O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

TOVA – 2-Respublika tibbiyot kollejining oliy toifali
o‘qituvchisi;  A.M. DONAYEV – Surxondaryo viloyati
Davlat sanitariya-epidemiologiya nazorati markazining
bosh shifokori o‘rinbosari, tibbiyot fanlari nomzodi.

---

3
KIRISH
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning «Òa’lim-
tarbiya va kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilish, barkamol
avlodni  voyaga  yetkazish  to‘g‘risida»gi  Farmoni,  «Kadrlar
tayyorlash  Milliy  dasturi»  g‘oyalarini  amalda  keng  tatbiq  qilish
yangi  o‘quv  adabiyotlarini  yaratish  bilan  chambarchas  bog‘liq.
Ushbu o‘quv adabiyoti milliy g‘oyalar, O‘zbekiston epidemiolog
olimlari  erishgan  yutuqlar,  jahonda  ushbu  sohada  olib  borilgan
ilmiy ishlar asosida yozildi.
O‘zbekistonda oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari bazalarini
mustahkamlash, ta’lim-tarbiya sifati va samaradorligini oshirish,
tibbiyot tarmoqlari uchun zarur mutaxassis kadrlarni jahon talab-
lari darajasida tayyorlash bo‘yicha tegishli tadbirlar amalga oshi-
rilmoqda.
Davlat ta’lim standartlari tasdiqlanishi va joriy qilinishi bilan
ta’limning barcha turlarida sifat jihatidan yangi, zamonaviy o‘quv
adabiyotlarini yaratish asoslari vujudga keldi. Oliy va o‘rta maxsus
o‘quv yurtlari  uchun yangi standart va talablarga ham tuzilishi
jihatidan, ham mazmunan mos keladigan zamonaviy o‘quv ada-
biyotlarini  yaratish  hamda  ularni  takomillashtirish  kun  tartibi-
dagi asosiy vazifalardan biridir.
Darslik  ikki  bo‘limdan  iborat  bo‘lib,  umumiy  va  xususiy
epidemiologiyaning  dolzarb  mavzulari,  yuqumli  kasalliklarning
rivojlanish qonuniyatlari va ularning oldini olish uchun o‘rta tib-
biyot  xodimlarining  burch va vazifalari, epidemik jarayon va uning
qismlari, epidemiologik tashxis, tadqiqot masalalari hamda us-
lublari ilmiy nuqtayi nazardan chuqur, aniq, tushunarli tilda yori-
tib berildi. Darslikda hozirgi kunda O‘zbekiston hududida uchray-
digan  yuqumli  kasalliklarga  qarshi  chora-tadbirlarni  o‘tkazish
tartibi,  qoidalariga  alohida urg‘u  berilgan.

---

4
Darslikda epidemiologiyaning  amaliy yutuqlariga ko‘proq  e’ti-
bor  qaratildi.  Har  bir  mavzu  vaziyatli  masalalar  bilan  mukam-
mallashtirilgan. Darslikning ayrim boblarini to‘ldirish maqsadida
M.Q. Usmonov, O.M. Murtazoyev, N.S. Otabekov, M.J. Ahme-
dova,  I.H. Mamatqulov,  S.N. Boboxo‘jayevlarning  ilmiy  maqo-
lalari, qo‘lyozma materiallar va bevosita maslahatlaridan samarali
foydalanilgan.
Darslik  tibbiyot  kollejlari  talabalari  uchun  mo‘ljallangan
bo‘lib, tibbiy profilaktika, akusherlik ishi, laboratoriya-diagnos-
tika yo‘nalishlarining o‘quv dasturlariga to‘liq mos keladi. Darslik
kamchiliklardan butunlay xoli, deya olmaymiz. Mualliflar ushbu
darslik  yuzasidan  bildiriladigan  har  qanday  taklif  va  muloha-
zalarni bajon-u dil  qabul qilishadi.

---

5
I bo‘lim
UMUMIY
EPIDEMIOLOGIYA

---

6
1-bob. EPIDEMIOLOGIYANING ASOSIY
TAMOYILLARI
1.1. Umumiy tushunchalar
Epidemiologiya  yuqumli  kasalliklarning  paydo  bo‘lishi,
rivojlanishi  va  aholi  orasida  tarqalish  xususiyatlari  hamda
qonuniyatlarini o‘rgatib, yuqumli kasalliklarga qarshi kurash
chora-tadbirlarini  ishlab  chiqadi  va  uni  amalga  oshirilishini
ta’minlaydi.
Mustaqillik  davrida  O‘zbekistonda  yuqumli  kasalliklarning
epidemik  ko‘rinishlari  keskin  kamaydi. Kishilik  jamiyatida  epi-
demik kasalliklarning paydo bo‘lishi va tarqalishi epidemik jara-
yon deb ataladi. Holbuki, epidemiologiya epidemik jarayonning
qonuniyatlarini, unga qarshi kurash va tugatish usullarini o‘rga-
nadi. XX asrning oxiriga kelib, epidemiologiya fanida keskin bu-
rilish paydo bo‘ldi. Bu o‘z xususiyatiga ko‘ra, yuqumli bo‘lmagan
kasalliklar ham epidemik tus olib rivojlanishidir. Bu kasalliklar-
ning yuzaga kelish sabablari, rivojlanish qonuniyatlari epidemio-
logiyaning asosiy uslublari orqali o‘rganiladi.
Epidemiologiya tibbiyot kollejlarida, bilim yurtlarida umum-
kasbiy hamda kasbiy fanlar sifatida o‘qitiladi. Bu fan aholi o‘rta-
sida  keng  uchrab  turadigan  kasalliklarning  rivojlanishini,  tarqa-
lish qonuniyatlarini o‘rganish bilan birgalikda, uning oldini olish
usullarini ishlab chiqadi.
Epidemiologiya ikkiga  bo‘lib o‘rganiladi:
1. Umumiy epidemiologiya.
2. Xususiy epidemiologiya.
Umumiy  epidemiologiya  yuqumli  va  boshqa  kasalliklarning
paydo bo‘lishida muhim o‘rin tutadigan epidemik jarayonlar ha-
qidagi  ma’lumotlarni,  shuningdek,  uslubiy-amaliy  va  tashkiliy
bilim, ko‘nikma, malakalar haqida ma’lumot beradi.
Xususiy epidemiologiya esa, alohida kasalliklarning paydo bo‘-
lish sabablari, epidemik xususiyatlarning oldini olish chora-tad-
birlari, epidemik nazorat o‘rnatish qoidalarini o‘rgatadi.

---

7
Umumiy epidemiologiya:
1. Epidemiologiyaning fan  sifatida o‘rganilishi, usullari, tarixi,
uslublari;
2. Epidemik  jarayon  va uning  asosiy  bo‘g‘inlari;
3. Yuqumli va yuqumsiz  kasalliklarga  qarshi  chora-tadbirlar
va  vositalar;
4. Yuqumli  va  yuqumsiz  kasalliklarga  epidemiologik  nuqtayi
nazardan  tashxis  qo‘yish;
5. Epidemiyaga qarshi kurash bo‘yicha xizmatni tashkil qilish
yo‘llari to‘g‘risidagi ta’limot.
Epidemiologiya epidemik jarayonning rivojlanish qonuniyatini
o‘rganadi,  ya’ni  odamlar  o‘rtasida  yuqumli  kasalliklarning  tar-
qalishi,  yuqumlilik  manbayi bo‘lgan  taqdirda  rivojlanishi,  o‘tish
omillari va moyillik, odamlarning kasallikka beriluvchanligi hamda
ijtimoiy  sharoitning  o‘zgarishi  bilan  yangidan  yangi  yuqumli
kasalliklar kelib chiqishini o‘rganadi. Bundan tashqari, epidemio-
logiya yuqumli kasalliklarning oldini olish tadbirlarini ishlab chiqadi.
Epidemiologiya fani haqidagi birinchi tushunchani 1927-yil-
da  buyuk  rus  epidemiologi  D.K.  Zabolotniy  bergan:  «Epide-
miologiya epidemiyalar haqidagi fan bo‘lib, epidemiyaning kelib
chiqishi  va  rivojlanishini,  sharoitlarini,  ular  bilan  kurashish  us-
lublarini taklif qiladi». Bu uslublar fanning ilmiy asoslari bilan
bog‘langan  bo‘ladi.  Shunday  qilib,  epidemiologiya,  nafaqat,
epidemiyani o‘rganib qolmasdan, balki odamlarni himoya qilish
tizimini ham ishlab chiqadi.
Yaqin kunlargacha bu qoidaga yakuniy tushuncha deb qarab
kelinardi. Fanning rivojlanishi, iqtisodiy-ijtimoiy sharoitning o‘z-
garishi D.K. Zabolotniy  qoidasiga aniqlik kiritish kerakligini talab
qilib qoldi.
Haqiqatan,  ko‘pgina  yuqumli  kasalliklar:  vabo,  o‘lat,  chin-
chechak,  toshmali  terlama,  bezgak,  epidemiya,  hattoki,  pande-
miya holatida uchragan bo‘lsa, hozirgi kunga kelib ayrimlari yakka
holda  kuzatiladi.  Savol  tug‘iladiki,  yakka  holda  uchraydigan
yuqumli kasalliklar epidemiologiya fanida o‘rganilishi mumkinmi
yoki bo‘lmasa, ko‘pchilik o‘rtasida tarqalgan, lekin yuqumli bo‘l-
magan kasalliklarni ham bu fan o‘rganishi mumkinmi?
Ko‘plab  epidemiologlarning  fikricha,  epidemiologiya  odam-
lardagi  yuqumli  kasalliklarning  kelib  chiqishi,  rivojlanishi,  tar-
qalishi,  har  qanday  darajadagi  epidemik  jarayonning  kechishini

---

8
o‘rganadi.  Vabo,  o‘lat,  chinchechak,  toshmali  terlama,  bezgak
kabi  kasalliklar  keskin  pasayib  ketishi  yoki  tugatilishi,  griðp,
epidemik  gepatit,  arbovirusli  infeksiyalar,  mikozlar,  orttirilgan
immuntanqislik sindromi kabi yuqumli kasalliklarning oldini olish
ularga  qarshi  kurashni  kuchaytirishga  o‘tilishidandir.
Mak Man, Pyu va Iðsenning 1965-yilda rus tiliga o‘girilgan
«Yuqumli  kasalliklarni  o‘rganishda  epidemiologiya  uslublarini
qo‘llash»  kitobida  epidemiologiya  —  kasalliklar  tarqalishi  va
omillarini aniqlashtiruvchi fan, deb ta’rif berilgan. Bunda rak,
giðertoniya, anemiya, psixozlar va boshqalar ham hisobga olingan.
1960-yili  Praga  shahrida  bo‘lib  o‘tgan epidemiologlarning
xalqaro anjumanida epidemiologiya fanining qoidasi qabul qilindi.
U  alohida  tibbiyot  fani  bo‘lib,  odamlar  orasida  yuqumli  kasal-
liklarning kelib chiqish sabablarini tekshiruvchi va olingan ma’lu-
motlarga ko‘ra, ushbu kasalliklarga qarshi kurashish, profilaktika
qilishi uchun qo‘llash bilan shug‘ullanuvchi fan, deb e’tirof etildi.
1.1.1. EPIDEMIOLOGIYA FANINING QISQACHA TARIXI
Hozirgi zamon tushunchasiga ko‘ra, epidemiologiya nisbatan
yosh  fan  hisoblanadi.  Shunga  qaramasdan,  epidemiologiya  fa-
nining  ildizi  qadim-qadimdan  ma’lum  bo‘lib,  har  qanday
epidemik kasallik paydo bo‘lsa, avvalo, uning oldini olish masalasi
birinchi darajali ahamiyatga ega bo‘lar edi.
Yuqumli kasalliklar  to‘g‘risidagi ilk bor uncha aniq bo‘lmagan
tushunchalar  eramizdan  avvalgi  4000—3000-yillarda  paydo
bo‘lgan, eramizdan avvalgi 3730—3710-yillarda Misrda papirus-
dan topilgan xastalik belgilari hozirgi kundagi chinchechak kasal-
ligiga mos keladi.
Epidemik jarayonning rivojlanish evolutsiyasi — «yuqumlilik»
to‘g‘risidagi  tushunchalarning  paydo  bo‘lishi.  Bunda  kasallik
bemordan yoki uning ashyolaridan o‘tishi xarakterlidir. «Yuqumli
kasallik» to‘g‘risidagi ma’lumotlar diniy xarakterga ega bo‘lgan va
epidemiyaga  «xudoning  jazosi»  deb  qaralgan  holda  unga  qarshi
kurashishning  iloji  yo‘q,  deb  tushuntirilgan.
Ko‘pgina yuqumli kasalliklar to‘g‘risidagi ma’lumotlar, ya’ni
ularning kelib chiqishi, tarqalishi, o‘tish yo‘llari haqida buyuk
yunon mutafakkiri Giðpokratning «Havo, suv va iqlim» asarida
va «Epidemiya» kitobida berilgan. Bunday ma’lumotlar qadimgi
Rim  olimlari  Fukidid,  Lukretsiy  asarlarida  ham  keltirilgan,

---

9
keyingi  davr  —  O‘rta  asrda  yuqumli  kasalliklar  avj  olib  rivoj-
langan bo‘lsa-da, ammo epidemiya to‘g‘risida qo‘shimcha ma’lu-
motlar  bermaydi.
Yuksalish  davri,  fan  va  madaniyatning  rivojlanishi  yuqumli
kasalliklar to‘g‘risida ko‘pgina tushunchalar berib, ularning asosiy
sabablari  to‘g‘risida  qo‘shimcha  ma’lumotlar  paydo  bo‘ldi.  Shu
davrning ko‘zga ko‘ringan shifokori italiyalik Jiralomo Frakastro
o‘zining  «Kontagiyalar,  kontagioz  kasalliklar  va  ularning  da-
vosi» asarida epidemik kasalliklarning rivojlanishi to‘g‘risidagi bi-
rinchi ilmiy  nazariyani yaratishga harakat qildi. Bu kitobda u qa-
tor  yuqumli  kasalliklar  (chechak,  o‘lat,  qizamiq,  quturish  va
h.k.)ni tirik mavjudotlar keltirib chiqarishi to‘g‘risida olamshumul
taklifni kiritdi va uni bemorning o‘zidan, ashyolaridan va hattoki,
havo orqali o‘tishini  ham  ko‘rsatib  berdi.
Keyinchalik  sanoat  revolutsiyasi  davrida,  ya’ni  XVI—XVIII
asrlarda  tabiiy  fanlarning  rivojlanishi  epidemiologiya  fanining
alohida tibbiyot fani bo‘lib ajralib chiqishiga ta’sir ko‘rsatdi. Bu
davrda yangi fanlarning rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar
paydo bo‘ldi. Masalan, bakteriologiya fanining rivojlanishi tibbiyot
fanlarining  yuqori  darajada  rivojlanishini,  shuningdek,  yuqumli
kasalliklarga qarshi kurashni ta’minladi.
Shu davrdagi olimlar o‘rtasida qarama-qarshi tushunchalarga
ega bo‘lgan ikki oqim mavjud edi. Birinchi oqim — yuqumli ka-
salliklarning rivojlanishini «epidemik konstitutsiya» deb, atmos-
fera  iqlimining  o‘zgarishi  bilan  bog‘laydi.  Ikkinchi  oqim  «kon-
tagiozlar»  deb  atalib,  yuqumli  kasalliklar  rivojlanishida  jonli
mavjudotlar sabab bo‘lgan holda bemor organizmida rivojlanib,
keyin tashqi muhitga tushishi  ta’kidlanadi.
Ingliz olimi Jenner tomonidan chechakning oldini olish uchun
odamlarda  o‘tkazgan  emlash  jarayoni  epidemiologiya  fanining
rivojlanishida muhim tadbir bo‘ldi. Jenner tajribalari jahonshumul
ahamiyatga  ega  bo‘ldi  va  u  tanlagan  yo‘l  to‘g‘ri  ekani  hamda
yuqumlilikning boshlanishi asosida nima yotishini isbot qildi.
Shunga qaramasdan, yuqumlilikning rivojlanishi, kelib chiqishi
XIX asrning ikkinchi yarmida bakteriologiya fani yuzaga kelishi
bilan bog‘liqdir. Bu fanning rivojlanishiga L. Paster, I. I. Mechni-
kov, R. Kox, D. I. Ivanovskiylar katta hissa qo‘shishgan.
1864—1867-yillarda Odessa va Peterburgda birinchi dezinfek-
siya  stansiyasi  ish  boshladi,  uning  tajribasi  boshqa  shaharlarda
kengaytirildi. I.I. Mechnikov va N.F. Gameley yordamida 1881-yili

