«O’zbek va rus tillarining qiyosiy tipologiyasi» fanining maqsad va vazifalari. Reja: Qiyosiy tipologiya tushunchasi Bo’ronov nazariyasi «O’zbek va rus tillarining qiyosiy tipologiyasi»



Yüklə 256,5 Kb.
səhifə28/29
tarix29.11.2023
ölçüsü256,5 Kb.
#169643
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   29
«O’zbek va rus tillarining qiyosiy tipologiyasi» fanining maqsad (1)

Ikkinchi darajali bo‘laklar Tilshunos olim O.Azizov ikkinchi darajali bo’laklarni ikki guruhga ajratgan edi:1) otga ergashuvchi ikkinchi darajali bo’laklar (vtorostepenne chlen, poyasnyayushie imya sushestvitelnoe); 2) fe‘lga ergashuvchi ikkinchi darajali bo’laklar (vtorostepenne chlen, poyasnyayushie glagol).
Aniqlovchi. Ma‘lumki, otga bog’lanib, predmetning sifati, belgisini bildirgan gap bo’laklari aniqlovchi (opredelenie) deb, sharakat vositasi, ob‘ekti, sholatini bildirgan gap bo’laklari tldiruvchi (dopolnenie) va shol (obstoyatelstvo) deb ataladi. 1. Sifatlovchilar sifat, son, sifatdosh, ravish hamda sifat vazifasidagi ot va Rus tilida aniqlovchilar moslashgan (soglasovannoe opredelenie) va moslashmagan (nesoglasovannoe opredelenie) bo’ladi. 1. Moslashgan aniqlovchilar sifat, tartib son, sifatdosh, olmosh bilan ifodalanadi. 41 Moslashgan aniqlovchining aniqlanmish bilan struktural munosabati quyidagicha: Ma‘lumki, rus tilida otlar uchta grammatik gruppaga, ya‘ni mujskoy, jenskiy va sredniy rod otlariga ajraladi. Bularning har biri o’ziga xos kelishiklarda turlanadi. aniqlovchi-lar uz grammatik formalarini (uzgaruvchi qo’shimchalarini) aniqlanmishning yukorida kayd kilingan gchrammatik ma‘nolari bilan moslab keladi. 2. Moslashmagan aniqlovchi roditelny kelishikdagi yoki boshika vositali kelishikdagi otlar bilan ifodalanib, aniqlanmishdan keyin keladi: kniga brata (akamning kitobi), knigi, brata (akamning kitobo’lari), s knigami brata (akamning kitobo’lari bilan), o knigax brata (akamning kitobo’lari ka-kida). Moslashmagan aniqlovchilarning ba‘zi grammatik xususiyatlari ularni uo’zbek tili bilan qiyoslaganda ravshan kurinadi. Chunonchi: a) predlogsiz roditelny kelishikdagi ot bilan ifodalangan aniqlovchilar aniqlanmishdan keyin keladi va ikki predmetning bir-biriga qarashliligini, xususiyatini, sifatini bildiradi. Bu aniqlovchilarga uo’zbek tilida aniqlanmish ot oldidan keladigan qaratqich ekvivalent bo’ladi: direktor shkol — maktab direktora. Yego, yee, ix, formalari aniqlovchi vazifasida aniqlanmishdan oldin keladi: yego dom — uning uyi .
To‘ldiruvchi. Ma‘lumki, har ikkala tilda ham to’ldiruvchilar vositasiz (pryamoe) va vositali (kosvennoe) bo’ladi. Vositasiz to’ldiruvchilar uo’zbek tilida tushum kelishikdagi otlar bilan, rus tilida esa predlogsiz vinitelny kelishikdagi suzlar bilan ifodalanadi. Qiyoslanayotgan har ikki tildagi to’ldiruvchilarning o’ziga xos grammatik xususiyatlari mavjud. Xususan, uo’zbek tilida vositasiz to’ldiruvchilar belgili tushum kelishikda (-ni qo’shimchasi bilan) va belgisiz tushum kelishikda (qo’shimchasiz) kelgan suzlar bilan ifodalanishi mumkin. Ma‘lumki, o’zbek tilida fe‘lning orttirma darajasi oldida ham to’ldiruvchi keladi. To’ldiruvchilar substantivlashgan birikmalar bilan ham ifodalanishi mumkin: imtxon topshirgan studentlarga ayting birikmasi urniga imtixon topshirganlarga ayting birikmasi ishlatilishi mumkin. To’ldiruvchilar ko’makchili konstruktsiyalar bilan ifodalanadi:
Hol. Ma‘lumki, hol qiyoslanayotgan ikkala tilda ham ravish (narechiye), ravishdosh (deyeprichastie) va vositali kelishiklardagi otlar bilan ifodalanib, harakatning qanday holatda kay tarzda, qanday sharoitda, kaerda va qachon bajarilganini bildiradi: Sekinrok gapirishing.— Razgovarivayte tishe. Moskvadan turistlar keldi.— Iz Moskv priexali turist. Eo’rtaga Moskvaga junab ketyapmiz.— Zavtra yedem v Moskvu. Uo’zbek tilida holning quyidagi turlari bor: ravish holi, payt holi, sabab holi, maksad holi, mikdor-daraja holi, urin holi.

Yüklə 256,5 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   29




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin