O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

ishlarda birini qqilsan’iz (qR). 
Vosita kelishigi. Yuqorida ta`kidlanganidek, bu kelishik qadimgi turkiy tilga oid bo’lgan 
hodisadir. Lekin u XIII-XIV asr yodgorliklarining ayrimlarida uchrab turadi: Fasix tilin javab 
berdi (Tafsir). Ani kishilar ko’zin ko’rgan bar-mu? 
Vosita kelishigi XV asrga oid manbalarda, masalan, Lutfiy, Atoiy asarlarida ham 
uchraydi. Lekin bu davrda vosita kelishigining iste`mol doirasi chegaralangan bo’lib, manosi 
ham toraygan. Misollar: Faryad etaram tu’shkali men yalguzun andin// xech oldi tanim, qaldi 
hamin yalguz u’n andin (Lutfiy). Kerakmas sensizin, vaallax, man’a jan minnati (Atoiy). 
Vosita kelishigi formasidagi so’zlarning bir qismi ravish kategoriyasiga o’tgan. Ravish 
kategoriyasiga o’tish, asosan, payt bildiruvchi so’zlar doirasida bo’lgan: qishin, yazin, erten, 
kechin, tunun kabi. Bu so’zlar tarkibidagi –in,-in,-un,-u’n,-n vosita kelishigi affiksi bo’lib, 
keyinchalik so’zning tarkibiy qismiga aylangan va bunday so’zlar ravish sifatida shakllangan. 
 
 
 
Ot yasalishi 

---

17 
Eski o’zbek tilida ot asosan ikki usul bilan yasalgan. a. Morfologik usul. g’. Sintaktik 
usul. 
Sintaktik usul bilan ot yasalishi deyaarli hozirgi o’zbek tilidan farqlanmaydi. M., 
Qarabash, shabshirag’, almabash, chaqirqanat, temurqanat. 
Ot yasovchi affikslar qaysi so’z turkumidan ot yasashiga ko’ra quyidagi ikki guruhga 
bo’linadi. a. Ismdan ot yasovchi affikslar. g’. Feldan ot yasovchi affikslar. 
Ismdan ot yasovchi affikslar. 
Eski o’zbek tilida asosan quyidagi afffikslar bilan tsmdan ot yasaladi.-liq/lik/lig’/lig 
affiksi. Tarkibida (oxirida) lab unlisi bo’lgan so’zlaga -luq/l6k/lug’/l6g variantlarida 
qo’shiladi. M., yoqluq, yaruqluq, ulug’lug’, man’6l6k// man’6l6g, mun’lug’, dostlug’ 
kabi. Bazan bu tartib buziladi. M., k6zag6lik, yaaruliq. 
Eski o’zbek tilida bu affikslar bilan quyidagi otlar yasalgan. 
1.
Abstrakt belgini ifodalovchi ot yasaladi. M., Salamatliq bolsun sizlarga. Men’a 
ezg6lik qildi (Rabg’.) 
2.
Konkret tushunchani bildiruvchi otlarga qo’shilganda holat-munosabat, aloqadorlik, 
burch, vazifa kabi manolarni ifodalovchi otlar yasaladi. M., Bu ne xatunluq bolur 
(Rabg’.) Axbab, yigitlikni g’animiat tutun’uz (A.N.) 
3.
Shaxs otlari qo’shilganda, kasb-hunar, mansab manolaridagi ot yasaladi. M., Musani 
qoychiliqga tutdi ersa, (Taf.) Mavlana Zulaliy g’azalfurushluq qilur (A.N.) 
4.
-liq/lik/lig’/lig affikslari o’rin bildiruvchi otlarga qo’shilganda, shu o’ringa 
aloqadorlikni, munosabatni bildiruvchi ot yasaladi. M., Mir Husayn Mashhadlig’dur. 
-chi//chi affiksi. Bu affiks otga qo’shilib, kasb-hunar manosini ifodalovchi ot yasaydi. 
a’l qoychi anlar bila bardi. 
Navoiy -chi//chi affiksi bilan mansab, hunar manosidagi otlar yasalishi haqida 
gapirib quyidagi misollarni keltiradi: qorchi, suvchi, xazinachi, shavganchi, nayzashi,
barsshi, qoruqshi, tamg’ashi, qazshi, turnachi va h. 
-g’u//gu affiksli harakat nomi formasiga –chi//chi affiksi qo’shilib o’zakdan 
anglashilgahrakatni bildiruvchi shaxs oti yasaladi. M., Biz ani saqlag’uchilarmiz. -
chi//chi affiksi felga qo’shilib ot yasashit ham mumkin. Sen husn elining xani – sen-u 
banda tilinshi (9Lutfiy 
Savol va topshiriqlar: 
1.Tarixiy morfologiyaning asosiy xususiyatlari nimalardan iborat? 
2.Ko’plik manosini ifodalovchi morfologik shakllarni sanang. Arabcha ko’plik shaklidagi 
so’zlar lug’atini tuzing. 
3.Egalik 
qo’shimchalarining 
hozirgi 
o’zbek 
tilida 
qo’llanmaydigan 
variantlariga 
manbalardan misol keltiring.
4.Qaratqich kelishigi qo’shimchalarini sanang. 
5.Jo’nalish kelishigining qadimgi turkiy tilga xos bo’lgan qanday qo’shimchalari mavjud? 
6.Kelishik qo’shimchalarining har biriga yodnomalardan misollar yozing. 
7.Vosita kelishigi qanday xosil qilingan? 
A d a b i y o t l a r 
1. S.Ashirboyev, I.Azimov. O’zbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 2002. 
2. O’rinboyev B., Aliyev A., Tursunov U. O’zbek adabiy tili tarixi. T. 1995 
3. Aliyev A., Sodiqov K, O’zbek adabiy tili tarixidan.T. 1996.
4. To’ychiboyevB. O’zbek tili tarixining davrlari. T. 1996. 
5. G’.Abdurahmonov, Sh.Shukurov, Q.Mahmudov. O’zbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 
2009.