O‘zbek tilshunosligida umumiy va xususiy grammatik ma'no tavsifi mundarija

Ravishdosh shaklining lug‘aviy-sintaktik shakllik tabiati

Tur kategoriyasining tarkibiy qismlaridan bo‘lgan ravishdosh shakli bir fe’lni ikkinchi bir fe’lga bog‘lash uchun xizmat qiladi. Bu jihati bilan u kelishiklarga o‘xshab ketadi. Ravishdoshning sintaktik mohiyatini ravishdosh hosil qiluvchi boshqa shakllar uchun umumiy va mutlaq bo‘lgan «oldingi fe’lni keyingi fe’lga tobe a’zo sifatida bog‘lash bilan fe’lni nutqqa kiritish» vazifasi, morfologik mohiyatini «fe’lga ravishlik belgisini berish» ma’nolari tashkil etadi.

Ravishdoshlar garchi umumiy, barqaror sintaktik mohiyatga ega bo‘lsa-da, o‘zaro o‘zga kategoriyalar tajallilari asosida xilma-xil ma’noviy paradigmatik munosabatlarda bo‘ladi. Xususan, -gani va -guncha shakllari hokim fe’l ifodalagan harakatdan keyin yuz beruvchi harakatni ifodalaydigan ko‘rsatkichlar qatorini hosil qiladi. Shu bilan birga, ular o‘ziga xos xususiyatlari asosida teng qiymatli ziddiyat hosil qiladi. Aniqrog‘i, -gani shakli o‘zida mayl kategoriyasi tajallisi kuchliligi hamda bajaruvchining yakkaligi bilan bunga salbiy munosabatda bo‘lgan va o‘zida zamon kategoriyasi tajallisi kuchli darajada mavjud bo‘lgan -guncha shakliga qarama-qarshi turadi.
-gach va (-i)b shakllari tobe va hokim fe’llar ifodalagan harakatning bajaruvchisi bilan o‘zaro zidlanadi. Tobe uzv -(i)b ko‘rsatkichi bilan shakllanganda, har ikkala fe’l subyektlari bitta bo‘ladi: Salim xatni o‘qib o‘ylanib qoldi. Tobe o‘zv -gach ko‘rsatkichi bilan shakllanganda tobe va hokim fe’llar bajaruvchilari bitta ham(Salim xatni o‘qigach, o‘ylanib qoldi), boshqa-boshqa ham(Salim xatni o‘qigach, halim o‘ylanib qoldi) bo‘lishi mumkin. Ko‘rinadiki, Salim xatni o‘qib, o‘ylanib qoldi gapida o‘qimoq va o‘ylanmoq fe’llarining bajaruvchilari boshqa-boshqa bo‘lishi mumkin emas. -gach shaklida bunga to‘siq bo‘lish imkoniyati yo‘q.
Bunday ziddiyatli nuqtalarni har bir shakl misolida ko‘plab keltirish mumkin. Ortiqcha tafsilotlardan tiyilib, ravishdosh shakllari paradigmatik munosabatlarini yaxlitlik nuqtai nazaridan xulosalashga harakat qilamiz.
«Fe’lni fe’lga bog‘lash» umumiy grammatik ma’nosi ostida birlashgan shakllar dastavval «boshqaruvchi fe’l ifodalagan harakat paytiga munosabat» belgisi ostida privativ ziddiyat hosil qiladi. -a / y, -(i)b, -may / masdan, -gancha, - gali shakllarida paytga munosabat belgilanmagan bo‘lib, u imkoniyat sifatidagina mavjud bo‘ladi:
Ko‘rinadiki, ravishdosh shakllari bir umumiy belgi (kuchli sintaktik imkoniyat
- “fe’lni fe’lga bog‘lash” belgisi) asosida birlashib, ravishdoshning zotiy mohiyatiga daxldor bo‘lmagan belgilar asosida turli xil ziddiyatli munosabatlarda bo‘ladi. Shu bois zotiy mohiyatning parchalanishi asosida emas, balki zotga daxldor bo‘lmagan xossalar asosida farqlanishi ravishdosh shakllarini yaxlit morfologik paradigmaga - kategoriyalarga birlashtirish uchun mone’lik qiladi va barcha shakllarni bitta ravishdoshning qorishiq ma’nolar bilan murakkablashgan turli ko‘rinishlari sifatida qarashga asos bo‘ladi.

5.