakin bütün hallarda təkrar oxumazdan əvvəl 
oxunulan hissənin mənasını başa düşməyə səy göstərmək gərəkdir. Əksər oxucular 
isə mətnin bir abzasını ya düşünmədən oxuyur, ya da oxu zamanı başqa şeylər 
haqqında düşündükləri üçün heç nə anlamırlar. Ona görə də yenidən və dəfələrlə 

---

7 
oxuduqları hissəyə qayıdır və mətni sonacan bu cür oxuyurlar. Belə oxu isə səmərəli 
olmur. Bu zaman həm oxu sürəti ləngiyir (təkrar oxuya 2-3 dəfə çox vaxt sərf olunur), 
həm də oxuyub anlamanın və yadda saxlamanın keyfiyyəti aşağı düşür.
Məlumdur ki, bütün mətnlər məntiqi ardıcıllığa əsasən qurulur. Belə çoxsaylı geri 
qayıdışlar isə mətnin məzmununun “karkasını” dağıdır, fikirdə xaos, qarışıqlıq 
yaradır. Belə ki, oxunulan hissəyə yenidən geri qayıtdıqda dərhal ondan əvvəlki hissə 
unudulur (əməli yaddaşdan silinir). Bundan əlavə, adətən, oxuya davam etdikdə (başa 
düşülməsə belə) sonrakı hissədə (məsələn, növbəti sətirlərdə, abzasda, səhifədə) 
mətnin anlaşılmayan yerləri də aydınlaşır. 
2. Oxunun inteqral alqoritmi 
 
Təcrübələr göstərir ki, çox sadə bir üsuldan – inteqral alqoritmdən istifadə 
etməklə oxu sürətini və mənimsəməni iki dəfə artırmaq olar.
Mətni oxuyarkən onu bu 
cür hissələrə ayırmaq tövsiyə edilir: 
1. Mətnin adı, müəllifi, çap məlumatları; 
2. Problem; 
3. Faktlar; 
4. Fikri ifadə xüsusiyyətləri; 
5. Müəllifə suallar və tənqid; 
6. Mətnin yeniliyi və praktik istifadə imkanları 
3. Artikulyasiya
Dodaqların, dilin və digər tələffüz orqanlarının oxu zamanı hərəkəti özlüyündə 
oxunun sürətini azaldır. Əslində tələffüz orqanları daim gizli hərəkətdə olurlar. 
Artikulyatorların bu mikrohərəkətlərinin intensivliyi, hər şeydən əvvəl, oxunun inkişaf 
səviyyəsindən və mətnin çətinliyindən asılıdır. Məlumdur ki, sözləri tələffüz etmək 
vərdişi oxucuların əksəriyyətinə xas əlamətdir və oxumağı öyrənərkən formalaşır. 
Uşaq əvvəlcə sözləri hərf-hərf, sonra heca-heca, nəhayət, bütöv şəkildə səsləndirir. 
Nəticədə, görünən və tələffüz olunan söz arasında möhkəm reflektor əlaqə yaranır. 
Beləliklə, mətni əvvəlcə ucadan, sonra pıçılti ilə, sonra isə “ürəyində oxumaq” vərdişi 
formalaşır. 
4. Dar görüş sahəsi 

---

8 
Görüş sahəsi dedikdə, mətnə bir dəfə nəzər yetirməklə gözlərin qavradığı hissə başa 
düşülür. Ənənəvi oxuda görüş sahəsi çox dar olur. Hərf, söz, ən yaxşı halda isə iki-üç 
söz qavranılır. Görüş sahəsi nə qədər genişdirsə, gözün hər dayanmasında bir o qədər 
çox informasiya qavranılır və bu cür dayanmaların sayı azaldıqca isə oxu sürəti artır. 
Sürətli oxumağı bacaran adam nəzərini bir dəfə saxlamaqla iki-üç sözü deyil, bütöv bir 
sətri, cümləni, bəzən isə abzası qavraya bilir. 
5. Diqqətlilik  
Diqqət oxu prosesinin katalizatorudur. Yavaş sürətlə oxuduqda diqqət digər 
düşüncələrə, kənara yayınır və mətnə maraq azalır. Mətnin əksər hissəsi mexaniki 
oxunduğu üçün mənası dərk olunmur. Belə oxucu diqqətinin yayındığını hiss edən 
kimi çox vaxt həmin hissəni yenidən oxumağa məcbur olur.