---

10
Odessada  antirabik  vaksina  ishlab  chiqaradigan  va  qo‘llaydigan
birinchi laboratoriya tashkil qilindi. Keyinchalik shunga o‘xshash
laboratoriya «Paster stansiyalari» nomi bilan Moskva, Peterburg,
Samara va boshqa shaharlarda ish boshladi.
1913-yili Batumida shifokorlar tomonidan to‘plangan mab-
lag‘ asosida bezgak kasalligiga qarshi stansiya ochildi. D.K. Za-
bolotniy tashkilotchiligi asosida 1922-yilda birinchi epidemio-
logiya kafedrasi ochildi. 1927-yilda «Epidemiologiya bo‘yicha qo‘l-
lanma»  tayyorlandi.
Epidemiyaga  qarshi  kurashish  xizmatini  rivojlantirishda
A.N. Susin, N.A. Semashko, Z.P. Solovyov, M.I. Barsukov, A.I. Ba-
neskin, O.M. Murtazoyev, M.Q. Usmonov, I.H. Mamatqulovlar
katta hissa qo‘shishgan.
1.1.2. O‘RTA OSIYODA EPIDEMIOLOGIYA FANINING
PAYDO BO‘LISHI VA RIVOJLANISHI
O‘rta  Osiyoda  epidemiologiyaning  rivojlanishi  o‘ziga  xos
tarixga  ega.  Qadimgi  davrlardan  odamlarda  kasallikning  kelib
chiqishi to‘g‘risida yetarli tushuncha bo‘lmaganligi sababli u em-
pirik holdagi xalq tabobati bo‘lgan. Lekin ko‘pchilik aholida xalq
tabobati (tabiblar, doyalar, kinnachilar va h.k.) yordamida davo-
lash, asosan, kasallik emas, balki kasallik belgilariga qarshi qa-
ratilgan edi. Keyingi davrlarda O‘rta Osiyoda boshqa fanlar qato-
rida  tibbiyot  fanining  rivojlanishi  kuzatildi.  Buning  sababi,  bir
tomondan, aholi iqtisodiyoti va madaniyatining yuksalishi bo‘lsa,
ikkinchi  tomondan  ko‘p  shaharlar  orqali  savdo  karvonlarining
Buyuk Iðak yo‘li  orqali o‘tishi bo‘lgan.
Bunday ma’lumotlar qadimgi O‘rta Osiyo xalqlarining tibbiyot
haqidagi birinchi yozma manbayi «Avesto» kitobida o‘z aksini topdi.
O.A. Abdullayevning ta’kidlashicha, bu kitobning vatani qadimgi
Xorazmdir.  «Avesto»  zardushtiylarning  muqaddas  diniy  kitobi
bo‘lib, unda asosan, diniy aqidalar, odamlarning yashash qoida-
lari, falsafiy masalalar hamda tibbiyotga oid fikrlar bayon etilgan.
Òibbiyotga oid qismida inson tanasining tuzilishi, tomirlar, ba’zi
kasalliklar va ularning davosi haqida ma’lumot berilgan.
Kitobda gigiyena masalalariga ham alohida ahamiyat berilgan.
Chunonchi,  «Avesto»  yer,  havo  va  suvni  muqaddas  bilib,  uni
iflos qilishni man etgan. Mazkur kitobda bir qancha kasalliklar-
ning hayvonlardan yuqishi to‘g‘risida va bunday bemorlarni da-
volashda  tabiblar  ehtiyot  bo‘lishlari  kerakligi  bayon  etilgan.  Bu

---

11
davrda bemor bilan muloqotda bo‘lganda, kasallik yuqishi mum-
kinligi va xastalik organizmga turli yo‘llar — og‘iz, burun, quloq,
ko‘z  va jinsiy organlar orqali kirishi ma’lum bo‘lgan. «Avesto»
kitobida kasallikning oldini olishga muhim o‘rin berilib, «Kasallik
senga tegmasdan oldin uni uzib tashla», deb ta’kidlangan.
Qadimiy  davrlardan  Xorazmda  chechak  o‘ta  xavfli  kasallik
hisoblangan. Bemor o‘lmay tirik qolgan taqdirda ham kasallikning
asoratlari qolgan. O‘sha paytdayoq bu kasallikdan qanday saqla-
nish  kerakligini  odamlar  bilishgan.  Kasallikni  boshidan  yengil
kechirgan  kishining  ko‘ylagini  sog‘lom  kishiga  kiydirishgan  va
chechak yarasining qobiqlarini bemor kishiga yedirishgan.
X asr o‘rtalarida Xorazm shohi  Ma’mun tomonidan  «Maskani
fazilat» — «Akademiya» tuzilgan. Bu akademiyaga o‘sha davrning
yetuk olimlari Abu Rayhon Beruniy, Abu Sahl Masixiylar bosh-
chilik qilishgan. 1002-yilda Xorazmga kelgan yosh Ibn Sino ustozi
Abu Sahl Masixiyning qo‘l ostida tibbiyotni o‘rganishni   davom
ettiradi. Bu davr Abu Ali ibn Sinoning ilmiy hayotida eng serqirra
va  samarali  bo‘lgan.  Buyuk  olimning  ilmiy  asarlari  arab,  lotin,
fransuz, nemis tillariga  tarjima qilinib, XV asrda qariyb, 20 dan
ortiq ilmiy qo‘lyozmalari bir qator Yevropa mamlakatlari, jum-
ladan, 1472-yilda Italiyada nashr etilgan edi.
O‘zining  dunyoga  mashhur  «Kitob  al-qonun  fit-tibb»  («Òib
qonunlari»)  asarida  Ibn  Sino  kasalliklarni  keltiruvchi  asosiy  sa-
bablar, kasallik qo‘zg‘atuvchi omillar, xastalik alomatlari va ularning
oldini olish haqida o‘z fikrlarini bildirgan. Jumladan, shu asarda
Ibn  Sino  «vabo  isitmasi»  —  infeksion  kasalliklarning  ko‘zga
ko‘rinmas qo‘zg‘atuvchilari haqida dastlabki ma’lumotni bergan.
Abu Ali ibn Sino mikrobiologiya fani paydo bo‘lishidan ko‘p asrlar
ilgari  o‘zining  «Òib  qonunlari»  kitobida  yuqumli  kasalliklarning
paydo bo‘lishida ifloslangan suv va havoning ahamiyatini ta’riflab
o‘tgan.  U  kasallikning  oldini  olish  uchun  suvni  qaynatib  yoki
filtrlab ichish kerakligini ta’kidlaydi. Gigiyena qoidalariga rioya  qilish
juda  muhim  ekanligini  alohida  ko‘rsatadi.
Ibn Sino nodir asarlar muallifi, buyuk olim bo‘lib qolmasdan,
bir qator iqtidorli, dunyoga mashhur olimlarning ustozi ham edi.
Uning shogirdlaridan Sharafuddin Abu Abdulla Muhammad ibn
Yusuf  Ilaqi,  Abu  Sodiq  Muttabbib  va  Ismoil  Jurjoniylar  o‘z
zamonasining yetuk olimlari bo‘lib yetishdilar.
XVII asr o‘rtalaridan XVIII asrgacha bo‘lgan davr mobaynida
Fransiya,  Belgiya,  Gollandiya  va  boshqa  bir  qator  Yevropa

---

12
universitetlarining  tibbiyot  kafedralarida  Ibn  Sinoning  «Òib  qo-
nunlari» asari asosida ta’lim berilar edi. Yevropa tibbiyot ilmiga
Ibn Sino  qo‘shgan hissa  benihoya kattadir. Taniqli amerikalik
olim  Gilford  Xavzerning  «Òibbiyot  olamining  otasi  Giðpokrat
bo‘lsa,  bu  olamning  quyoshi  Ibn  Sinodir»  iborasi  Ibn  Sino
faoliyatiga berilgan yuksak bahodir.
Sharqning  e’tiborga  loyiq  allomalaridan  biri  Abu  Bakr
Muhammad  ibn  Zakariyo  ar-Roziydir  (865—925).  U  Xuroson
shahrida tavallud topib, tabib At-Òabariy va faylasuf al-Balxiylar
shogirdi edi. Ar-Roziyning tibbiyot va ayniqsa, jarrohlik sohasiga
bag‘ishlangan  asarlari  («Al-Xavi», «Kitob  at-tib  al-Mansuri»)
ma’lum bo‘lib, Yevropa olimlari orasida e’tibor topgan. Asarlari-
dagi o‘t qopchasi, buyrak toshlari, bavosir va jarrohlik muolajalari
haqidagi  ma’lumotlar,  ayniqsa,  diqqatga  sazovordir.  Olimning
«Kitob  at-tib  al-Mansuri»  asari  tibbiyotning  barcha  sohalarini
qamragan  bo‘lib,  anatomiya,  mijoz,  ovqat  va  dori-darmonlar,
gigiyena, sog‘lom turmush tarzi, jarrohlik, toksikologiya, patolo-
giya,  isitma  turlari  va  uning  kelib  chiqishi  haqida  ma’lumotlar
beruvchi bo‘limlarni o‘z ichiga olgan. Ar-Roziyning tibbiyot soha-
sidagi  e’tiborli  ishlari  uning  chinchechak,  ko‘kyo‘tal  haqidagi
asarlarida o‘z  ifodasini topdi. Bu asarlarda olim birinchi marta
chechak  kasalligining  oldini  olish  uchun  sog‘lom  kishilarni
bemorlarning  chechak  pufakchalaridan  olingan  suyuqlik  bilan
emlash haqida yozgan.
O‘rta  asrlarda  yashab  o‘tgan  ko‘plab  olimlarning  asarlarida
yuqumli kasalliklarning kelib chiqishida va tarqalishida kontagio-
nistik qarashlar aniq  ko‘rina boshlandi. XI asrda yashab o‘tgan
Sharqning  buyuk  olimi,  shoir,  matematik  Umar  Xayyom  o‘z
asarlarida  kasallik  yuqishida  tuproq,  chang  zarrachalarining
ahamiyatini ko‘rsatib o‘tdi.  Uyg‘onish davrida Sharq  olimlarining
namoyandalaridan  Abu  Nasr  ibn  Muhammad  Forobiy  (873—
950)  o‘zining  «Nazariy  va  amaliy  tibbiyot»  kitobida  insoniylik
jamiyatida  yuzaga  keluvchi  kasalliklar  tabiati  va  ularning  oldini
olish borasida qimmatli fikrlarni aytgan edi. Olimning asarlari bilan
mukammal tanishgan Leonardo da Vinchi, Koperniklar Abu Nasr
ibn Muhammad Forobiyni «Sharq Aflotuni» deb atashgan va uni
Aflotundan keyin ikkinchi ustoz, deb bilishgan.
XX asrga kelib, bu fikr ilmiy jihatdan asoslandi. Londondagi
laboratoriyalardan  birida  xonadagi  chang  tarkibi  tekshirilganda,
bu changning 90 % odam terisining juda mayda zarrachalaridan

---

13
iborat ekanligi aniqlandi. Keyingi tekshirishlarda sog‘lom kishi-
ning  teri  qoplamlaridan  bir  kunda  bir  necha  million  mayda
mikroskopik zarrachalar ajralib turishi aniqlandi.
XIX asrda Òurkistonga rus savdogarlari va zavod egalari bilan
birga  ilg‘or  ziyolilar  ham  kela  boshladi.  Ular  orasida  yirik  rus
shifokorlaridan  P.F.  Borovskiy,  L.M.  Isayev  va  boshqalar  bor
edi. Bu olimlar Òurkiston o‘lkasida yuqumli kasalliklarga qarshi
kurashga o‘zlarining ilmiy kashfiyotlari bilan ulkan hissa qo‘sh-
dilar.  Òoshkent  gospitallaridan  birida  harbiy  shifokor  bo‘lib
ishlagan P.F. Borovskiy teri leyshmaniozining chaqiruvchilarini
birinchi bo‘lib o‘lgan askarning talog‘idan aniqlab topdi va bu
kasallik to‘g‘risidagi ma’lumotlarni batafsil yoritib berdi. O‘rta Osi-
yoda rishta kasalligining rivojlanishi bosqichlarini birinchi bo‘lib
1868-yilda sayyoh va zoolog olim A.P. Fedchenko bayon etgan.
Rishta  —  drakunkuloz  deb  nomlangan  kasallik  Eron,  Hin-
diston, Afrikadagi issiq iqlimli mamlakatlarda keng tarqalgan edi.
Mamlakatimizda  bunday  joylardan  biri  sifatida  Buxoro  viloyati
hisoblanar  edi.  A.P.  Fedchenko  tomonidan  rishta  lichinkalari
sichqon  va  odam  organizmida  rivojlanish  davrining  aniqlanishi
amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Uning fikricha, rish-
taning  epidemiologik zanjiri quyidagidan iborat: odam — definitiv
xo‘jayin, siklop esa, oraliq xo‘jayin. Sikloplar rishta lichinkalari
bilan zaharlanib, bemor odamga kasallik zararlangan suv orqali
yuqadi. Sog‘lom odamlar esa, qaynatilmagan suvni ichganlarida
rishta bilan kasallanishgan.
O‘zbekistonda bezgak kasalligi, bir qator parazitar kasalliklar,
jumladan,  rishta,  leyshmaniozlar,  ich  terlamalarga  qarshi  ku-
rashdagi  ulkan  muvaffaqiyatlar  L.M. Isayev,  P.F. Borovskiy,
N.I. Xodukin, I.A.Kassirskiylarning nomi bilan bog‘liqdir.
L.M. Isayev O‘zbekistonda tropik kasalliklarga qarshi kurash
chora-tadbirlarini taklif etdi va bu ishlarga o‘zi boshchilik qildi.
U O‘rta Osiyoda birinchi ilmiy tekshirish markazini tashkil etdi.
O‘rta  Osiyo  dorilfununi  tarkibidan  ajralib  chiqqan  Òoshkent
tibbiyot institutida 1935-yilda epidemiologiya kafedrasi ochildi.
Bu kafedraning birinchi mudiri, professor A.V. Georgiyevskiy
edi. Kafedra tashkil  qilingunga qadar, 1930-yildan  boshlab  sa-
nitariya va gigiyena fakulteti talabalari uchun epidemiologiya fani
mikrobiologiya bilan birga o‘qitilardi. Bu paytda epidemiologiyadan
ma’ruzalarni professor A.D. Grekov, P.F. Samsonov, M.N. Sosh-
nikovalar o‘qishgan. Hozirgi davrda yirik olimlardan I.K. Mu-

---

14
saboyev,  Sh.X. Xo‘jayev,  Ò.X.  Najmiddinov,  Z.K.  Karimov,
P.M. Lerner, I.H. Mamatqulov, M.Q. Usmonov, O. M. Murta-
zoyev  va  boshqalar  yuqumli  kasalliklarga  qarshi  kurashda  sa-
marali  ishlarni  bajarish  bilan  birga  epidemiologiya  fanining
rivojlanishiga katta  hissa qo‘shib kelishmoqda.
1.1.3. EPIDEMIOLOGIYANING BOSHQA TIBBIYOT
FANLARI BILAN ALOQASI
Epidemiologiya  o‘z  oldiga qo‘ygan vazifalarni bajarishda qa-
tor tibbiyot fanlari bilan yaqindan aloqada bo‘ladi. Òibbiyot fan-
laridan, ayniqsa, mikrobiologiya, parazitologiya, immunologiya,
biologiya, patofiziologiya, gigiyena va yuqumli kasalliklar klinikasi
epidemiologiyaga yaqin turadi.
Mikrobiologik  tekshirish  usullari  ko‘plab  yuqumli  kasalliklar
etiologiyasini  o‘rganish  va  bu  ma’lumotlardan  kasallikka  to‘g‘ri
tashxis qo‘yishda foydalanish bilan birga  bir qancha nazariy va
amaliy  masalalarni  hal  qilishda  qo‘llaniladi.  Masalan,  sog‘lom
bakteriya  tashuvchilarni  aniqlashda,  suv  va  boshqa  oziq-ovqat
mahsulotlarining  epidemiologik  rolini  aniqlashda,  yuqumli  ka-
salliklar tarqalishida hayvonlarning ahamiyatini o‘rganishda mik-
robiologik usullardan foydalaniladi.
Keyingi paytda mikrobiologiya va epidemiologiyaning tekshi-
rish usullarini birgalikda  qo‘llagan holda  epidemiologiya fanining
yangi  bir  bo‘limi  —  molekular  epidemiologiya  vujudga  keldi.
Molekular  epidemiologiya  populatsiyalarning  molekular  qayta
tuzilishi, ya’ni epidemiya darakchilarining paydo bo‘lish yo‘llarini
o‘rganadi. Bundan tashqari, molekular epidemiologiyaning vazi-
falariga kasallik qo‘zg‘atuvchilarining tarqalishini kuzatib borish
usullarini  ishlab  chiqish  ham  kiradi.  Epidemiologiyada  yangi
yo‘nalishning paydo bo‘lishiga bir qator sharoitlar sabab bo‘ldi.
Birinchidan, kasalliklar profilaktikasida ommaviy tekshirishlarning
ahamiyati  benihoya  oshdi.  Ikkinchidan,  populatsiyalar  orasida
genlarning taqsimlanishini va genotiðik belgilarni o‘rganish uchun
imkon  yaratuvchi  molekular  biologiya  jadallik  bilan  rivojlandi.
Uchinchidan, epidemik jarayonning ichki rivojlanishini o‘rganuvchi
epidemiologiyaning yangi nazariy konsepsiyasi vujudga keldi.
Epidemiologiyaning zamonaviy nazariy bilimlar majmuasi —
to‘g‘ridan to‘g‘ri payqash qiyin bo‘lgan holatlarni oldindan ayta
bilish va tahlil qilish imkoniyatlarini beradi. Olingan natijalar ilmiy

