Oʻzbek filologiyasi fakulteti 205-guruh talabasi tojiyeva ozodaning
Yüklə 237,93 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dialektologik amaliyot ishi” Amaliyot rahbari: ________________________ Toshkent-2023 1. Oltinsoy tumani Bibizaynab mahallasi shevasi haqida umumiy ma’lumot
|
OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT OʻZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI Oʻzbek filologiyasi fakulteti 205-guruh talabasi TOJIYEVA OZODAning “Oʻzbek dialektologiyasi” fanidan “Dialektologik amaliyot ishi” Amaliyot rahbari: ________________________ Toshkent-2023 1. Oltinsoy tumani Bibizaynab mahallasi shevasi haqida umumiy ma’lumot 1.1. Surxondaryo viloyatiga qarashli Oltinsoy tumani 1981-yil 23-noyabrda Sho‘rchi va Denov tumanlarining qismlaridan tuzilgan. Viloyatning Denov, Boysun, Sho‘rchi, Qumqo‘rg‘on tumanlari bilan chegaradosh. Maydoni 563,74 kv.kmni tashkil etadi. Tuman markazi-Qorluq mahallasi. Tumanda, asosan, o‘zbeklar, tojik, rus, tatar va boshqa millat vakillari ham istiqomat qiladi. Tuman markazidan 12km uzoqlikda Bibizaynab mahallasi joylashgan. Mahalla 1997-yil 6-mart kuni mahalla maqomini olgan. Dunyoda mavjud bo‘lgan tillarning deyarli barchasi adabiy til bilan bir qatorda sheva va lahjalarni o‘z ichiga oladi. Turkiy tillarning har biri bir necha lahjalarga bo‘linishi ham ma‘lum. Xususan, o‘zbek tili dialektologiyasi ham qarluq, qipchoq, o‘g‘uz kabi bir necha lahjalar asosida o‘rganiladi. Albatta, bunday tasnif nisbiy bo‘lib, shevani to‘laqonli ravishda bir guruhga kiritib qo‘yish hamma o‘rinlarda ham o‘zini oqlamaydi. Bibizaynab mahallasi aholisi asosan qipchoq lahjasida muloqot qilishadi. 1.2. Bibizaynab so‘zining etimologiyasi. Bibizaynab mahallasi
Tarixdan ma'lumki, Odam alayhissalomning farzandlari—Qobil va Hobillar o‘z singillariga uylanib, umr guzaronlik qilishgan va aka-ukalar bir-birlari bilan janjallashib, Qobil Hobilni o‘ldirgan va Olloh Qobil huzuriga bir qush, ya'ni go‘ng qarg‘ani yuborgan. Bu qushlar ham bir-birlari bilan urishib birini o‘ldirib qo‘ygan. G‘olib qarg‘a o‘lgan qarg‘ani qanotidan tishlab, bir yerni oyog‘i va tumshig‘i bilan qazib, unga o‘lgan qarg‘ani sudrab ob kelib ko‘mgan. Bu voqeani kuzatib turgan Qobil o‘z ukasi— Hobilni chuqur qazib ko‘mgan. Mana shu voqeadan so‘ng insonni ko‘mish odat tusiga aylangan. Turli millat vakillari insonni turlicha dafn qilishadi. Bizning yashab turgan qishlog‘imiz Bibizaynab momo deb tarixdan nomlangan. Bobolarimizning rivoyatlariga qaraganda Bibizaynab momo o‘z diniga—Islom diniga mansub bo‘lib, o‘z ajdodlari bilan Hisor vodiysiga o‘z karvoni bilan kirib kelishgan. Bu kishilar Hisor vodiysi xalqini Islom diniga kirgizishga qaror qilishgan. Biz yashab turgan joyga kelganda izidan tushgan islom dini dushmanlari bu karvonni yo‘q qilishga, oltinlarni, tillalarni, barcha mol-mulklarini talab olishga urinishgan. Bibizaynab momoning oldida va orqada qo‘riqchilari bo‘lib, bu qo‘riqchilarni qilichda chopishgan. Bu voqeani ko‘rib turgan Bibizaynab dushman qo‘lida o‘lishdan ko‘ra, Ollohga iltijo qilib tuyasidan tushib tezda bir qo‘li bilan yerni kavlagan va Ollohni amri bilan suv otilib chiqqan. Bu suvdan tahorat olib, adirlik uchiga borib Ollohdan panoh berishini so‘ragan. Bibizaynab momoning iltijosini Olloh qabul qilib, adirning uchi yorilgan va kofirlar yuzini ko‘rmayin deb adirning pano bergan joyiga kirib ketgan degan rivoyat hali - hanuzgacha saqlanib qolgan. 1.2. Bibizaynab mahalla aholisi haqida umumiy ma’lumot. Mahalla aholisining asosiy qismini o‘zbeklar tashkil qiladi. Taxminan 500-600 yil avval mahalla hududiga juzlar va qo‘ng‘irot urug‘lari ko‘chib kelgan. Shundan beri mahalla hududida aholi istiqomat qila boshlagan. Juzlar va qo’ng’irotlardan turli urug’lar tarqala boshlagan. Mahalla hududida juzlarning “kesovli” urug’i yashaydi. Qo’ng’irotlar va juzlar qarindoshlik munosabatlarini o’rnatganligidan urug’lar aralashib ketgan. Mahallada yana bu ikki urug’ni aralashuvidan “Oltamak” urug’i kelib chiqqan. Hozirgi mahallani aholisini ko’p qismini mana shu urug’ tashkil qiladi. Sheva vakillarining o‘ziga xos urf-odatlari Kelinni tushirib olgandagi urf-odatlar Kelin salom aytiladi. Kelin salom aytishdan maqsad Kelin shu xonadonga mehmon bo‘lib kelayotganligini elga ma'lum qilish. Bet ochish marosimi. Kelinni kelgan uyida yashashi uchun xalqqa ma'lum qilish uchun shunday qilinadi. Go‘sht to‘g‘ratar. Kelin quyruq to‘g‘raganda qo‘li yog‘li risqli nasibali bo‘lishi uchun go‘sht to‘g‘ratiladi. Un elatar. Unday aziz risqli, nasibali bo‘lishi uchun. Ityaloqqa salom berish. It risqli bo‘lishi uchun. O‘choqqa yog‘ tomizish. Aziz avliyolarni yod qilishdan maqsadi. Bolani beshikka solishdagi urf-odatlar Momolarimiz bolalarni beshikka solish uchun beshikka bolani o‘ngi-o‘ngi qilib olishadilar. Egasi keldi babalari qoch deb bolani beshikka soladilar. Qo‘rqma-qo‘rqma deb aytishlari tashqaridan bo‘layotgan narsalardan qo‘rqmasligi uchun, Har bitta narsadan cho‘chib tushmasligi uchun mana shunday marosim o‘tkaziladi. Bolaga bobo-momo, Ota-onasi uyqulari beriladi. Chillaning ichida bunday marosimning o‘tkazilish sababi bola chillada yaxshi dam olishi kerak. Bolaning beshigiga butun kulcha qo‘yiladi. Butun kulcha qo‘yilishidan maqsad risqing butun bo‘lsin degan maqsadda qo‘yadi. Pichoq qo‘yishadi. Pichoqdek o‘tkir,kesgir so‘zli ,zehnli bola bo‘lsin deb qo‘yiladi. Oyna yuzi yorug‘ bo‘lsin degan ma'noda qo‘yiladi. Beshikning boshiga bolaning kindigi bog‘lab qo‘yiladi. Sheva vakillariga xos o‘g‘il bolalarning o‘yinlari dashinbova-däšinbāva eshakmindi-ešäkmindi chillak-čilläk kurash-küräš arqon tortish-arqān tārtïš ko‘pkari-köpkäri oqsuyak-āqsuyak kamondan o‘q otish-kämāndan oq ātïš xo‘ro‘z urushtirish-xoroz ürüštiriš tosh ko‘tarish-tāš kotariš Sheva vakillariga xos qiz bolalarning o‘yinlari beshtosh-beštāš oq terakmi, ko‘k terak-āq teräkmi kok teräk o‘rtaga tushar-ortaga tušar bargi,bargi-bärgi, bärgi mushuk-sichqon – müšük-sičqān g‘ozlar,g‘ozlar-γāzlar,γāzlar mak-mäk Sheva vakillarining kasb-kori podachi-pādačï brigadir-brigädir tegirmonchi-tegirmānči savdogar-savdāgar fermer-fermer bog‘bon-bāγbān oshpaz-āšpaz taksichi-täksiči suvoqchi- suvāqčï suvarkachi-süvärkäčï sartarosh-särtärāš pillakor-pilläkār elektrik -elektrik samovarchi- samāvarčï duradgor-dürädgār quruvchi-quruvčï o‘qituvchi-oqïtuvčï militsiya xodimi-militsija xādïmï dehqon-dehqān chopondo‘z-čāpāndoz Ayollar shug‘ullanadigan hunarlar: gilamdo‘z-gilämdöz kashtado‘z-käštädöz tikuvchi-tiküvči to‘quvchi-toquvčï raqqosa-raqqāsa kinnachi-kinnäči folbin-pālčï quroqchi-qurāqčï yallachi-jälläči gulchi-gülči 1.3. Bibizaynab mahalla shevasi haqida ma’lumot. Bibizaynab mahalla shevasi o’zbek tilining qipchoq lahjasiga kiradi. Shevada qipchoq elementlari bor, masalan, adabiy til va qarluq, oʻgʻuz lahjalarida so‘z boshidagi j tovushi ǯ ga (jigit > ǯigit, jol > ǯol), so‘z oxiridagi γ undoshi v tovushiga (toγ > tov, boγ > bov) faqat qipchoq lahjasigagina xos leksik, morfologik birliklar qo‘llaniladi. Mahalla shevasida turkiy tillarning muhim fonetik qonuniyatlaridan bo‘lgan singarmonizm saqlangan. Mahalla shevasida singarmonizmning palatal turi keng tarqalgan. Labial singarmonizm deyarli uchramaydi. Yüklə 237,93 Kb. Dostları ilə paylaş:
|