O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

jarima bila’ Xiriydin ixraj qildi (Bobur).
Ne olmoshi to’liqsiz fe`llar birga qo’llana olgan va fe`l tarkibiga o’tgan: Yu’z salam 
aydim ne bolgay (Nodira). Bizin’ sari kelmes-sa’n ne boldi (Navoiy).  
Ne olmoshi ko’plik affiksini, tushum, chiqish kelishigi affikslarini olgan va ularda 
kelishik affikslari funktsional bo’lgan, jo’nalish kelishigi affiksi esa olmosh tarkibida 
kristallashib qolgan. qaratqich va o’rin-payt kelishigida qo’llanishi masalasi ochiq qoladi. 

---

30 
Ne olmoshi negizida shakllangan so’roq olmoshlari: 
Nema’. Bu so’z tarkibidagi ma’ so’zi qadimgi turkiy tilga oid yuklamadir (lekin uni 
E.Fozilov boglovchi deb qaraydi. qarang: Fozilov E. o’zbek tilining tarixiy morfologiyasi. – 
T.,a96o’,an’6-bet). Eski o’zbek tilida bu so’z narsa so’zi manosida qo’llangan, ya`ni xali 
olmosh turkumiga to’la o’tmagan: Dagdaga boldikim, bir nima’ baglagay-men (Bobur). Bu 
so’z nima variantida XIX asrning g’-yarmidan so’roq olmoshi sifatida mustaqil qo’llangan. 
Nechu’n//nevchu’n. °chu’n ko’makchisi ishtirokida shakllangan va sabab manoli so’roq 
olmoshidir: Mirza sorubturki, nechu’n £ltu’rdu’n’ (Navoiy). Sen nevchu’n £zu’n’ni bu riyazat 
va ranjga saldin’ (Navoiy). 
Nechu’k. Bu olmosh qadimgi turkiy tilda bir necha taraqqiyot davrlarini boshidan 
kechirgan: 
neqcha’-neqcha’qka’-neqcha’qk-nechu’k. 
Ikkinchi 
taxmin 
(versiya): 
neqchag//neqchaq// neqcha’k-nechu’k. 
Nechu’k olmoshi ham sabab manosini ifodalaydi: Nechu’k bolgay azmi-miz (Navoiy). 
Bu olmoshning ba`zan nu’chu’k fonetik varianti ham qo’llangan: Men nu’chu’k majnun ka’bi 
rasvai alam bolmayin (a’vaysiy). 
Nelu’k. –lik affiksining –lu’k varianti orqali shakllangan va u ham sabab manolidir: 
Nelu’k bashimga tupraq qoymagayim (Xisr. va Shir.). 
Neta’k. –dek affiksining –ta’k varianti orqali shakllangan va bu olmoshbelgi manolidir: 
qanlari yerga’ neta’k t£ku’lmu’sh (ShN). 
Necha’. Bu olmosh neqchag so’zlaridan soddalashgan. Miqdorni so’rash uchun 
qo’llanadi: Necha’ yil ranju mexnat sendin artuq (Navoiy). Bu olmosh III shaxs egalik 
affiksini va barcha kelishik affikslarini qabo’l qilgan. 
Nega’. Jo’nalish kelishigi affiksi orqali shakllangan va sabab manosiga ega: Bir kishi 
jani u’chu’n yu’z min’ jan nega’ azurda qilur (ShN). 
Bu olmoshning neya’, na’gu’, nagu variantlari ham qo’llangan: emdi biz ken’a’sh 
qilalim, na’gu’ savab kelu’r, k£ra’lim (Taf.). Nagu barur-sen (Lutfiy). 
Necha’ olmoshining na’ta’ varianti ham qo’llangan: Neta’ maxram ayladin’ (Muqimiy). 
qa(y) olmoshi (qadimgi turkiy tilda qan) mustaqil qo’llangan va belgi manosiga ega 
bo’lgan: qay birikim bar erdi (Navoiy). 
qa(y) olmoshi negizida quyidagi so’roq olmoshlarining modal manolari xosil qilinadi: 
qayu. Bu olmosh tarkibidagi –u formanti –i/-i egalik affiksining variantidir: qayu 
xushdil, qayu maxzun boldi// qayu Layla, qayu Majnun boldi (ShN). 
qaysi. –si formanti III shaxs egalik affiksidir: qaysi namurad elin’ sabr eta’giga’ 
urdakim murad tapmay (Navoiy). Bu olmosh ko’plik, egalik affikslarini qabo’l qilgan. 
qayu, qaysi olmoshlari belgini ajratib, ta`kidlab so’rash manosini anglatadi. 
qayda (qanda), qaydin, qayan, qani. Bu olmoshlar o’rin bilan bogliq bo’lgan so’roqni 
bildirgan. qayda, qaydin tarkibidagi kelishik affikslari negizda kristallashgan. qayan so’zidagi 
yan o’rin oti, qani so’zidagi –i esa egalik affiksidir: Desa’n’kim, qayda-sen, oyo Ataiy 
(Atoiy). Men dedimkim, sizla’r qaydin kela’-siz (Boburnoma). Yana darugadin qayan qachib