---

15
laboratoriyalarda  tasdiqlanishini  talab  qiladi.  Molekular  epide-
miologik  tahlil  —  kasallanishni  chuqur  tahlil  qilish  bilan  bir-
galikda epidemiologik tekshirish usulining asosini tashkil etadi.
Molekular  epidemiologiya  patogen  mikroorganizmlar  ge-
netikasi bilan uzviy bog‘liq. Parazitologiya, gelmintologiya tibbiy
entomologiya va tibbiy zoologiya bilan birgalikda bir qator no-
bakterial yuqumli kasalliklar (bezgak, qichima, gijja kasalliklari va
boshq.)  qo‘zg‘atuvchilarini  o‘rganish  bilan  birga  bir  qancha
yuqumli  kasallik  tashuvchilarini  (pashshalar,  bitlar),  odamlar
uchun  yuqumli  bo‘lgan  kasalliklarni  tabiatda  saqlab  turuvchi
kemiruvchi  hamda  yirtqich  hayvonlarni  o‘rganishda  katta  hissa
qo‘shdi. Immunologiya mikrobiologiya fanidan mustaqil ravishda
ajralib chiqib, organizmda infeksiyaga javob tariqasida bo‘ladigan
o‘zgarishlarni  o‘rganuvchi  fanga  aylandi.  Immunologiyaning
yutuqlaridan  epidemiologiyada  yuqumli  kasalliklar  diagnostikasi
va maxsus profilaktikasi uchun foydalaniladi.
Yuqumli kasalliklar klinikasi kasalni zamonaviy usullar bilan
tekshirib, o‘z vaqtida va to‘g‘ri tashxis qo‘yishni ta’minlaydi. O‘z
vaqtida va to‘g‘ri qo‘yilgan tashxis ba’zi hollarda epidemiyaga
qarshi kurashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Masalan, o‘pka o‘la-
tiga o‘z vaqtida tashxis qo‘yilsa, infeksiya o‘chog‘ini oson bartaraf
qilish mumkin. Aks holda, bu infeksiya tarqalib, noxush oqibat-
larga olib kelish ehtimoli  bor.
Yuqumli  kasalliklar  klinikasi  (kasalxona  o‘rinlari)dan  foyda-
langan holda bemorlarni alohida qo‘yish epidemiyaga qarshi ku-
rashda muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari, yuqumli kasallik-
larning klinik kechishi va patogenezi haqidagi ma’lumotlar kasallik-
ning tarqalishi to‘g‘risida muhim axborotlar olishni ta’minlaydi.
Yuqorida qayd qilib o‘tilgan uch fan — epidemiologiya, mik-
robiologiya va yuqumli kasalliklar klinikasi infeksiya va infeksion
kasalliklar  to‘g‘risidagi  ta’limotning  negizlari  hisoblanadi.  Epi-
demiyalarga qarshi kurash amaliyoti va nazariyasida yuqoridagi
uch fandan bir butun kompleks sifatida foydalanilganda, samarali
natijalarga erishish mumkin.
Yuqumli kasalliklar muammosi bilan boshqa bir qator tibbiyot
fanlari shug‘ullanadi. Masalan, tibbiy statistikaning asosiy qismini
yuqumli kasalliklar statistikasi tashkil qiladi. Gigiyenaning  barcha
bo‘limlari, xususan, kommunal gigiyena, ovqatlanish gigiyenasi,
bolalar gigiyenasi, mehnat gigiyenasi va boshqalarning tarkibiga
yuqumli kasalliklar epidemiologiyasi muhim tarkibiy qism sifatida

---

16
kiradi.  Bundan  tashqari,  barcha  boshqa  klinik  fanlar  ham  epi-
demiologiya bilan u yoki bu darajada bog‘liq bo‘ladi. Masalan,
oftalmologiyada  traxoma  muammosi,  teri-tanosil  kasalliklari
klinikasida tanosil kasalliklari muammosi va boshqalar fikrimizni
tasdiqlaydi.
Shunday qilib, epidemiologiyaning fan jihatdan shakllanishi,
ravnaq topish jarayonlari, uning faqat yuqumli kasalliklar klinikasi
bilangina  emas,  balki  barcha  klinik  tibbiyot  sohalari  (terapiya,
xirurgiya, dermatologiya, oftalmologiya, nevrologiya) bilan uzviy
bog‘liqligini isbot etadi.
1.1.4. EPIDEMIOLOGIK TEKSHIRISH USULLARI
Epidemik jarayon shunday bir murakkab jarayonki, uni hech
qachon  bir  uslub  bilan  o‘rganib  bo‘lmaydi.  Epidemik  jarayon
chuqur  ilmiy  tahlil  qilish  uchun  bir  vaqtning  o‘zida  bir  necha
uslubni  qo‘llashga  to‘g‘ri  keladi.  Epidemiologiyaning  usullari:
epidemiologik  tekshirish  (kuzatish)  tarixiy,  statistik,  mikrobio-
logik, immunologik, eksperimental, analitik, shuningdek, epide-
miologiya bilan uzviylashib ketgan fanlarning uslublari.
Aholi har xil tabaqalari, guruhlari o‘rtasida tarqalgan va tar-
qalish  ehtimoli  yuqori  bo‘lgan  kasalliklarning  tarqalish  hamda
rivojlanish  qonuniyatini  o‘rganuvchi  usul  epidemiologik  tekshi-
rish  usullari  hisoblanadi.
Epidemiologik tashxis qo‘yishda epidemik jarayonning ko‘p-
gina belgilari (kasallikning tarqalish vaqti, yil fasllari bilan bog‘-
liqligi, aholining turli qatlamlarida turlicha bo‘lishligi, respubli-
kamiz hududlarida tarqalish ko‘rsatkichlarining bir xil emasligi)
katta ahamiyatga  ega.
Epidemiologik  tekshirish  uslubi  epidemiologiyaning  max-
sus uslubi hisoblanadi. U yakka uchraydigan yuqumli kasallik-
larni  ham,  guruh  bo‘lib  uchraydigan  kasalliklarni  ham  tekshi-
rish  uchun  qo‘llaniladi.  Faqat  epidemiologik  tekshirish  usuli
yuqumli kasalliklarning sababini aniqlaydi, ayrim omillar o‘rnini
tushuntiradi,  u  yoki  bu  sharoit  epidemik  jarayonning  rivojlani-
shiga ta’sirini aniqlab beradi.
Òarixiy uslub epidemik jarayonlarni u yoki bu davrda, u yoki
bu  sharoitda  tarqalishini  o‘rganadi.  Buning  natijasida  qayerda,
qachon,  qaysi  kasallikning  epidemik  ko‘rinishlari  uchraganli-
gini aniqlashimiz mumkin.

---

17
Statistik uslub — epidemik kasalliklar to‘g‘risidagi ma’lumot-
larni to‘plash, statistik tahlil qilish, jadval ko‘rinishiga keltirish.
Bu uslub omillar to‘g‘risida sonli ma’lumotlar berishga asoslangan.
Mikrobiologik  uslub  yordamida  kasallik  chaqiruvchining  aj-
ralish mexanizmi, tashqi muhitga tushishining intensivligi va bar-
qarorligi aniqlanadi.
Immunologik uslub aholining immun holatini aniqlashga im-
kon beradi. Kishilarning qaysi kasalliklarga ko‘proq beriluvchan-
ligi aniqlanadi. Shuningdek, emlanish sifati, vaksinalarning ta’sir-
chanligi ham aniqlanadi.
Eksperimental  uslubdan  epidemiologiyadagi  ayrim  qiyin  mu-
ammolarni  yechishda  foydalaniladi.  Masalan,  epidemiya  tarqa-
lishining  rivojlanish  intensivligini  aniqlash,  emlash  uchun  ish-
latiladigan moddaning va dezinfeksiya eritmalarining samarador-
ligini aniqlash uchun qo‘llaniladi.
Òaqqoslash  uslubi:  ikki  yoki  undan  ortiq  kasalliklar  bir  xil
qonuniyat asosida tarqaladigan bo‘lsa, shu kasalliklardan  birortasini
shifokor  batafsil  o‘rganib, shu  kasallik  tarqalishiga  sabab  bo‘lgan
omillar va  shart-sharoitlarni aniqlagandan so‘ng,  taqqoslanayot-
gan  boshqa  kasalliklar  tarqalishiga  ham  shu  sabablar  va  shart-
sharoitlar ta’sir  qilgan, deb  xulosa qilishi mumkin.
Analitik  epidemiologiya  —  kasallikning  paydo  bo‘lishi  va
tarqalishiga sabab bo‘lgan deb ehtimol qilingan  sabablar, manbalar
bilan  epidemiologik  jarayon  o‘rtasidagi  o‘zaro  bog‘liqlikni  o‘r-
ganuvchi  usul.  Bu  usul  yordamida  ehtimol  etilgan  sabablarning
aniq  yoki noaniq ekanligiga baho beriladi.
Analitik  epidemiologiya  quyidagi  usullarga bo‘linadi:
—  «tasodif  nazorat»  tekshiruv  usuli;
—  kogort tekshiruv usuli.
1.1.5. EPIDEMIOLOGIK TAHLIL
Epidemiologik  tahlil  epidemik  jarayonni  bilish  uchun  max-
sus dastur asosida to‘plangan epidemiologik ma’lumotlarni o‘zaro
taqqoslab,  epidemik  jarayonning  mohiyatini  tushunib  yetishga
asoslanadi.
Epidemiologik tahlilning quyidagi turlari mavjud:
a) prognostik epidemiologik tahlil (epidemiologik razvedka),
ma’lumotlar asosida epidemik jarayonning rivojlanishini oldindan
aniqlab berish uchun qilinadigan tahlil;

---

18
b) tezkor yoki kundalik epidemiologik tahlil;
d)  retrospektiv  tahlil  —  o‘tgan  davr  mobaynida  aholining
ma’lum  guruhlari  o‘rtasida  tarqalgan  kasalliklarning  struktura-
sini, tarqalganlik darajasini, shu kasallikning tarqalish dinamikasi,
uning kelib chiqishi va tarqalishiga sabab bo‘lgan shart-sharoit-
larni o‘rganib, shu ma’lumotlar asosida kasallikka qarshi kurash
chora-tadbirlarini ishlab chiqishga asoslangan tahlil.
Epidemiologik tahlil o‘tkazishning asosiy maqsadi: epidemik
jarayonning  yuzaga  kelishiga  sabab  bo‘lgan  va  shu  jarayonning
rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan shart-sharoitlarni o‘rganish, kasal-
likka qarshi kurash maqsadida  qo‘llanilgan tadbirlar natijasida
baho  berish  va  bundan  keyingi  davrda  qo‘llaniladigan  chora-
tadbirlarni  rejalashtirishdir.
Epidemiologik tahlil natijasida quyidagi masalalar hal etilishi
kerak:
a) biror vaqtga, muayyan sharoitga va kasallikning epidemik
jarayoniga xos bo‘lgan belgilarni aniqlash;
b) epidemik jarayonning paydo bo‘lishi va rivojlanishiga ta’sir
etuvchi omillarni aniqlash;
d)  kasalliklarga  qarshi  qo‘llaniladigan  chora-tadbirlarni  ba-
holash va shu tadbirlarning epidemik jarayonga ko‘rsatgan ta’sirini
aniqlash.
Epidemiologik tahlilning uch asosiy qismi mavjud:
1.  Epidemiologik  semiotika  epidemik  jarayonni  o‘rganuvchi
ta’limotning bir qismi bo‘lib, epidemik jarayonni o‘ziga xos bel-
gilari  asosida  o‘rganadi.  Epidemiologik  tahlil  qilishda  epidemik
jarayonning quyidagi belgilari hisobga olinadi:
• aholi guruhlari o‘rtasida kasallikning tarqalish tezligi;
• har xil hududlarda kasallikning bir tekisda tarqalmasligi;
• kasallik tarqalishining gigiyena va yoshga bog‘liqligi;
• kasallik tarqalishining yil fasllariga bog‘liqligi;
• aholining har xil tabaqalari o‘rtasida kasallikning turi bo‘yicha
taqsimlanishi.
Bu belgilardan tashqari, epidemiologik tahlil qilishda demo-
grafik  ma’lumotlar,  laboratoriya  tekshiruvlar  natijasi,  tahlil  qi-
linayotgan  joyning  holati  haqidagi  ma’lumotlar,  shu  joydagi
hayvonlar  o‘rtasida  kasallikning  tarqalish  darajasi  va  shu  kabi
ma’lumotlar katta ahamiyatga ega.

---

19
2. Diagnostik texnika epidemik jarayonning o‘ziga xos belgi-
larini aniqlashda qo‘llaniladigan texnikaviy asbob-uskunalar, har
xil tekshirish yo‘llari va usullari yig‘indisidir.
Epidemiologik tahlil qilishda mutlaq, intensiv, nisbiy va ko‘r-
gazmali  ko‘rsatkichlardan  foydalaniladi.  Bundan  tashqari,  be-
morlarni, sog‘lom  kishilarni va  atrof-muhitdagi  har  xil  buyum-
larni laboratoriya  yo‘li bilan tekshirish usullari ham qo‘llaniladi.
3. Epidemiologik tashxis haqida aniq fikrga kelish. Epidemio-
log o‘zining kasbiy bilimlariga, dialektik va formal mantiq usul-
lariga  asoslanib,  epidemiologik  tahlil  uchun  to‘plangan  ma’lu-
motlarni  o‘zaro  solishtirib,  shu  kasallikning  kelib  chiqishi  va
tarqalish  sabablari  borasidagi  ilmiy  farazni  shakllantiradi  va  bu
farazning nechog‘liq to‘g‘ri ekanligini isbotlash uchun shu kasal-
likning epidemik jarayoni ilmiy jihatdan asoslangan ma’lumotlar
bilan qanchalik muvofiq tushishini tekshirib ko‘radi va nihoyat,
epidemiologik tashxisga  oid aniq  xulosa  chiqaradi.
Epidemiologik tashxis qo‘yish uchun o‘rganilishi lozim bo‘l-
gan  hujjatlar:
a) kasallik o‘chog‘ida o‘tkazilgan epidemiologik tekshiruv ha-
qidagi kartalar va aktlar;
b) aholi yashaydigan joyning va o‘sha joydagi korxonalarning
sanitariya ahvoli haqida ma’lumot;
d) yuqumli kasalliklar hisobga olinadigan daftarlar;
e)  dispanser  nazorati  uchun  ishlatiladigan  hujjatlar;
f) profilaktik emlash haqidagi ma’lumotlar yoziladigan karta;
g) kasallik tarixi va ambulatoriya kartalari;
h) yuqumli kasalliklarni ro‘yxatga olish daftari;
i) bakteriologik va sanitariya-bakteriologik  tekshiruv natijalari;
j)  immunologik  (allergik)  tekshiruvlar  natijalari;
k) zoologik va boshqa tekshiruvlarga oid ma’lumotlar.
Epidemiologik tashxis o‘tkazish bosqichlari. Epidemiologik tashxis
dastlab uning mohiyatini, maqsadini va hal etiladigan masalalarni
aniqlab  olishdan  boshlanadi.  Keyinchalik  epidemiologik  tahlil
o‘tkazish dasturi va qilinadigan ishlar hajmi aniqlanadi.
Epidemiologik  tashxisning  navbatdagi  bosqichi.  Bu  kerakli
ma’lumotlarni  to‘plash  bo‘lib,  buning  uchun  maxsus  jadvallar
tayyorlanib,  ularga  kerakli  ma’lumotlar  yoziladi  va  bu  ma’lu-
motlarni keyinchalik guruhlarga ajratib statistika nuqtayi nazaridan
qayta  ishlanadi  hamda  shu  ma’lumotlar  asosida  diagrammalar

---

20
tayyorlanadi. Epidemiologik  tashxisning  keyingi  bosqichi  to‘p-
langan ma’lumotlar asosida fikr yuritib, epidemik jarayonga xos
bo‘lgan  belgilarni  aniqlash,  shu  kasallik  kelib  chiqishi  va  tar-
qalishidagi  asosiy  sabablar  haqidagi  ilmiy  farazni  shakllantirish
hamda  shu  ma’lumotlarga  asoslanib,  kasallikning  kelajakda  qay
darajada uchrashini oldindan aytib berishdan iborat.
1.2. Epidemik jarayon haqida tushuncha
1.2.1. EPIDEMIK JARAYONNING ICHIDAN BOSHQARILISHI
Epidemik  jarayonning  biologik  asosi  parazitar  sistemadir.
Òashkiliy tuzilish darajasi bo‘yicha parazitar sistema biotsenotik
sistemalarga  taalluqlidir.  Òuzilishning  barcha  darajalaridagi  bio-
sistemalar o‘z-o‘zidan boshqariluvchi sistemalardir. Parazitar sis-
temalarning o‘z-o‘zidan boshqarilishi to‘g‘risidagi nazariya ushbu
mexanizmni ochib beradi.
1970—1980-yillarga kelib, V.D. Belyakov va uning xodimlari
antroponozni  o‘rganishda  birinchi  marta epidemik  jarayonning
ichidan  boshqarilishini  tasvirladilar.  Parazitar  sistemaning  o‘z-
o‘zidan boshqarilishi to‘g‘risidagi nazariy va amaliy ma’lumotlar
nazariy epidemiologiya uchun katta ahamiyatga ega. Bu nazariya-
ning  ahamiyatini quyidagicha ta’riflash mumkin:
1. Parazit va xo‘jayin populatsiyalarining bir-biriga munosa-
bati belgilari bo‘yicha genotiðik va fenotiðik geterogenligi.
2. O‘zaro aloqaga kirishadigan populatsiyalar biologik xossa-
larining  o‘zaro  bir-biriga bog‘liq  o‘zgaruvchanligi.
3.  Epidemik  jarayonning  notekis  rivojlanishini  belgilaydigan
parazit populatsiyalarning  fazali o‘z-o‘zini qayta qurishi.
4. Epidemik jarayonning fazali yangi o‘zgarishlarida ijtimoiy va
tabiiy sharoitlarning boshqariladigan roli.
Sistemaning o‘z-o‘zidan boshqarilishi — bu  o‘zgaruvchanlik-
ning  ichki  mexanizmi  hisobiga  sistema  elementlarining  yashash
muhitiga moslashishidir. Parazitar sistemaning o‘z-o‘zidan bosh-
qarilishi asosida tuzilishi bo‘yicha turli xil va doimo o‘zgarishda
bo‘lgan parazit va xo‘jayin populatsiyalarining o‘zaro ta’siri yotadi.
Xo‘jayinlar populatsiyasining yuqumli kasalliklar chaqiruvchi-
lariga moyillik darajasi  bo‘yicha genotiðik va fenotiðik xilma-xilligi
shu populatsiyaga kiruvchi individlar organizmida kasallik  qo‘zg‘a-
tuvchilarining yashashi  uchun turli xil sharoitlarni  belgilab  beradi.

