O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

yo hfhai yozilmaydi: senin’dek (Lutfiy); senin’(Amiriy). 
Sen olmoshi sinu nun yo orqali hamda yo belgisini tushirib yozilsa ham, eski o’zbek tili 
yozma manbalarida sa’n emas, sen shaklida talaffuz etilgan. 
III shaxs birligi: ul, ba`zan u, an shakli qullangan. XV— XIX asr yozma 
manbalarida asosan ul varianti qo’llangan. a’l olmoshi tarkibidagi -l undoshining tushib 
qolishi orqali ba`zan u shakli vujudga kelgan. a’ kishilik olmoshi «Boburnoma» hamda 
Xuvaydo asarlarida ba`zi urinlarda uchraydi: har kim ne kim u n i n ’ yeriga’ olturdi (BN). 
a ’ n i kim saqladi xallaq (Xuvaydo). 
III shaxs kishilik olmoshi birligining an varianti (ul>al>an) ba`zan Furqat asarlarida 
uchraydi: An hama beganalarga ashnaliq shunchalar
;
I shaxs ko’pligi: biz. 
Biz olmoshi XV—XIX asr yozma manbalari uchun umumiy harakterga ega, yumshoq 
talaffuz etilgan, ko’plik, birlik manolarida qullangan. 
Biz olmoshi ko’plik manosida: B i z ham kishi yiba’rdu’k (BN).B i z ikki bola’k elmiz 
(Sh turk.). B i z ikkimizga’ musulman bol tedi (Sh tar.).
Biz olmoshi birlik manosida ham qo’llangan: B i z i n’ bila’ bolgan begla’rini ham 
faraxorlariga yarasha berib shafqat qildim (BN). Bizni rasvai jaxan etti yad a’yla’ma’din’ 
(Nodira). 
Ko’plik ifodalash xususiyatini yanada oshirish uchun biz olmoshiga –la’r affiksi 
qo’shilgan: Mavlana Kabo’liy b i z l a ’ r n i tila’b vasiyat qildi kim, bu kecha’ alamdin 
barur-men (Navoiy MN).Gul gunchasidur goya bizla’rga’ achilmaydur (Bobur). 
II shaxs ko’pligi: siz.
Siz olmoshi ko’plik manoda qullangan: Biz sizin’ uchun savrulduqq (ShN). Biz bu 
saridin yetka’ch, s i z ichka’ridin chiqib elikin’izdin kelurini taqsir qqilman’lar (BN).
Siz olmoshining ko’plik manosini kuchaytirish uchun –la’r affiksi qo’shilgan: S i z l a’ r 
kim qarindashlar turur-siz bizin’ birla’ ittifaq qilin’ (Sh tar). Shadman s i z l a ’ r d i n - u
o’lgu’ncha’ minnatdar-men (Furqat). 
III shaxs ko’pligi: alar, ular, anlar, ba`zan unlar shakli qullanilgan. 
Alar olmoshi XV—XIX asrlarda yozilgan ko’pchilik yozma manbalarda keng 
qullangan: A l a r n i n ’ ikisin o’ltu’ru’b (Navoiy). A l a r aydilarki, o’zba’kni bir masali 
bardur (Gulxaniy). 
a’lar varianti Lutfiy, Bobur, Abo’lgozi Baxodurxon asarlarida uchraydi: a’lar 
mendin yashurub (BN). a’larnin’ k£n’li (Sh.tar.). 
Anlar olmoshi Lutfiy, «Nusratnoma», Abo’lgozi Baxodirxon, Gulxaniy, Furqat 
asarlarida iste`molda bo’lgan: a n l a r ashyani; A n l a r d i n o’tu’b xavuzga sharbatlar 
to’ku’lu’r. A n l a r ko’p yillargacha bu aytilgan nima’rsa’la’rni beru’rla’r (Sh.tar.). 
III shaxs ko’pligi tarixiy taraqqiyotida quyidagilar ko’zga tashlanadi: XIII-XIV 
asrlarda ular, anlar varianti keng qo’llangan bo’lsa, XV asrdan boshlab alar varianti 
faollashadi. XIX asr oxirlarida yana ular, anlar varianti faollasha boshlaydi hamda 
keyinchalik ular varianti III shaxs ko’pligida yagona bo’lib qoladi. 

---

27 
Kishilik olmoshlarining turlanishida eski o’zbek tilida o’ziga xos xususiyatlar ko’zga 
tashlanadi: 
Kishilik olmoshlarining turlanishi: 
 
Kelishiklar 
Turlanishi
Bosh kelishik 
Men, sen, ul, biz, siz, ular, anlar, alar 
qaratqich kelishigi 
Menin’, 
senin’, 
anin’,