O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

biznin’ 
//bizin’,siznin’//sizin’,ularnin’ 
//ularin’, 
anlarnin’//anlarin’, anlarnin’, bizim, sizim
Tushum kelishigi 
Meni, seni, ani, bizni, sizni, ularni, anlarni, 
alarni 
Jo’nalish kelishigi 
Man’a (man’ar), san’a (san’ar), an’a,bizga’, 
sizga’, ularga(qa), anlarga(qa), alarga (manqa, 
sanqa), biza’, siza’ 
o’rin-payt kelishigi 
Menda’, senda’, anda, bizda’, sizda’, ularda, 
anlarda, alarda 
Chiqish kelishigi 
Mendin, sendin, andin, bizdin, ulardin, anlardin, 
alardin. 
XIII-XIV asrlarda, XIX asrdan keyingi yodgorliklarda ham chiqish kelishigining –da’n/-
dan, ba`zan –du’n/-dun varianti qo’llangan. 
a’zlik olmoshi. Eski o’zbek tilida £z olmoshi faol qullangan. ¤z olmoshi dastlab ot 
turkumiga oid so’z bo’lgan va o’zlik, vujud, jon, rux kabi manolarni bildirgan. Eski o’zbek 
tilida ham £z olmoshining bu manolari ayrim o’rinlarda saqlanib qolgan: ¤zu’mdin xayat 
baray (Navoiy). ey sanam, £zni (vujud) bizga’ naashna taka’y (a’vaysiy).¤z so’zi eski o’zbek 
tilida olmoshga o’tish jarayoni tugallangan, shaxsga taalluqliligini, xosligini, uning tarkibiy 
qismi ekanligini manolarini anglatgan: ¤zinin’ sha’kli birla’ (Navoiy, XA). Meni £z xuzuriga 
talab qildi (F.). ¤z qilichinboynuma yetku’rsa’ (Navoiy, LT). 
¤z olmoshi takror qo’llanishi mumkin. Bunda ish-harakat sub`ektiga qaytganlikni, ya`ni 
ish-harakat sub`ektning o’zi uchun tegishli ekanligi manosi anglashiladi: Tolganmagi o’z 
£zina’ girdab (Navoiy), qilur o’ziga’ o’zi ishtibax (Muq.). 
¤z olmoshi egalik va kelishik affikslarini qabo’l qiladi. Bunda dastlab egalik affiksi, 
so’ng kelishik affiksi qo’llanadi: ¤zu’mnin’ ikki yaxshi kishimni chaqirdim (Sh. tar.). ¤zida’ xushi 
bar adam eshitsu’n (Furqat). 
 Tushum, o’rin-payt va chiqish kelishigi affikslari £z olmoshiga to’gridan-to’gri 
qo’shilgan: ¤z d a ’ y o q e r d i m (Navoiy). ¤zni necha’ ku’n nakam tut (Nodira). ¤zdin 
tavba aysa (Navoiy). Bunday qo’llanishda uning olmoshlik funktsiyasi ko’proq namoyon bo’ladi. 
qadimgi turkiy yozma manbalarda va eski o’zbek tilining dastlabki davrlarida 
kentu’(kentu’) olmoshi qo’llangan hamda bu olmosh £z olmoshiga ekvivalent bo’lgan: Kera’k 
bolsam an’a men, kendya kelsu’n (Xisrav va Shirin). 
Kendu’ olmoshi £z olmoshi bilan ham qo’llanadi: ¤zi kendu’ yekra’k (yomonroq) bilu’r 
erdi (Tafsir). 
Kendu’ olmoshi eski o’zbek tilidayoq iste`moldan chiqqan va bu olmosh ka’ndi (kendi) 
shaklida hozirgi turk tilida saklanib qolgan. 
Eski o’zbek tilida £z olmoshi bilan birga, fors tilidan o’zlashgan xud olmoshi ham 
iste`molda bo’lgan: Ten’ri taala xud ka’ra’m bila’ gunaxin’izdin £tti (Navoiy). Mirzaxan xud 
shaxbegimnin’ tuqqan nabirasi (Bobur).
Ko’rsatish olmoshlari. Eski o’zbek tili yozma manbalarida bu, bo’l, ul, oshal, oshul, shul, 
ushbu, hamul, ba`zan u, ush, shu, shubu, hamun, hamin kabi kursatish olmoshlari tuzilishi 
jixatidan sodda hamda murakkab formalardan tashkil topgan. Sodda kursatish olmoshlari: bu, 
ul(u), ush formalaridan iborat. bo’l, shul, (shu), ushbu, shubu, oshal, oshul, oshu, hamul suzlari 
kursatish olmoshlarining murakkab formalarini tashkil qiladi. hamun, hamin, hamiyn kursatish 

---

28 
olmoshlari fors tillaridan uzlashgan. Kursatilgan davrlarga oid yozma manbalarda har qaysi 
kursatish olmoshining iste`mol doirasi, leksik-semantik hamda grammatik xususiyatlari 
turlicha bo’lgan.