---

21
Parazit — kasallik qo‘zg‘atuvchilarining genotiðik va fenotiðik
xilma-xilligi,  ularning  turli  xil  yashash  muhitiga  moslashuvchi
asosiy  belgilari.  Umuman  olganda,  xo‘jayin  va  parazitar  popu-
latsiyalarning genotiðik va fenotiðik geterogenligi parazitar siste-
maning  o‘z-o‘zini  boshqarishning  evolutsion  jarayonida  hosil
qilingan xususiyatidir. Parazit xo‘jayinlar populatsiyalarining ge-
notiðik va fenotiðik xilma-xilligi ularning doimiy o‘zgaruvchan-
ligi natijasi va sababidir. Parazitar sistema faoliyati jarayonida pa-
razit va xo‘jayinlarning bir-biriga bo‘lgan munosabatlari bo‘yicha
xususiyatlari doimiy ravishda o‘zgarib turadi.
Xo‘jayin  va  kasallik  qo‘zg‘atuvchi  parazitar  populatsiyasi-
ning  o‘zgaruvchanligi  ular  geterogenliklarining  qayta  taqsimla-
nishi va xususiyatlari sifatida namoyon bo‘ladi. Natijada nisbiy bir
xillikdan yaqqol xilma-xillikka tomon va bunga aksincha o‘zga-
rishlar  ro‘y  beradi.
1-jadval
Parazit populatsiyasining o‘zgaruvchanligi
-
s
i
z
e
r
g
n
i
n
i
s
a
y
i
s
t
a
l
u
p
o
p
n
i
y
a
j‘
o
X
a
v
k
il
t
n
e
t
i
-
‘
o
b
i
r
a
li
g
l
e
b
t
e
ti
n
u
m
m
h
s
a
h
s
a
y
r
a
lt
i
z
a
r
a
p
i
h
s
i
r
a
g
z
‘
o
a
h
c
i
y
-
li
x
l
o
q
q
a
y
n
a
d
li
x
r
i
b
g
n
i
n
it
i
h
u
m
-
h
s
i
r
a
g
z
‘
o
a
h
c
n
i
s
k
a
a
v
a
k
k
il
li
x
-
a
m
i
d
a
l
e
k
b
il
o
a
g
r
a
l
-
t
n
e
l
u
r
i
v
g
n
i
n
i
s
a
y
i
s
t
a
l
u
p
o
p
ti
z
a
r
a
P
n
a
d
k
il
li
x
r
i
b
,
a
r
‘
o
k
a
g
i
s
i
g
l
e
b
k
il
a
h
c
n
i
s
k
a
a
v
a
k
k
il
li
x
-
a
m
li
x
l
o
q
q
a
y
r
i
d
i
s
a
y
i
s
k
a
e
r
b
o
v
a
j
a
g
i
h
s
i
r
a
g
z
‘
o
y
‘
o
r
a
h
c
i
g
a
d
i
y
u
q
r
a
l
h
s
i
r
a
g
z
‘
o
u
B
:i
d
a
r
e
b
i’
t
a
q
n
a
d
i
r
a
lt
a
b
a
s
o
n
u
m
o
r
a
z
‘
o
)
a
r
a
z
a
n
;
.
a
d
i
s
a
ji
t
a
n
r
a
lt
a
b
a
s
o
n
u
m
o
r
a
z
‘
o
)
b
y
‘
o
r
a
h
c
i
g
a
d
i
y
u
q
r
a
l
h
s
i
r
a
g
z
‘
o
u
B
:i
d
a
r
e
b
;
a
d
i
s
a
ji
t
a
n
r
a
lt
a
b
a
s
o
n
u
m
o
r
a
z
‘
o
)
a
t
a
q
n
a
d
i
r
a
lt
a
b
a
s
o
n
u
m
o
r
a
z
‘
o
)
b
’
i
r
a
z
a
n
.
Parazit  populatsiyasi  aylanib  yurgan  chegaralarda  odamlar-
ning  hududiy, ijtimoiy yoshi va turmush sharoiti, guruhlarining
(tuzilishi bo‘yicha moyillik darajasi) vaqtinchalik o‘zgarishi, ka-
sallik qo‘zg‘atuvchilari hayot faoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan holda
ro‘y beradi. Bunday guruhga kiruvchi kishilarning kasallikni yuq-
tirish  xususiyatlari  ularning  turli  xil  hududlarda  yashashi,  yoshi
jihatdan  farqlanishi va tashqi muhit omillarining o‘zgarib turishiga
bog‘liq. Ularning immunitet bo‘yicha geterogenliklari kasallik qo‘z-
g‘atuvchilarining aylanib yurishi natijasida o‘zgarib turadi.

---

22
Òug‘ilish va ijtimoiy jarayonlar odamlar, aholi guruhlarining
doimiy ravishda gorizontal va vertikal ravishda aralashib turi-
shiga olib keladi. Bu esa, ularning  geterogenliklari, shu jumladan,
immunitetlari bo‘yicha o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Bu jarayonlar
kasallik qo‘zg‘atuvchilarining yuqish mexanizmi  faoliyatiga  ta’sir
qiluvchi jarayonlar bilan birga parazit — kasallik qo‘zg‘atuvchi-
larining  yashash muhitlari  xilma-xil  bo‘lishini belgilaydi. Bunday
o‘zgarishlarga kasallik chaqiruvchilari o‘zining adaptatsion xusu-
siyatlari bilan javob qaytaradi.
Parazit  —  kasallik  qo‘zg‘atuvchisining  o‘zgaruvchanligi,  av-
valo,  xo‘jayin  populatsiyasidagi  yashash  muhiti  o‘zgarishi  sa-
babli yuz beradi. Parazitlarning shakllangan biologik tur sifatida
yashash  muhitiga  moslashishida  tur  shakllanishining  evolutsion
jarayonida  ishtirok  etuvchi  barcha tanlanish xillari ishtirok etadi.
Òanlashning uch turidan eng ahamiyatlisi — yo‘naltirilgan va
mustahkamlovchi tanlash turlaridir. Yo‘naltirilgan tanlanish pa-
razitning yashash muhiti o‘zgargandagina ta’sir qiladi va bunda
muhitning  yangi  komponentlari  geterogen  kasallik  chaqiruvchi-
lari  ma’lum  qismining  yashashi  uchun  ijobiy  ta’sir  o‘tkazadi.
Tanlanish turining ta’siriga yashash muhiti o‘zgarishi boshlanish
davridan  shu  paytgacha  nisbatdan  gomogen  bo‘lgan  popula-
tsiyasining geterogenlik generatsiyasi  qarshilik  ko‘rsatadi. Bunday
sharoitlar qo‘zg‘atuvchilarning mikropopulatsiyalari va infeksiya-
dan  keyin hosil bo‘ladigan immunitet bilan tugaydigan infeksiya
jarayonida paydo  bo‘ladi.
Infeksion jarayon avj olgan paytda immunitet shakllanishining
boshlang‘ich davridan shu paytgacha, asosan, virulent shtamm-
laridan iborat bo‘lgan kasallik qo‘zg‘atuvchilarining mikropopu-
latsiyasi geterogenligi oshib boradi. Rekonvalessent organizmida
kasallik chaqiruvchilarining virulent turlari nobud bo‘ladi va or-
ganizm virulent qo‘zg‘atuvchilardan ozod bo‘ladi.
Geterogen  qo‘zg‘atuvchilarning  mikropopulatsiyasidan  ham
virulentli turlarning yo‘naltirilgan tanlanishi yuz beradi. Kam vi-
rulentli  mikropopulatsiya  mustahkamlovchi  tanlanish  turi  yor-
damida  shu yashash muhitida mustahkamlanib oladi. Shunga mos
ravishda  bunday  immun  bo‘lgan  organizmda  mikropopulatsiya-
ning nisbiy gomogenligi vujudga keladi. Butun populatsiyalar uchun
shunday o‘zgarishlar epidemik jarayonning borishida vujudga keladi.
Epidemiyaning boshlanish davrida  qo‘zg‘atuvchilarning yuqori
virulentli epidemik varianti aylanib yuradi. Qo‘zg‘atuvchilar zanji-

---

23
riga yangi immuniteti bo‘lgan organizmlarning qo‘shilishi qo‘z-
g‘atuvchilar  uchun  yangi  yashash  muhitini  yaratadi  va  ularning
geterogenliklari oshib boradi. Shu tariqa yo‘naltiruvchi tanla-
nish  yordamida immuniteti  bo‘lgan odamlar organizmida ham
virulentli  variantlar  hosil  bo‘ladi  va  shundan  so‘ng  bu  variant
immuniteti bo‘lgan jamoalarda mustahkamlovchi tanlanish yor-
damida mustahkamlanib oladi.
Hayot faoliyati jarayonida immuniteti bo‘lgan jamoalar orasidagi
ba’zi rekonvalessentlar organizmida immunitet asta-sekin  yo‘qola
boradi. Yangi tug‘ilgan avlod organizmida ham immunitet yo‘qligi
sababli,  kasallik  chaqiruvchilari  uchun  yashash  muhiti  o‘zgarib
boradi.  Kasallik  qo‘zg‘atuvchilari  uchun  yashash  muhitining  shu
kabi  o‘zgarishi  gorizontal  aralashishi,  ya’ni  yangi  jamoalarning
vujudga kelishi migratsiya kabi jarayonlar natijasida ham yuz beradi.
Kasallik  chaqiruvchilarining  yuqish  mexanizmi  doimiy  ra-
vishda  faollashib boradi. Oqibatda, virulentli kasallik chaqiruvchi-
lar  zanjirida  asta-sekin immuniteti  bo‘lmagan  kishilar  qatlami
ham ko‘payib boradi. Bunga javoban nisbat gomogen bo‘lgan kam
virulentli  qo‘zg‘atuvchilar  populatsiyasi  geterogenligida  genera-
tsiya yuz beradi. Shundan so‘ng, yuqori virulentli shtammlarning
yo‘naltirilgan tanlanishi kuzatiladi.
Bu  jarayon  sirtdan  biron-bir  ta’sir  bo‘lmagan  holda  kasallik
qo‘zg‘atuvchilar  zanjirida  yetarli  miqdorda  immuniteti  bo‘lgan
qatlam to‘planguncha davom etadi va jarayonda yangi o‘zgaruv-
chanlik davri boshlanadi.
1.2.2. EPIDEMIK JARAYONNING DAVRIYLIGI
Epidemik jarayon rivojlanishining davriyligi. Epidemiya orasi-
dagi davrning epidemiya davri bilan almashinishi to‘g‘risida epi-
demiologiyada empirik tasavvur shakllangan.
Ilgari  kasallik  uchramagan  joylarda  kasallik  paydo  bo‘lishi,
uning  tarqalish  tezligiga  ijtimoiy  va  tabiiy  sharoitlarning  tez-
lashtiruvchi  yoki  sekinlashtiruvchi  ta’sir  ko‘rsatishi  va  natijada,
epidemik jarayon rivojlanishida miqdoriy o‘zgarishlarning yuz be-
rishi an’anaviy ravishda xastalikning tashqaridan olib kirilishi bi-
lan tushuntirib kelingan. Kasallikning ortib ketishi uni tashqari-
dan olib kelganlarni ajratib qo‘yishda kechikish va yashirin ka-
sallik tashuvchilarni aniqlanmaganlik bilan izohlanadi. Umuman
olganda, bunday hollar ham bo‘lishi mumkin.

---

24
Parazitar  sistemada  davriy  o‘zgarishlar  kasallik  tarqalishidan
ancha  oldin  boshlanadi,  shuning  uchun  kasallik  profilaktikasi
bo‘yicha  o‘tkaziladigan  tadbirlar  kasallik  qo‘zg‘atuvchilari
populatsiyasidagi  davriy o‘zgarishlarga mos  ravishda  o‘tkazilishi
kerak.  Kasallik  chaqiruvchilari  populatsiyasining  sikli  quyidagi
davrlardan iborat: kasallik qo‘zg‘atuvchilari rezervatsiya davri va
epidemik shtammning tarqalish davri. Bular orasida epidemik va
rezervatsiya  davri  hamda  shtammlarning  paydo  bo‘lishi  mavjud
epidemik jarayon vaqt bo‘yicha davriyligining yorqin misoli —
uning  mavsumiyligi.
Epidemiya  to‘lqinli  pasayishi  bilan  boshlanib,  yana  qayta
epidemiya boshlanishigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga olgan  rezer-
vatsiya davrida kasallik chaqiruvchilari xo‘jayin populatsiyasi-
ning  ba’zi o‘ziga xos immunologik  gemeostazga ega bo‘lgan indi-
vidlari  organizmida  saqlanib  qoladi.  Odamlarning  geterogen
populatsiyalari orasida yana shunday individumlar bo‘lgan tur —
antroponoz kasallik qo‘zg‘atuvchilari tabiatda tur sifatida saqlanib
qoladi. Kasallik chaqiruvchi ba’zi turlari tashqi muhitda saqlanib
qolishi ham mumkin (vabo vibrionlari).
Rezervatsiya davri kasallik chaqiruvchilarining populatsiyasi
son jihatidan eng kam bo‘lgan davr hisoblanadi. Virulentlik bel-
gisi  bo‘yicha  bu  populatsiya  nisbatan  gamogendir.  Immuniteti
bo‘lgan organizmda kasallik chaqiruvchilarining kam virulentli
varianti saqlanib qoladi. Rezervatsiya davri kasallik chaqiruvchi-
larni biologik tur sifatida saqlab qola olmaydi. Shuning uchun
evolutsiya jarayoni kasallik chaqiruvchilari immunologik tuzili-
shida o‘zgarish ro‘y berishi bilan bog‘liq, rezervatsiya varianti-
dan epidemik shtammlarga o‘zgara olish xususiyatiga ega bo‘lgan
bu  o‘zgarish  dastlab  epidemik  jarayonning  kechishida  belgisiz
o‘tadi. Bunday o‘zgarish dastlab rezervatsion varianti geterogen-
likdan generatsiya yuz berishi va yashash muhitiga moslashgan
virulent variantning tanlanishi bilan boshlanadi. Bu davrni epi-
demiya oldidan odamlar orasidagi immunologik siljish va infek-
siyaning manifest ko‘rinishlari paydo bo‘la boshlagani bilan pay-
qash  mumkin.
Kasallik paydo bo‘lishi va uning ko‘paya borishi kasallik qo‘z-
g‘atuvchilarining  shakllangan  shtammlari  aylanib  yurganidan
darak beradi. Epidemik tarqalish davri ham rezervatsiya davri
singari kasallik qo‘zg‘atuvchilarining biologik tur sifatida saqlanib

---

25
qolishini ta’minlay olmaydi. Shuning  uchun  ham epidemiya
davom  etayotgan  paytdayoq  geterogenlik  generatsiyasi  bosqi-
chidan o‘tuvchi va populatsiyaning gamogenligiga hamda son
jihatidan  kamayishga  olib  keluvchi  rezervatsiya  varianti  hosil
bo‘la boshlaydi.
Epidemik jarayonning namoyon bo‘lishida bu hol kasallik-
ning  asta-sekin  kamayishi  va  butunlay  yo‘qolishi  bilan  ifodala-
nadi. Epidemik jarayonning makon bo‘yicha davriyligi hududlar
bo‘yicha turli va ijtimoiy guruhlar orasida kasallanishning turlicha
tarqalishi bilan ifodalanadi.
Bu  xo‘jayin  va  parazit  populatsiyalari  geterogenligining  po-
pulatsiyalar qayta taqsimlanishi natijasidir. Vujudga kelgan sha-
roitga qarab, ayni bir paytda guruhdagi odamlar orasida epidemik
holat rezervatsiya davriga mos kelsa, boshqa guruhdagi odamlar
orasida  epidemik  jarayonning  boshqa  davrlariga  to‘g‘ri  kelishi
mumkin.
Epidemik  jarayon  makon  bo‘yicha  davriyligi  namoyon  bo‘-
lishida jamoaning moyillik darajasi bo‘yicha geterogenligi o‘zgarishi
va bir jamoadan ikkinchisiga kasallik chaqiruvchilarini o‘tkazishi
bilan ifodalanuvchi populatsiyalararo aloqalar ahamiyati kattadir.
Epidemik  jarayon  rivojlanishining  davriyligi  parazit  va  xo‘jayin
populatsiyasi o‘zaro munosabatlari o‘zgaruvchan bo‘lgan sharoitda
ichidan o‘z-o‘zini boshqarish natijasidir.
Òurli xil kasallik qo‘zg‘atuvchilarining ekologik aloqalari turli-
cha  bo‘lishi  parazitar  sistemasining  davriy  o‘zgarishini  boshqa-
ruvchi shart-sharoitlar turli xil bo‘lishini belgilaydi. Lekin rezer-
vatsiya davridan epidemik variantning paydo bo‘lishi davriga o‘ti-
shini belgilovchi umumiy omil, bu qo‘zg‘atuvchilar aylanib yurgan
zanjirda  populatsion  immunitetning  kuchsizlanishidir.  Epide-
miya  davridan  rezervatsion  shtammining  paydo  bo‘lish  davriga
o‘tishida esa, populatsion immunitetning o‘sishi kuzatiladi. Ka-
sallik qo‘zg‘atuvchisining epidemik variantini vujudga keltiruvchi
sharoitlarni uch  guruhga ajratish mumkin:
a) odamlarning turli xil tabiiy va sun’iy ko‘chib yurishlari —
migratsiya;
b)  kasallik  qo‘zg‘atuvchilarining  yuqish  mexanizmini  faol-
lashtiruvchi  sharoitlar;
d)  odamlarning  kasallikka  moyilligini  oshiruvchi  sharoitlar
(immunitet pasayishi, rezistentlik).

---

26
Oqibatda,  har  uch  guruhdagi  sabablar  kasallik  qo‘zg‘atuv-
chilari aylanib yurgan zanjirda moyilligi yuqori bo‘lgan qatlam-
ning vujudga kelishiga olib keladi. Bu esa, ular populatsiyasi ichida
qayta tuzilish uchun signal hisoblanadi.
Yuqorida  keltirilgan  sharoitlarning  birinchi  guruhi  aerozol
antroponoz  kasalliklar  guruhidan  epidemik  jarayon  davriyligini
tahlil  qilganda  namoyon  bo‘ladi.  Ikkinchi  guruh  esa,  ichak  va
transmissiv kasalliklarda epidemik jarayonning davriyligini tahlil
qilganda osonroq aniqlanadi. Uchinchi guruhdagi sabablar to‘liq
ajratib qo‘yilgan jamoadagi epidemik rezervatsiya, so‘ngra qo‘z-
g‘atuvchi verulentligining tarqalishiga yordam beruvchi sharoitlar
mavjud bo‘lsa, o‘sha yerda rivojlanadi.
Parazitar sistemaning davriyligi ifodasi epidemik jarayonning
turli jamiyatlarda odamlar guruhlarining yashash sharoitlari, fao-
liyati, aholi zichligi, turli yashash guruhlari, migratsiya jarayoni,
mavsumlarga bog‘liq holda turlicha namoyon bo‘lishidir. Epidemik
jarayon rivojlanishining ichki mexanizmining mohiyatini bilish
u yoki bu ijtimoiy va tabiiy o‘zgarishlarning epidemik oqibatla-
rining oldini olishda muhim ahamiyatga ega.
Parazitar  sistemaning  o‘z-o‘zidan  boshqarilishi  to‘g‘risidagi
nazariya L.V. Gromashevskiyning epidemik jarayonni harakatga
keltiruvchi kuchlar to‘g‘risidagi nazariyasini sifat jihatidan yangi,
yuqoriroq darajaga ko‘tardi.
1.2.3. EPIDEMIK JARAYONNING KO‘RINISHLARI
Epidemiya  o‘chog‘i  —  bu  ma’lum  vaqt  oralig‘ida  odamlarga
yuqumli kasallik qo‘zg‘atuvchilari yuqish ehtimoli bo‘lgan hudud
chegarasi.  Epidemiya  o‘chog‘ining  chegarasi  va  vaqt  bo‘yicha
davomiyligi uning uch elementi tabiatiga bog‘liq bo‘ladi:
1. Kasallik chaqiruvchilarining tarqalish nuqtayi nazaridan qa-
ralganda xasta kishilar.
2.  Kasallik yuqtirish xavfi nuqtayi nazaridan qaralganda sog‘-
lom kishilar.
3. Odamlarning kasallanish xavfi nuqtayi nazaridan qaralganda
tashqi muhit.
Yaqin vaqtlarga qadar epidemiya o‘chog‘i kasallik manbayini
alohidalab qo‘yish yakunlovchi dezinfeksiya o‘tkazilgandan so‘ng
kasallikning  eng  ko‘p  inkubatsion  davri  o‘tgunga  qadar  xavfli

---

27
sanalar  edi.  Bu  davrda  kasallik  yuqqan  kishilar  kasal  bo‘lishlari
kerak,  deb  hisoblanadi.  Yuqumli  kasalliklar  patologiyasi  to‘g‘-
risidagi hozirgi tushunchalar epidemiya o‘chog‘ining faollik davrini
aniqlash uchun faqat shu ma’lumotlar kamlik qilishini ko‘rsatdi.
Kam belgilar bilan kechadigan antroponoz kasalliklarda epide-
miya o‘chog‘ida kasallik 2—3 kunlik inkubatsiya davri o‘tgandan
keyin  ham  paydo  bo‘lishi  mumkin.  Chunki  kasallikni  belgisiz
o‘tkazgan bemorlar ham kasallik tarqatishlari mumkin. Shuning
uchun epidemiya o‘chog‘i chegaralarini aniqlashda kasallik cha-
qiruvchilarini, tashuvchilarni ham hisobga olish kerak.
Kasallik yaqin muloqot vaqtida yuqadigan bo‘lsa, epidemiya
o‘chog‘ining  chegarasi  bemor  bo‘lgan  joy  bilan  chegaralanadi.
Agar  kasallik  tomchi  yo‘li  bilan  yuqadigan  bo‘lsa,  epidemiya
o‘chog‘ining chegarasi bemor yashagan xona va u bilan shu xo-
nada  muloqotda  bo‘lganlar  bilan  chegaralanadi.  Òransmissiv
yuqish mexanizmida kasallik chaqiruvchilarini tashuvchi hasha-
rotlarning uchish masofasi hisobga olinadi. Fekal-oral mexaniz-
mida esa, bemor bilan bir oshxonada ovqatlangan yoki bir joydan
suv ichgan kishilar ham hisobga olinadi.
Odamlarning zoonoz kasalliklar bilan kasallanish xavfi epi-
zootik kasallik o‘chog‘i faolligi va u bilan aloqador bo‘lgan kishi-
larga bog‘liq bo‘ladi. Epizootik kasallik o‘chog‘ining chegarasi
zoonoz kasallik qo‘zg‘atuvchilari aylanib yurishi mumkin bo‘lgan
hudud bilan aniqlanadi.
Agar  epidemiya o‘chog‘ida bitta kasallanish holatidan boshqa
kasallik o‘chog‘ida yana qayta kasallanish takrorlansa, ko‘p sonli
kasallik o‘chog‘i deb ataladi.
Epidemik jarayonlarning intensivligi. Hozirgi kunda epidemik
jarayon intensivligining uch turi ma’lum:
1. Sporadik, ya’ni yakka holda uchraydigan yuqumli kasalliklar.
2. Epidemik — yuqumli kasallikning bir mintaqa ichida, bir
vaqtning o‘zida tarqalishi.
3. Pandemiyalar — bir vaqtning o‘zida bir necha davlatlarda
yuqumli kasalliklar avj olishi.
Ushbu  uch  epidemik  jarayonning  intensivlik  darajasi  tarixiy
isbotlangan va miqdor jihatdan bir xil emas. Ularning miqdoriy
ko‘rsatkichlari ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlari hozirgi zamon bi-
lim  darajasiga  bog‘liq  bo‘ladi.  Misol  uchun,  griðp  kasalligini
oladigan bo‘lsak, bir yilda 10000 aholiga 10 bemor to‘g‘ri keladi.

---

28
Bunday kasallanish holati sporadik ko‘rinishli hisoblanadi. Agar
griðp bilan kasallanish 5—7 marta oshib ketsa, unda griðp epi-
demiyasi, deyiladi.
Mudom  sporadik  kasallanish  shunday  kasallanish  darajasini
ko‘rsatadiki, shu mintaqada, shu davrda, tarixiy sharoitda to‘g‘ri
kelgan kasallanish holati bilan baholanadi. Epidemiya holati shun-
day holatki, u sporadik kasallanishdan shu mintaqada juda ham
ko‘p (3—10 marta) ko‘tarilishi mumkin. Pandemiya esa, ma’lum
tarixiy sharoitda mintaqada epidemiyaning eng avj olishi va bir
necha marta ko‘payib ketishidir. Pandemiya so‘zining aniq ma’nosi
«umumxalq»  demakdir,  ya’ni  umumxalq  kasalligi.
Epidemiyada epizootik, endemik, enzootik kasalliklar ajrati-
ladi. Epizootik kasalliklar deb, ushbu davlat va mintaqada uch-
ramaydigan,  faqat  boshqa  mamlakatlardan  kirib  keladigan  ka-
salliklarga aytiladi.
Epidemiya so‘zi yunon tilidan olingan bo‘lib, «ep — orasida,
demos  —  xalq»  ma’nosini  anglatadi.  Epidemik  kasalliklar  xalq
orasida doimiy uchrab turadigan kasalliklar, deb tushuniladi. Mi-
sol uchun, dizenteriya yoki ich terlama kasalligi u yoki bu dara-
jada ma’lum joylarda uchrab turadi. Demak, ushbu mintaqalarda
kasalliklarning rivojlanishi uchun shart-sharoitlar mavjuddir. Bun-
day holda ushbu mintaqada dizenteriya va ich terlama kasalligi-
ning epidemik kasallik ekanligini ko‘rsatadi. Ma’lum joylarda
epidemik  kasalliklar  ijtimoiy-iqtisodiy,  madaniy,  yashash  shart-
sharoitlari va yuqumli kasalliklarni tabiat haqidagi bilimlar bilan
ham quvvatlab turiladi. Ayrim epidemik kasalliklar tabiiy shart-
sharoitga bog‘liq holda ushlanib turiladi.
Òabiiy shart-sharoitlarning ahamiyati. Inson ma’lum bir tabiiy
iqlimiy sharoitda yashaydi va uning organizmi o‘zini o‘rab turgan
tashqi muhit bilan doimiy aloqada bo‘ladi. Òabiiy iqlimiy shart-
sharoitlar epidemik jarayonning rivojlanishiga ta’sirini o‘tkazadi.
Bezgak plazmodiyemining pashsha organizmida rivojlanishi
uchun  ma’lum  harorat,  ya’ni  20—25°C  bo‘lishi  kerak,  agar
harorat  16°C  bo‘lsa,  rivojlanish  jarayoni  to‘xtaydi.  Pappatachi
isitmasi  tashuvchisining  urg‘ochi  chivini  25—26°C  da  tuxum
qo‘yadi.  O‘lat  kasalligining  chaqiruvchisi  burga  organizmida
rivojlanishi uchun harorat 20—25°C, namlik 70 % bo‘lishi lozim.
Agar tabiatda mos harorat va namlik shart-sharoitlari bo‘lmasa,
tashuvchi rivojlana olmaydi. Shuning uchun chivin isitmasi faqat
janubiy mintaqalarda rivojlanadi.

---

29
Havoli muhitda yog‘ingarchilikning ko‘p bo‘lishi ham epide-
miologik  ahamiyatga  ega.  Kuchli  yog‘inlar  yer  yuzi  qatlamini
ko‘chirib,  suv  havzalarini  ifloslaydi.  Suvning  zararlanishi  esa,
epidemiyaning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.
Yuqorida  bayon  etilganlardan  epidemiologiyaning  asosiy
qonuni kelib chiqadi. Yuqumli kasallikning kelib chiqishi, rivoj-
lanishi,  ya’ni  epidemik  jarayonning  avj  olishida  tabiiy-iqlimiy
sharoit o‘z ta’sirini o‘tkazadi.
1.2.4. YUQUMLI KASALLIKLARNING TABIIY O‘CHOG‘I
TO‘G‘RISIDAGI NAZARIYA
Zoonoz kasalliklarida epidemik jarayon rivojlanishini anglash
uchun  kasallikning  tabiatdagi  o‘choqlari  to‘g‘risidagi  nazariyani
bilish  kerak  bo‘ladi.  Y.N.  Pavlovskiy  tomonidan  yaratilgan  bu
nazariya  qo‘zg‘atuvchilari  yovvoyi  hayvonlar  orasida  aylanib
yuradigan kasalliklarning odamlar o‘rtasida epidemiya chaqirish
sabablarini tushuntirib beradi.
Odamlarga hayvonlardan kasallik yuqishi to‘g‘risidagi ma’lu-
motlar uzoq vaqtlar mobaynida asta-sekin to‘plana bordi. O‘lat
kasalligining  qo‘zg‘atuvchilari  ikki  epidemiya  oralig‘ida  kemi-
ruvchilar organizmida  saqlanib qolishini birinchi bo‘lib D.K. Za-
bolotniy  aniqladi va keyinchalik uni isbotlab berdi.
Y.N. Pavlovskiy o‘tgan asrning 30-yillari oxiriga kelib, o‘sha
paytda ma’lum bo‘lgan dalillarni umumlashtirdi va odam trans-
missiv kasalliklarining tabiiy o‘choqliligi to‘g‘risida ixcham ta’li-
mot yaratdi. Keyinchalik kasalliklarning tabiiy o‘choqliligi fa-
qatgina transmissiv kasalliklarga emas, yana ko‘pgina notransmis-
siv kasalliklar uchun ham xos ekanligi aniqlandi.
Yuqumli kasalliklarning tabiiy o‘choqliligi to‘g‘risidagi naza-
riyaning  mazmuni  shundan  iboratki,  odamlar  orasida  ba’zi  ka-
salliklar epidemiyasining rivojlanishiga yovvoyi hayvonlar o‘rtasida
aylanib yuruvchi kasallik qo‘zg‘atuvchilarining inson organizmiga
o‘tishini  tushuntirib  beradi.  Ba’zi  kasalliklar  qo‘zg‘atuvchilari-
ning  poliðatogenligi  ular  odamlar  organizmiga  tushib  qolganda
kasallik rivojlanishiga olib keladi.
Kasallikning tabiiy o‘chog‘i, areal qo‘zg‘atuvchilarning tabiiy
xo‘jayinlari  bo‘lgan  hayvonlar  arealiga,  transmissiv  kasalliklarda
esa, tashuvchilar arealiga teng bo‘ladi. Ko‘pgina yovvoyi hayvon-

---

30
lar  va  qon  so‘ruvchi  bo‘g‘imoyoqlilarning  hayot  kechirishlari
ma’lum  landshaft  bilan  bog‘liq.  Shuning  uchun  kasalliklarning
tabiiy o‘choqlari ham shu landshaftlar bilan bog‘liq.
2-jadval
Kasallik manbayining odam organizmidan tashqarida bo‘lgan
qo‘zg‘atuvchilari chaqiradigan kasalliklar guruhi
i
y
a
b
n
a
m
k
il
l
a
s
a
K
r
a
l
k
il
l
a
s
a
K
y
u
a
v
i
g
il
a
j‘
o
x
q
o
l
h
s
i
Q
i
r
a
l
n
o
v
y
a
h
z
o
n
o
o
z
,
m
i
s
q
o
,
z
o
ll
e
s
t
u
r
b
,
r
a
l
z
o
r
i
p
s
o
t
p
e
L
,i
ti
l
a
f
e
s
n
e
n
o
p
a
y
,t
il
a
f
e
s
n
e
il
a
n
a
k
,
z
o
l
u
k
r
e
b
u
t
a
m
ti
s
i
-
u
K
r
a
l
h
s
u
Q
z
o
ti
n
r
O
r
a
li
h
c
v
u
r
i
m
e
k
p
o
r
t
n
a
n
i
S
t
a
l‘
o
,
r
a
l
z
o
r
i
p
s
o
t
p
e
l
,
a
y
i
m
e
r
a
y
l
u
T
r
a
l
n
o
v
y
a
h
i
y
o
v
v
o
Y
,
a
y
i
m
e
r
a
y
l
u
t
,t
a
l‘
o
,
z
o
i
s
t
e
k
k
i
r
il
a
n
a
k
il
s
u
r
i
V
r
a
l
z
o
r
i
p
s
o
t
p
e
l
q
o
r
p
u
T
z
o
i
d
i
r
t
s
o
l
k
,
z
o
l
u
k
r
e
b
u
t
o
d
v
e
s
P
Y.N.  Pavlovskiy  kasalliklarning  tabiiy  o‘choqliligi  to‘g‘risi-
dagi  nazariyaga  yana  antropurgik  o‘choq  tushunchasini  kiritdi.
Kasalliklarning tabiiy o‘choqlari evolutsiya jarayonida paydo bo‘l-
gan va odamlarga bog‘liq holda mavjuddir. Òabiiy  o‘choqlilikka ega
bo‘lgan ba’zi kasalliklar qo‘zg‘atuvchilari sinantrop kemiruvchilar
orasida va hatto, uy hayvonlari orasida ham aylanib yurishi mum-
kin. Bunday turdagi hayvonlar orasida aylanib yurgan qo‘zg‘atuv-
chilar chaqirgan kasallik o‘choqlarini Y.N. Pavlovskiy antropurgik
(inson tomonidan yaratilgan) o‘choq deb atadi. Shuningdek, ba’zi
uy hayvonlariga xos bo‘lgan kasallik qo‘zg‘atuvchilari kanalar va
yovvoyi hayvonlar organizmiga o‘tishi mumkin.
Umuman  olganda,  kasallikning  tabiiy  o‘chog‘i  va  uy  hay-
vonlari, sinantrop hayvonlar kasalliklari o‘chog‘i o‘rtasida aniq
chegara yo‘q. Ular o‘rtasidagi umumiylik kasallik rezervuari odam
organizmidan  tashqarida  ekanligidadir.  Shunga  mos  ravishda
epidemik  jarayonning  rivojlanishi  ham  bu  kasallikda  umumiy
o‘xshashlikka ega bo‘ladi. Odamlarning kasallik yuqtirishi enzoo-
tik va epizootik o‘choqlar bilan bog‘liq  faoliyat natijasida  ro‘y
beradi. Odatda, bunday kasalliklar  odamdan odamga yuqmaydi.
Ayrim hollardagina bunday kasalliklar odamdan odamga o‘tishi
mumkin (o‘lat, kuydirgi va boshq.)
Umuman  olganda,  odam  organizmi  bu  kasalliklar  uchun
«boshi berk» ko‘cha hisoblanadi.

---

31
1.2.5. EPIDEMIK JARAYON KO‘RINISHLARINI
IFODALOVCHI  TUSHUNCHALAR
Epidemiologiya fanining asrlar mobaynida rivojlanishi na-
tijasida epidemik jarayonning namoyon bo‘lishini ifodalovchi yangi
atamalar  yuzaga  keldi.  Ularga  keng  qo‘llaniladiganlari  endemik
(yunon. endemos — mahalliy) va ekzotik (yunon. exoticos — chetdan
keltirilgan,  o‘zga  yurtlik)  kasallanishlar:  epidemik  va  yakkam-
dukkam kasallanish hollari (yunon. sporadicos — tarqalgan, alo-
hida),  pandemiyalar  (yunon.  pandemia  —  umumxalq),  epide-
miyalar va epidemik jarayonlar kiradi.
Epidemik kasallanish yoki epidemiya ma’lum hududda o‘sha
joy uchun xos bo‘lgan, doimo uchrab turadigan kasallanish ora-
sida doimo aylanib yurish hisobiga biologik tur sifatida saqlanib
turadi. Agar epizootik jarayon hisobiga zoonoz chaqiruvchilari hay-
vonlar orasida saqlanib tursa, bu holat epizootiya deb ataladi.
Agar bu kasallik turi avval uchramagan hududga chetdan olib
kirilsa, ekzotik kasallanish deb ataladi. Epidemik kasallanish  spo-
radik yoki epidemik bo‘lishi mumkin. Sporadik kasallanish bir-biri
bilan  bog‘lanmagan  alohida  uchraydigan  kasallikllar  bilan  ifo-
dalanadi.  «Epidemiya»  atamasi  kasallanish  ko‘rsatkichlarining
vaqtinchalik  ko‘tarilishi  yoki  ilgari  uchramagan  hududda  kasal-
likning paydo bo‘lishi bilan ifodalanadi. Sporadik va epidemik ka-
sallik o‘rtasida chegarani belgilovchi aniq bir mezon yo‘q. Ma-
salan, Òermiz shahrida sentabr oyida qizamiq kasalligi bilan  ka-
sallanish ko‘p yillar davomida sezilarsiz darajada bo‘lib kelmoqda.
Lekin bu ko‘rsatkich 2006-yilga kelib keskin ko‘payishi kuzatildi.
Epidemik  kasallanish  tabiatini  ko‘rsatish  uchun  kasallanish-
ning birdan avj olishida epidemiya, pandemiya kabi atamalar ish-
latiladi. Bu uch tushunchani ham bir-biridan aniq chegaralovchi
mezonlar  yo‘q.
Kasallanishning  epidemik  avj  olishi  deb,  ko‘pincha  yuqumli
kasalliklarning  qisqa  vaqt  ichida  ma’lum  chegaraga  ko‘tarilishi
tushuniladi.  Epidemiya  (tor  ma’noda)  tushunchasi  kasallanish-
ning vaqt va hudud bo‘yicha avj olib rivojlanishini ifodalaydi. Bu
ikki tushunchani solishtirish uchun aniq mezon yo‘q. Ba’zi hol-
larda aynan bir hodisa ikki tushuncha bilan ham ataladi. Pande-
miya deb, kasallanish ko‘rsatkichlari darajasi va ko‘lami bo‘yicha
nihoyatda  keng  tarqalishiga  (bir  necha  mamlakatlar,  qit’alar)
aytiladi. Hozirgi paytda griðp pandemiyasi tez-tez uchrab turadi.

---

32
«XX  asr  o‘lati»  deb  nom  olgan  OIÒS  kasalligi  butun  yer  kur-
rasining barcha xalqlarida uchramoqda. Bu esa, OIÒS pandemiyasi
to‘g‘risida xulosa qilishga sabab bo‘ladi. Yuqumli kasalliklarning
miqdoriy  ifodalanishi  uning  darajasini  ko‘rsatadi.  Kasallanish
darajasini aniqlash uchun tibbiyot hisobotida qabul qilingan ko‘r-
satkichlardan foydalaniladi. Hozirgi paytda epidemiologiyada  tek-
shirishning miqdoriy usuli keng qo‘llanilishi tufayli yuqumli ka-
salliklar jadalligini belgilash miqdor ko‘rsatkichlariga asoslanadi.
1.2.6. EPIDEMIYANING TURLARI
Epidemiyalar, ularning turli belgilariga qarab, empirik ravishda
har xil guruhlarga ajratilgan. Epidemiyalarni guruhlarga ajratish
uchun to‘rt belgidan eng ko‘p foydalaniladi: vaqt bo‘yicha, hudud
bo‘yicha, kasallanish jadalligi bo‘yicha va epidemik jarayonning
rivojlanish  mexanizmi  bo‘yicha.
1. Epidemiyalar vaqt bo‘yicha o‘tkir (portlash singari) va su-
runkali (uzoq vaqt davom etuvchi) epidemiyalarga bo‘linadi. O‘t-
kir epidemiya, ko‘pincha, ko‘p kishilar bir paytda kasallik yuq-
tirganlarida yuz beradi. Masalan, shahar kanalizatsiyasida nosozlik
yuz  berganligi  sababli  iflos  suv  ichimlik  suviga  qo‘shilib  ketsa,
o‘tkir ich terlama epidemiyasi yuz berishi mumkin. Yuqish mexa-
nizmi omillari uzoq vaqt davomida ta’sir qilib tursa, surunkali epi-
demiya tarqalishi ehtimoldan xoli emas. Birinchi holda kasallanish
eng kam inkubatsiya davridan keyin birdaniga namoyon bo‘lsa,
ikkinchi  holda  kasallanish  uzoq  inkubatsiya  davridan  keyin  yuz
beradi. Ko‘pincha kasallanish o‘rtacha yashirin davrga to‘g‘ri keladi.
2.  Epidemiyalar  hudud  bo‘yicha  biror  hududda  aynan  bir
guruhga  tegishli  odamlar  orasida  uchraydigan  mahalliy  va  bir
necha hududiy chegaralar hamda odamlar guruhini qamrab oluvchi
keng tarqalgan epidemiyalarga bo‘linadi.
3. Epidemik jarayonning rivojlanish jadalligiga ko‘ra, epi-
demiyalar  ekspozitiv  va  sust  kechuvchi  epidemiyalarga  bo‘li-
nadi. Ekspozitiv epidemiyada kasallanish tez ko‘tarilib, shunday
holatda  kamayadi.
4. Rivojlanish mexanizmi bo‘yicha farqlanadigan epidemiya-
larning  xususiyatlari  bakteriologik  eragacha  bo‘lgan  davrdayoq
tasdiqlangan. Shunga asoslanib, miazmatik, kontagioz, kontagioz-
miazmatik epidemiyalar farq qilingan. Hozirgi paytda epidemiya-
ning  rivojlanish  mexanizmi  bo‘yicha  belgilariga  quyidagi  uch

---

33
nazariya asosida qo‘shimcha kiritilmoqda: yuqish mexanizmi to‘g‘-
risidagi nazariya, kasallikning tabiiy o‘choqliligi to‘g‘risidagi naza-
riya, parazitar tizimning o‘z-o‘zini boshqarish to‘g‘risidagi  nazariya.
Parazitar  tizimning  o‘z-o‘zini  boshqarish  to‘g‘risidagi  naza-
riyaga asoslanib, epidemiya kasallik qo‘zg‘atuvchilarining  epide-
mik  varianti  shakllanishi  natijasida  yuz  beradi,  deb  ta’kidlash
mumkin.  Epidemiyaning  rivojlanish  mexanizmi  va  kasallikning
tabiiy  o‘choqliligi  to‘g‘risidagi  nazariyalardan  kelib  chiqadigan
belgilar  bo‘yicha  tahlil  qilinadi.  Bunday  belgilar  bo‘yicha    epi-
demiyalarni uch guruhga bo‘lish mumkin.
Birinchi  guruh  epidemiyalari.  Bu  guruhga  bir  kasallik  man-
bayidan  yoki  kasallikni  o‘tkazish  omilidan  ko‘p  sonli  kishilarga
kasallik  chaqiruvchilarining  yelpig‘ichsimon  yuqishi  bilan  ke-
chadigan  epidemiyalar  kiradi.  Bunda  kasallik  yuqtirgan  kishilar
kasallik chaqiruvchilarini boshqalarga yuqtirmaydi. Bunday epi-
demiyalar zoonoz kasalliklar uchun xosdir, chunki bu xastaliklarda
kasallik chaqiruvchilari bemordan boshqalarga yuqmaydi. Lekin
shunday holat ba’zi antroponoz kasalliklarda uchrashi mumkin.
Bu guruhga kiradigan epidemiyalar  portlashsimon xususiyatga
ega  bo‘ladi.  Chunki  ko‘p  sonli  kishilarning  bir  vaqtda  kasallik
yuqtirishi kasallanishning bir xil yashirin davri o‘tgach, birdaniga
yuzaga kelishiga  sabab bo‘ladi. Kasallik o‘tkazish omilining uzoq
vaqt ta’sir etib turishi epidemiyaning uzoq muddat davom  etishiga
olib keladi.
Ikkinchi guruh epidemiyalari. Bu guruhga tegishli epidemiya-
lar kasallikning bemordan sog‘lom kishilarga  zanjirsimon (da-
vom etib turuvchi) yuqishi bilan ajralib turadi. Kasallik bemordan
sog‘lom kishilarga  muloqot (havo) va kontakt (suykalish) vaqtida
o‘tishi mumkin. Epidemiyalar tez ko‘tarilib, yana shunday tezlik
bilan kamayuvchi — eksploziv bo‘lishi mumkin. Bu xildagi epi-
demiyalar aholining immuniteti bo‘lmagan qatlami orasida yashi-
rin davri kam, yuqish xavfi va manifest ko‘rinishlari yuqori bo‘l-
gan kasalliklarda uchraydi. Jamoa orasida biror kasalning paydo
bo‘lishi  ma’lum  shart-sharoitlar  bo‘lganda  ko‘plab  kishilarga
xastalik  yuqishiga  olib  keladi.  Kasallik  yuqtirganlar  tez  orada
xastalanib, o‘zlari ham boshqalarga uni yuqtiradilar. Epidemiya
deyarli geometrik progressiya bilan tarqaladi.  Kasaldan tuzalgan-
larda infeksiyadan so‘ng  immunitet vujudga keladi. Shu tariqa
aholi o‘rtasida immuniteti bo‘lgan qatlam yuzaga keladi va bu
epidemiyaning yana qayta tarqalishiga monelik qiladi.

---

34
Yashirin davri yuqori va manifestligi kam bo‘lgan kasallik-
larda (meningokokkli infeksiya, epidemik jarayon) epidemiyaning
jadalligi sust bo‘ladi va uzoq vaqt davom etadi.
Uchinchi  guruh  epidemiyalari.  Bu  guruhdagi  epidemiyalarga
kasallik tarqalishida suv, oziq-ovqat mahsulotlari, hasharotlar, uy-
ro‘zg‘or buyumlari kabi kasallik o‘tkazish omillari ishtirok etib,
kasallik  yuqishi  uchun  sog‘lom  kishining  bemor  bilan  yaqin
muloqotda bo‘lishi shart bo‘lmagan xastaliklar kiradi.  Epidemiyalar
ham  eksploziv  va  sust  kechuvchi  bo‘lishi  mumkin.  Bu  guruhga
kiruvchi  epidemiyalarning  rivojlanish  jadalligi  kasallikni  o‘tka-
zuvchi omillarning faolligiga bog‘liq. Kasallikni o‘tkazuvchi omil-
larning xilma-xilligi kasalliklarda epidemiyalari ham turli variant-
larda  o‘tishiga sabab bo‘ladi.
Birinchi va uchinchi guruhga tegishli  epidemiyalar  ko‘pincha
odamlarning  bir  paytda  kasallik  yuqtirishlarida  yuz  beradi.  Bu
holda kasallik birdaniga avj olib ketadi. Dastlabki kasallik davri-
ning eng kam yashirin davri o‘tgach, oxirgi kasallik esa, eng ko‘p
yashirin davri o‘tgach paydo bo‘ladi. Kasallikning eng kam va eng
ko‘p  yashirin  davrlari  o‘tgandan  keyin  paydo  bo‘ladigan  kasal-
liklarga kasallik o‘chog‘i deyiladi. Birinchi guruhdagi epidemiya-
larda kasallik o‘chog‘i epidemiyaning tarqalishiga sabab bo‘lgan
omillarning uzoq vaqt ta’sir etishi sababli paydo bo‘ladi. Uchinchi
guruhdagi  epidemiyalarda  bunday  o‘choqlar  bemor  kishidan
sog‘lom kishiga kasallik yuqishi sababli ham paydo bo‘lishi mum-
kin. Kasallik bemordan sog‘lom kishiga zanjirsimon ko‘rinishda
yuqadigan  kasalliklarda  (ikkinchi  guruhdagi  epidemiyalar)  bi-
rinchi  kasallanish  hodisasi  paydo  bo‘lgandan  tashqari  barcha
hollarda kasallik o‘choqli hisoblanadi.
1.2.7. HUDUD BO‘YICHA EPIDEMIYALAR
Kasallik qayd qilingan hududlar nozoareal hududlar deb ata-
ladi.  Barcha  yuqumli  kasalliklar  areallarini  shartli  ravishda  ikki
turga bo‘lish mumkin:
• global;
• regional.
Global (dunyo miqyosida, dunyoga tarqalgan) tarqalish ko‘p-
gina antroponoz kasalliklar (griðp, qizamiq, ko‘kyo‘tal, ichburug‘,
sariq  kasalligi  va  boshq.)  va  bir  qator  zoonoz  kasalliklar  uchun
xosdir. Global yuqumli kasalliklar bilan kasallanish darajasi turli

---

35
hududlarda har xil bo‘ladi. Kasallanishning bunday taqsimlanishi
epidemik jarayonga ta’sir qiluvchi ijtimoiy va tabiiy omillarning
o‘ziga xos bo‘lishiga bog‘liq.
Global  deb  ataladigan  yuqumli  kasalliklarning  har  xil  hu-
dudlarda  bir  xil  tarqalmaganligi  kasallik  qo‘zg‘atuvchilar  popu-
latsiya geterogenligining namoyon bo‘lishi bilan izohlanadi. Ka-
sallanishni  tahlil  qilishda,  odatda,  ma’muriy  hududlardagi  (res-
publika, viloyat, tuman, shahar va boshq.) kasallik ko‘rsatkichlari
solishtiriladi.
Regional  nozoareallar.  Regional  nozoareallar  deb,  kasallik
tarqalishi  mumkin  bo‘lgan  ma’lum  chegarali  hududga  aytiladi.
Bu hududlarda ma’lum kasallik turining tarqalishiga ijtimoiy va
tabiiy omillar o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Ba’zi antroponoz va ko‘p-
gina zoonoz kasalliklar shunday xastalik turiga kiradi. Antropo-
noz kasalliklarning faqat ma’lum hududlarda tarqalish sabablari
turlichadir.
Ba’zi kasalliklar yuqish mexanizmi  sustligi va bu sustlikning
o‘rnini bosa oluvchi mexanizm yo‘qligi bilan xarakterlanadi. Bun-
day kasalliklarga vabo misol bo‘la oladi. Kasallarning qisqa mud-
datda yuqumli bo‘lishi, xastalikning surunkali ko‘rinishlari bo‘l-
masligi va kasallik tashuvchilikning yuzaga kelmasligi bu kasallik-
ning faqat ijtimoiy va tabiiy omillar, fekal-oral mexanizm bilan
yuqishini ta’minlovchi hududlarda uchrashiga olib keladi. Osiyo
vabosi  uchun  Hindiston  va  Bangladesh,  El-Òor  vabosi  uchun
esa, Indoneziya shunday hudud hisoblanadi.
Antroponoz kasalliklar hamma joyda uchramaydi, chunki ba’zi
joylarda  bu  kasallik  bartaraf  qilingan,  boshqa  joylarda  esa,  hali
ham uchrab turadi. Bunday kasalliklarga toshmali va qaytalama
terlama kasalliklari misol bo‘la oladi.
Epidemiologik geografiyaning yana bir yo‘nalishi o‘lka epide-
miologiyasi  hisoblanadi.  O‘lka  epidemiologiyasi  yer  yuzining
ayrim  hududlaridagi  epidemiologik  manzarani  va  shu  hududlar
uchun xos bo‘lgan epidemiologik komplekslar (ma’lum hududda
uchraydigan  yuqumli  kasalliklar  bilan  kasallanish  hollari)ni
o‘rganadi. Har bir hududga (tuman, shahar, viloyat, respublika)
muayyan  infeksion  kasalliklar  (ham  antroponoz,  ham  zoonoz)
kiradi. Kasalliklar tarkibi esa, ko‘plab tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy
omillarga bog‘liq. Kasalliklarning har bir nozoologik shakli uchun
xos  bo‘lgan  epidemiologik  qonuniyatlar  turli  shart-sharoitlarda
(iqlim, geografik o‘rni) bir xilda namoyon bo‘lmaydi (masalan,

---

36
ich terlama va ichburug‘ kasalliklarining epidemiologik qonu-
niyatlari doimiy muzliklar — Salexarda va mo‘tadil subtropik
iqlimli Òoshkentda bir xil emas).
Nozoogeografik  va  o‘lka  epidemiologiyasini  o‘rganish  mo-
baynida  to‘plangan  barcha  tadqiqot  ma’lumotlari  infeksion  ka-
salliklarining oldini olish va ularni batamom yo‘qotish uchun il-
miy jihatdan samarali chora-tadbirlar ishlab chiqib, ularni ama-
liyotda keng qo‘llashga imkon beradi.
Òabiiy  o‘choqli  zoonoz  kasalliklarining  tarqalishi  o‘ziga  xos
qonuniyatlarga bo‘ysunadi. Kasalliklarning tabiiy o‘chog‘i tashqi
muhit, o‘simlik dunyosi, tuproq va asosiy kasallik manbalari bo‘l-
gan  hayvonlar  va  kasallik  tashuvchi  hasharotlarning  yashashi
uchun qulay omillar bilan belgilanadi. Boshqacha qilib aytganda,
kasalliklarning  tabiiy  o‘chog‘i  ma’lum  bir  geografik  landshaftga
to‘g‘ri keladi. Òransmissiv zoonoz kasalliklarni chaqiruvchilar va
kasallik  manbayi  hisoblanadigan  ba’zi  hayvonlarning  yashashi
uchun harorati nisbatan yuqori iqlim zarur. Shuning uchun bun-
day  kasalliklar  areallari  yer  kurrasining  tropik  va  subtropik  zo-
nalariga to‘g‘ri keladi. Masalan, bezgak kasalligining areali yozgi
o‘rtacha harorat 16°C dan past bo‘lmagan joylarga to‘g‘ri keladi.
Chunki bunday past haroratda plazmodiylarning bezgak chivini
organizmida ko‘payish sikli tugallanmay qoladi.
Rossiyaning shimoliy tundra mintaqasida tulyaremiya leysh-
maniozlarining  tabiiy  o‘choqlari  joylashgan.  O‘rmon-dashtlar
uchun  kanali  ensefalit  gemorragik  isitma  kasalliklarning  tabiiy
o‘choqlari, janubroqdagi yarimcho‘l zonalarida esa, o‘lat o‘choq-
lari bilan birga kanali spiroxetoz va teri leyshmaniozi o‘choqlari
uchraydi.
Kasallanish  geografiyasi  faqat  xastalik  chaqiruvchilarining
areali  bilan  aniqlanib  qolmay,  odamlarning  bu  areallar  bilan
aloqadorligi xususiyatlari va kasalliklar oldini olishga qaratilgan
tizimga ham bog‘liq.
1.2.8. KASALLIK O‘CHOG‘IDA O‘TKAZILADIGAN
EPIDEMIOLOGIK TEKSHIRISH
Yuqumli kasallik o‘chog‘ida epidemiyaga qarshi olib boriladigan
chora-tadbirlarning samarasi kasallangan odamni aniqlash hamda
uni atrofdagilardan ajratib qo‘yish muddatiga, kasallikning paydo
bo‘lish va tarqalish sabablarini o‘z vaqtida aniqlashga bog‘liq bo‘ladi.

---

37
Yuqumli kasallik bilan og‘rigan bemor yoki infeksiya tashuv-
chisi aniqlangan taqdirda kasallik o‘chog‘ining  xususiyatidan qat’i
nazar  (oilada,  uyushgan  jamoada),  bemorning  o‘ziga  nisbatan,
unga yaqin yurgan kishilarga hamda atrofdagi muhitga taalluqli chora-
tadbirlar  amalga  oshiriladi.  Shu  chora-tadbirlarni  rejalashtirish
uchun kasallik o‘chog‘ida epidemiologik tekshirish o‘tkaziladi.
Epidemiologik tekshirish o‘tkazishning maqsadlari:
a) gumon qilingan infeksiya manbayi va uning tarqalish yo‘l-
larini aniqlash;
b) kasallik yuqishida qatnashuvchi omillarni aniqlash;
d) kasallik o‘chog‘ining chegaralarini aniqlash;
e) zararsizlantirish lozim bo‘lgan atrof-muhit obyektlarini aniqlash;
f) kasallik yuqish xavfi bo‘lgan shaxslarni, shuningdek, tibbiyot
xodimlari kuzatuviga muhtoj, ayrim hollarda esa, ajratib qo‘yish
lozim bo‘lgan shaxslarni aniqlash;
g)  kasallik  o‘chog‘ini  tugatish  bo‘yicha  tadbirlar  rejasini  tu-
zishdan iborat.
Epidemiologik  tekshirishni,  asosan,  epidemiolog-shifokorlar
yoki  ularning  yordamchilari  o‘tkazadi.  Ba’zi  hollarda  vaziyatga
qarab, sanitariya shifokorlari yoki boshqa soha xodimlari jalb qi-
linishi  mumkin.
Epidemiologik tekshirishda quyidagi usullardan foydalaniladi:
a)  epidemiologik  vaziyatni  aniqlash.  Buning  uchun  ushbu
kasallik haqida mavjud bo‘lgan hujjatlar o‘rganiladi (DSENMdagi
hujjatlar  —  uy  kartotekasi,  bolalar  muassasalaridagi  yuqumli
kasalliklar kartotekasi va yuqumli kasalliklar daftari). Bu hujjatlar
asosida turarjoyda yoki ish joyida (bolalar muassasalarida) xuddi
shu kasallik bilan kasallanishning ilgari qayd qilingan-qilinmagan-
ligi aniqlanadi. Epidemiologik tekshirishning keyingi bosqichlari
kasallangan kishidan so‘rab, ba’zi ma’lumotlarni bilishdir;
b) kasallik o‘chog‘idagi kasallangan va sog‘lom kishilarni so‘rab
chiqish, ko‘pincha bemorning ahvoli og‘ir bo‘lganda yoki kasallan-
gan  bola  juda  yosh  bo‘lganda,  kasallanib  qolgan  kishining  qa-
rindoshlaridan, qo‘shnilaridan, xizmatdoshlaridan va boshqa shaxs-
lardan so‘rashga to‘g‘ri keladi. Bu so‘rovlar natijasida tekshirilishi
va so‘ralishi  lozim  bo‘lgan  shaxslar,  ko‘zdan  kechirilishi  lozim
bo‘lgan obyektlar, laboratoriya tekshiruvlari hajmi, o‘rganilishi kerak
bo‘lgan hujjatlar aniqlanadi. So‘rash qanchalik puxta bo‘lmasin, u
kasallik o‘chog‘ini ko‘zdan kechirishning o‘rnini bosa olmaydi;

---

38
d) kasallik o‘chog‘ini, atrof-muhitni ko‘zdan kechirish, tek-
shirish o‘tkazilayotgan kasallikka qarab, har xil obyektlar ko‘zdan
kechiriladi. Masalan, yuqumli ichak kasalliklarida suv ta’minoti
inshootlari, suv idishlari, ovqat tashiladigan va saqlanadigan joylar,
pashshalar bor yerlarga e’tibor beriladi. Zoonozlarda hayvonlar va
ularning mahsulotlariga e’tibor beriladi;
e)  laboratoriya  tekshirishlari  natijasini  o‘rganish  kasallik
manbayini  topish  uchun  kishilar  va  hayvonlarni  bakteriologik
tekshirish zaruratini vujudga keltirishi mumkin;
f)  to‘plangan  ma’lumotlarni  tahlil  qilib,  kasallik  o‘chog‘i,
uning  paydo  bo‘lish  sabablari,  o‘choqning  chegaralari  va  uni
tugatish yo‘llari haqida xulosaga kelinadi.
Epidemiologik  tekshirish  natijasida  to‘plangan  ma’lumotlar
maxsus  epidemiologik  tekshiruv  kartasi  (357-shakl)ga  kiritiladi.
Epidemiologik tekshiruv kasallik o‘chog‘ida bir emas, bir necha
bemorlar  (bir  guruh)  uchraganda  olib  borilsa,  yuqorida  ko‘r-
satilgan ma’lumotlarga qo‘shimcha  ravishda  kasallik  o‘chog‘idagi
kasallanish dinamikasini o‘rganish, epidemiologik belgilariga bi-
noan kasallik o‘chog‘ida uchragan kasalliklar strukturasini tahlil
qilish ham kerak bo‘ladi.
1.2.9. KASALLIKLAR O‘TISH MEXANIZMI
Epidemiya yoki alohida kasallikning kelib chiqishi uchun ka-
sallik manbayi yetarli bo‘lmaydi. Evolutsiya jarayonida yuqumli
kasallik chaqiruvchilari va ularning saqlanib qolishi faqat  bio-
logik  xo‘jayin  organizmiga  moslashib  olishi  bilan  tugamaydi.
Chaqiruvchi  o‘z  yashash  xususiyatini  saqlash  uchun  bir  orga-
nizm (kasal)dan ikkinchi bir organizm (sog‘lom)ga o‘tib turishi
kerak, chunki har qanday jonzot ertami-kechmi o‘ladi. Kasallik
chaqiruvchi mikroblar o‘z turlarini saqlash uchun biologik xo‘ja-
yinlarini  almashtirib  turadi.  Bu  jarayon  uch  bosqichdan  iborat,
ya’ni kasallik chaqiruvchisining:
1) organizmga kirishi;
2) tashqi muhitda bo‘lishi;
3) yangi organizmga kirishi.
Yuqumlilikning almashinish mexanizmi har doim yuqoridagi
bosqichlar  bo‘yicha  borsa-da,  joylashish  joyi,  rivojlanishi,  ko‘-
payishlari  har  xil  bo‘lishi  mumkin.  Sababi,  kasallik  chaqiruv-
chisining  birlamchi  o‘rnashib  olish  xususiyatidir.  Masalan,  dif-

---

39
teriya  (bo‘g‘ma)  kasalligi  chaqiruvchisi  tomoqning  shilliq  par-
dasida  yaxshi  rivojlanib,  ko‘payish  xususiyatiga  ega.  Ichburug‘
kasalligida ichburug‘ tayoqchasining joylashish o‘rni yo‘g‘on ichak
hisoblanadi. Ich terlama chaqiruvchisi  ingichka  ichakning  limfa
tugunlarida  joylashadi. Qaytalanma tif chaqiruvchisi qonda yaxshi
rivojlanadi  va  ko‘payadi.  Shunday  qilib,  mikroblarning  ma’lum
hujayra  yoki  to‘qimalarni  tanlash  xususiyati  evolutsion  mosla-
shuv  jarayonining  qonuniy  natijasidir.
Kasallik chaqiruvchisining hujayra yoki to‘qimaga joyla-
shishi  o‘z  xususiyatiga  ko‘ra,  epidemiologik  ahamiyatga
ega. Chaqiruvchining organizmga joylashish xususiyati yuqishning
kirish  yo‘lini  aniqlab  beradi.  Kasallik  chaqiruvchisi  ichakda
joylashgan  bo‘lsa,  u  faqat  ichakdan  najas  orqali  ajralib  chiqishi
mumkin.  Agar  kasallik  chaqiruvchisi  shilliq  qavatda  joylashgan
bo‘lsa, uning tashqariga chiqishi uchun tashqariga chiqariladigan
havoning mayda zarrachasi ham yetarli.
Kasallik  chaqiruvchisining  qanday  tashqariga  chiqishi  uning
qanday tashqi muhitga tushishini belgilaydi. Masalan, havo nafas
yo‘li  infeksiyalarining  sog‘lom  organizmga  tushishida  muhim
o‘rin tutadi. Agar kasallik chaqiruvchisi ichakdan ajraladigan bo‘lsa,
u tuproqqa yoki tuproq orqali yer osti suvlariga singib, suv man-
bayiga  qo‘shiladi.  Ifloslangan  qo‘l  barmoqlari  orqali  oziq-ovqat
mahsulotlariga tushadi.
Kasallik chaqiruvchisi u yoki bu tashqi muhitga tushishi sog‘lom
organizmning zararlanish yo‘llarini ko‘rsatib beradi. Shuningdek,
tashqi muhit omillari infeksiyaning tarqalishida muhim rol o‘y-
naydi.  Masalan,  kasallik  chaqiruvchisi  suvga  tushgan  bo‘lsa,  u
sog‘lom organizmga zararlangan suv orqali tushadi. Agarda, kasallik
chaqiruvchisi havoda bo‘lsa, havo orqali sog‘lom organizmga tu-
shadi  va  hokazo.  Kasallik  chaqiruvchisining  yangi  xo‘jayin  or-
ganizmiga  kirish  mexanizmi  mikrobning  birlamchi  joylashishini
ham aniqlab beradi. Agar mikrobning joylashishi o‘ziga xos bo‘lib,
u  kasallik  chaqiruvchisining  o‘tish  mexanizmini  aniqlab  bersa,
unda yuqumlilik har bir turi uchun yuqish mexanizmi asoslangan
va o‘zgacha bo‘lishi mumkin. Bu esa, epidemiologiyaning asosiy
qonuni yaratilishiga asos bo‘ladi. Kasallik chaqiruvchisining or-
ganizmga kirishi yoki chiqishi, bu qisqa muddatli holat.
Kasallik chaqiruvchisining bemor organizmdan sog‘lom orga-
nizmga aralashib yurishi — mikrobning tashqi muhitda yashash
muddati muhim ahamiyatga ega. Kasallik chaqiruvchisi parazitlik

---

40
qilib  yashaydigan  mikroorganizm,  shuning  uchun  u  tashqi  mu-
hitda uzoq qolib ketishga moslashmagan. Hamma kasallik chaqiruv-
chilariga  yorug‘lik,  quyosh  nuri,  ultrabinafsha  nurlar  o‘ldiruvchi
ta’sir ko‘rsatadi. Òo‘g‘ri, ayrim kasallik chaqiruvchilari, qachonki,
ular oqsilli qavat bilan o‘ralgan bo‘lsa, quritilgan holda tashqi muhitda
uzoq qolib ketishi mumkin. Masalan, sil tayoqchasi changda bir
haftagacha saqlanadi. Kuydirgi kasalligi batsillasi spora hosil qilgan
holda oylab, hattoki, o‘n yillab tuproqda yashab qolishi mumkin.
Mikroblarning tashqi muhitda yashab qolishida iqlim harorati
muhim  ahamiyatga  ega.  Kasallik  chaqiruvchilari  36—37°C  da
organizmda yashash uchun moslashadi. Òashqi muhitda esa, bun-
day qulay iqlim sharoiti mavjud emas. Bu esa, mikroorganizmning
yashash  faoliyatiga  ta’sir  ko‘rsatib,  ko‘payishi  va  to‘planishiga
to‘sqinlik qiladi. Kasallik chaqiruvchilariga muhit reaksiyasi ham
turli xil ta’sir ko‘rsatadi. Kasallik chaqiruvchilari odam organiz-
mida  sust  ishqoriy  muhitda  parazitlik  qiladi  va  tashqi  muhit
reaksiyasining o‘zgarishiga o‘ta sezgir bo‘ladi. Kislota va ishqorlar
mikroorganizmga yomon ta’sir ko‘rsatadi. Òashqi muhitda saprofit
mikroorganizmlar o‘rtasidagi raqobat muhim rol o‘ynaydi, ya’ni
mikroorganizmlar dunyosida antagonizm jarayoni ro‘y beradi.
Kasallik chaqiruvchisining tashqi muhitda yashash muddatiga
uning jismoniy xususiyati ham bog‘liq. Masalan, tashqi qismi silliq
o‘yinchoqlarda mikroblarning yashash muddati yumshoq o‘yin-
choqlardagidan ko‘ra, ancha qisqa bo‘ladi. Go‘sht, sut va har xil
tayyor mahsulotlarda kasallik chaqiruvchilari uzoq yashab qoladi.
Mikroblarning  tashqi  muhitda  uzoq  yashab  qolishi  mikrob-
ning o‘z  tabiatiga bog‘liq  bo‘lishini inobatga olish muhim. Òurli
Suv
Meva  va
sabzavotlar
Pochta
Qo‘l
1-rasm. Kasallik  chaqiruvchilarini  o‘tkazuvchi omillar.
Najas
Pochta

---

41
mikroblar tashqi muhit ta’siriga turlicha chidamlilikka ega bo‘ladi.
Ayrimlari tashqi muhitda umuman yashay olmaydi. Masalan,
viruslar  va  rikketsiyalarni  sun’iy  muhitlarda  o‘stirish  mumkin.
Ayrim kasallik chaqiruvchilari faqat maxsus oziqli muhitlarda o‘sib
rivojlanadi. Ular gonokokk, pnevmokokk, ko‘kyo‘tal tayoqchalari
bo‘lib,  tashqi  muhitda  uzoq  yashay  olmaydi.  Kasallik  chaqi-
ruvchilarining tashqi muhitga chidamliligi epidemiologik jihat-
dan muhim ahamiyatga ega. Chunki, epidemiyaga qarshi kom-
pleks  chora-tadbirlar  belgilash  muhimdir.
Bemordan  tashqi  muhitga  tushgan  kasallik  chaqiruvchisi
yangi organizmga  tushgunga qadar turlicha bo‘ladi. Òashqi muhit
turli-tuman  omillardan  tashkil  topgan  (harorat,  namlik,  oziqli
muhitlarning  mavjudligi,  chang  va  boshq.)  bo‘lib,  ular  kasallik
chaqiruvchilarini yangi organizmga kirishi uchun ko‘maklashishi
yoki to‘sqinlik qilishi mumkin.
Kasallikning  bemordan  sog‘lom  organizmga  o‘tishini  ta’-
minlovchi tashqi muhit omillari epidemik jarayonning uzluksiz-
ligini  ta’minlovchi  hisoblanib,  ular  kasallik  o‘tkazuvchi  omillar
deb yuritiladi. Ularga havo, suv, tuproq, oziq-ovqat mahsulotlari,
uy-ro‘zg‘or  buyumlari,  shuningdek, bo‘g‘imoyoqli  yuqumli
kasallik chaqiruvchilari kiradi. Barcha omillar yig‘indisi kasallik-
ning qanday yo‘l bilan tarqalishini belgilab beradi.
1.2.10. YUQUMLI KASALLIKLAR TARQALISHIDA
HAVONING O‘RNI
Havo  yuqumli  kasalliklarning  tarqalishida  katta  o‘rin  tutadi.
Ayniqsa, havo-tomchi orqali o‘tuvchi kasallik chaqiruvchilarining
sog‘lom organizmga tushishida muhim o‘rin egallaydi. Xasta ki-
shidan  havoga  kasallik  chaqiruvchisining  tushishi  va  sog‘lom
organizmga tushishi qator biologik hamda fiziologik qonuniyatlar
bilan  bog‘liq  bo‘ladi.  Havoda  aerozollarning  bo‘lishi  muhim
ahamiyatga ega, chunki havo yuqumli kasallik chaqiruvchisi uchun
muhit rolini o‘ynaydi, unda suyuq va qattiq bo‘lakchalar bo‘lib,
ular kasallik  chaqiruvchisini saqlovchi hisoblanadi.
Agarda, havoni oziqli muhit sifatida suv, tuproq, oziq-ovqat
mahsulotlari kabi omillar bilan solishtirilsa, havo ko‘pgina  cha-
qiruvchilar uchun yaxshi muhit hisoblanadi. Havoda doimiy ra-
vishda u yoki bu mikroorganizmlar, chang zarrachalari, o‘simlik
urug‘lari,  gelmintlarning  tuxumlari  mavjud  bo‘ladi.  Ularning

---

42
miqdori,  tarkibi  iqlim  o‘zgarishi  bilan  o‘zgarib  turadi.  Havoli
muhitni o‘rganish shuni ko‘rsatmoqdaki, har qanday aerozolning,
shu  jumladan,  bakterial  aerozol  ham,  havoda  ushlanib  turish
vaqti  zarrachalarning  hajmiga,  shakliga,  zaryadiga,  konsentrat-
siyasiga va boshqa omillarga bog‘liq bo‘lar ekan.
Aerozollar zarrachalarning hajmiga ko‘ra, bir necha turlarga
bo‘linadi:  yuqori  dispersli,  o‘rta  dispersli,  past  dispersli,  mayda
tomchili, katta tomchili. Zarrachaning  hajmi  qanchalik kichik
bo‘lsa,  shunchalik  cho‘kish  sekin  bo‘ladi,  bu  esa,  aerozolning
mustaqilligini  ta’minlaydi.  Yuqori  dispersli  aerozol  zarrachasi-
ning cho‘kish tezligi 0,00075—0,75 sm/soniyaga teng bo‘lsa, past
dispersli  aerozol  zarrachasining  cho‘kish  tezligi  1,9—27,0
sm/soniyaga  teng.  So‘zlashganda,  yo‘talganda,  aksirganda  mik-
robli  aerozollar  monodispers  bo‘lmasdan,  ular  turli  hajmdagi
zarrachalarni o‘zida saqlaydi.
Hozirgi  kunda  aerozol  zarrachalarining  saqlanib  qolish
muddati  bir  necha  omillarga:  zarrachaning  hajmiga,  shakliga,
zaryadiga, miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Aksirish, yo‘talish, suhbat,
gapirishda hosil bo‘lgan aerozollar monodispers bo‘lmaydi, ular
turli xil hajmdagi zarrachalarni o‘zida saqlaydi. Shundan 15—20 %
mayda zarrachali bo‘lib, yuqumlilikning boshlanish davrida mu-
him  rol  o‘ynaydi,  chunki  bu  zarrachalar  uzoq  saqlanib,  nafas
olish  vaqtida o‘pkaga chuqur kirib boradi. Odam bir kunda 12—
14 m
3
 havoni o‘pkasi orqali o‘tkazadi, agar nafas olgandagi 1 m
3
havoda 20000 ta mikrob zarrachalari bo‘lsa, nafas chiqarilgan-
dagi 1 m
3
 havoda bir necha mikrob bo‘ladi, xolos.
a
b
2-rasm. a — tashqi qoplam infeksiyalarining tarqalish chizmasi; b — nafas
yo‘llari  kasalliklarining  tarqalish  chizmasi.

---

43
Havoli  muhit  mikroblar  uchun  noqulay  muhit  hisoblan-
sa-da, ko‘pgina mikroblar uzoq muddat yashashi mumkin. Misol
uchun, stafilokokk havoda 72 soat, difteriya tayoqchasi 11 soat,
griðp virusi 4 soat yashaydi.
Kasallik chaqiruvchilarning havoli muhitda yashashi bir necha
omillarga bog‘liq bo‘ladi: havoning harorati va namligiga, harakat
tezligiga, quyosh nurlarining tez tarqalishi va boshqalarga. Havo
orqali tarqaluvchi kasalliklarga griðp, qizamiq, epidemik parotit,
ornitoz, chinchechak, ko‘kyo‘tal, skarlatina, adenovirusli infek-
siyalarni  kiritish  mumkin.  Shuningdek,  stafilokokklar,  strepto-
kokklar,  pnevmokokklar,  meningokokk,  bo‘g‘ma,  sil.
O‘lat, tulyaremiya kasalliklari ham havo orqali tarqaladi. Havo
ayrim hollarda birlamchi, ba’zan asosiy, ko‘pincha  ehtimolli o‘t-
kazuvchi muhit bo‘lishi mumkin. Havoning mikrob bilan zarar-
lanishiga qarshi kurashda xonani toza saqlash, shamollatish, me-
xanik, kimyoviy dezinfeksiya usullaridan foydalanish kerak.
1.2.11. SUV — YUQUMLILIK OMILI
Suvga turli yo‘llar bilan kasal chaqiruvchi mikroblar to‘kiladi.
Shularning  ichida  eng  ko‘p  tarqalgani  korxonalar,  tashkilotlar,
zavod va fabrikalarda tozalanmasdan oqiziladigan suvlar. Ayniqsa,
yuqumli  kasalliklar  shifoxonasi,  veterinariya  davolash  majmuyi,
shuningdek,  chorva  mahsulotlariga  ishlov  beruvchi  korxonalar-
ning oqava suvlari o‘ta xavfli hisoblanadi. Oldingi vaqtda oqava
suvlarni suv havzalariga oqizish keng tarqalgan edi. Respublika-
miz  mustaqillikka  erishgandan  keyin  hukumatimiz  tomonidan
qator qarorlar, hujjatlar qabul qilindi. 1996-yilda qabul qilingan
«Suv  va  undan  foydalanish  to‘g‘risida»gi  Qonunda  korxona  va
muassasalar tomonidan oqava suvlarni tozalash, zararsizlantirish
bo‘yicha ko‘rsatmalar berilgan. Shunga qaramasdan, hanuzgacha
suv havzalarini ifloslantirish holatlari uchrab turibdi.
Suv  havzalarining  fekal  ifloslanishi,  xususan,  quduqlarning
ifloslanishi jala-yomg‘irlar, qor erishi, shuningdek, yer osti suv-
lariga chiqindilar orqali patogen mikroblar o‘tishi bilan bog‘liq.
Doimo va deyarli har kuni ko‘l hamda daryo suvlari kir yuvish,
cho‘milish, daryo transportlaridan to‘kiladigan chiqindilar, hay-
von podalarini sug‘orish vaqtida ifloslanib turadi. Markazlashgan
suv ta’minotida suvning ifloslanishi, nafaqat, suvni olish joyida,
balki asosiy inshootlarda ham, shuningdek, chekka suv tarqatgich
shoxobchalarda ham kuzatilishi mumkin.

---

44
Suv  havzalari  yovvoyi  hayvonlarning  chiqindilari,  najas-siy-
diklari bilan ham ifloslanadi. Ayniqsa, kemiruvchilar najaslari bilan
tulyaremiya, leptospiroz, o‘lat kabi o‘ta xavfli kasalliklarning cha-
qiruvchilarini suvga chiqaradi. Patogen mikroblar bilan ifloslangan
suv yuqumli kasallikni o‘tkazuvchi omil bo‘lib qoladi. Suv orqali
kasallikning  tarqalishi  epidemiya  xususiyatiga  ega  bo‘ladi,  ya’ni
ommaviy tus olgan bo‘ladi. Suvga tushgan patogen mikroblar ko‘p-
gina mexanik aralashmalar ta’sirida bo‘ladi. Ular tashqi ta’sirotlarga
o‘ta  beriluvchan  bo‘ladi.  Shunday  tashqi  ta’sirotlardan  biri  qu-
yosh nurlari hisoblanadi, u 2 metrgacha suvga kirib, mikroblarning
ko‘p  qismini  nobud  qiladi.  Ammo  suvning  ayrim  qatlamlari  va
tubida mikroorganizmlar uzoq muddat yashashi mumkin.
Mikroorganizmlarning yashash faoliyati suvdagi kimyoviy va
biologik jarayonlar ta’sirida to‘xtashi mumkin. Suvda yashaydigan
o‘simlik, hayvon turlari  ko‘p. Ulardan ayrimlari o‘zlari ajratadigan
moddalar orqali yuqumli kasalliklarning chaqiruvchilariga nisbatan
halokatli  ta’sir  ko‘rsatadi.  Ushbu  moddalar  hamda  ayrim  joni-
vorlar  ta’sirida suvning o‘z-o‘zidan tozalanish jarayoni yuz beradi.
Bunday  o‘z-o‘zini  tozalash  jarayoni,  ayniqsa,  yilning  issiq  fasl-
larida  ko‘proq  ro‘y  beradi.  Shundan  ma’lumki,  yilning  sovuq
davrlarida mikroblar yashash muddati uzoqroq bo‘ladi.
Òajriba sharoitida ko‘pgina yuqumli kasallik chaqiruvchila-
rining chidamliligi aniqlandi. Oddiy hollarda bu mikroblarning
yashash muddatlari 3—5 kun bo‘ladi. Shuning bilan birgalikda
suv  havzalarining  doimiy  ifloslanishi  patogen  mikroblarning
doimo  mavjud  bo‘lishi  sharoitini  keltirib  chiqarib,  surunkali
suv epidemiya holatiga sabab bo‘ladi.
3-jadval
Sanitariya-gigiyenik jihatdan yer usti va yer osti suv havzalari
tozaligining solishtirma qiymati
r
a
lt
a
l
o
H
v
u
S
i
n
’
a
y
,
a
z
u
Y
it
s
u
r
e
y
it
s
o
r
e
Y
i
v
u
s
q
o
l
u
B
i
v
u
s
n
a
i
z
e
t
r
A
-
o
a
f
h
s
a
h
s
a
y
g
n
i
n
il
o
h
A
i
r
i
s
’
a
t
a
g
it
a
y
il
a
tt
a
k
a
d
u
J
a
tt
a
K
,
z
o
m
-
z
O
n
a
m
s
i
q
i
r
i
s
’
a
t
r
a
ll
i
m
o
y
ii
b
a
T
h
s
i
n
a
l
r
a
r
a
z
l
a
i
r
e
t
k
a
B
z
e
t
-
z
e
t
a
d
u
J
a
d
n
o
s
-
a
d
n
O
m
a
k
m
a
h
a
d
u
J
-
o
n
a
g
r
o
,
y
i
v
o
y
m
i
k
,l
a
i
r
e
t
k
a
B
i
h
s
i
r
a
g
z
‘
o
g
n
i
n
r
a
l
a
s
s
o
x
k
it
p
e
l
a
d
u
J
il
t
a
y
i
m
a
h
a
il
t
a
y
i
m
a
h
A
n
a
m
s
i
Q

---

45
Ko‘pgina  kasallik  chaqiruvchi  mikroorganizmlar  suvda  bir
necha  kungacha  yashash  xususiyatini  saqlaydi.  Ichak  kasalligi
chaqiruvchilari  va  leptospirozlar,  vibrionlar,  suv  isitmasi  chaqi-
ruvchilari, gelmintozlar, tulyaremiya kasalligi chaqiruvchilarining
suv orqali tarqalish imkoniyatlari juda ham kengdir. Ushbu kasal-
liklarga qarshi chora-tadbirlar o‘z vaqtida ishlab chiqilib, amalga
oshirilmas ekan, unda katta xavf tug‘diruvchi suv epidemiyalari
yuzaga keladi. Suv epidemiyalarining eng asosiy xususiyati shun-
daki,  kasalliklarning  tarqalish  darajasi  juda  yuqori  bo‘ladi.  Suv
manbayining  xususiyatiga qarab, kasallanganlar soni ortib boradi.
4-jadval
Ayrim patogen mikroorganizmlarning suvda yashash muddatlari
k
il
l
a
s
a
K
r
a
li
h
c
v
u
r
i
q
a
h
c
it
i
h
u
m
h
s
a
h
s
a
Y
i
v
u
s
q
u
d
u
Q
i
v
u
s
o
y
r
a
D
v
u
s
li
r
e
t
S
z
u
M
z
i
g
n
e
D
i
v
u
s
a
m
a
l
r
e
t
h
c
I
fi
t
a
r
a
p
a
v
r
a
l
a
y
i
r
e
t
k
a
b
0
4
5
–
7
0
1
n
u
k
n
u
k
1
2
–
7
5
6
3
–
7
6
1
n
u
k
a
h
c
e
n
r
i
B
y
o
5
1
–
4
1
n
u
k
‘
g
u
r
u
b
h
c
I
i
r
a
l
a
y
i
r
e
t
k
a
b
n
u
k
1
1
–
0
1
n
u
k
6
–
5
n
u
k
2
–
1
4
2
–
7
1
n
u
k
n
u
k
2
1
–
1
i
n
o
i
r
b
i
v
o
b
a
V
n
a
d
n
u
k
7
a
h
c
e
n
r
i
b
a
h
c
a
g
y
o
n
a
d
y
o
2
1
p
‘
o
k
a
h
c
e
n
r
i
B
y
o
a
h
c
a
g
y
o
3
il
a
b
o
y
m
A
i‘
g
u
r
u
‘
g
u
r
u
b
h
c
i
n
u
k
0
6
–
4
1
l
u
T y
a
y
i
m
e
r
a
i
s
a
y
i
r
e
t
k
a
b
n
u
k
0
6
–
2
1
n
u
k
1
3
–
7
n
u
k
5
1
–
3
n
u
k
2
3
i
s
a
m
ti
s
i
v
u
S
il
a
r
i
p
s
o
t
n
e
l
n
u
k
1
2
–
4
1
-
n
u
k
7
a
h
c
a
g
r
a
l
a
ll
e
s
t
u
r
B
a
h
c
a
g
y
o
2
is
u
r
i
v
ti
l
e
y
i
m
o
il
o
P
a
h
c
a
g
y
o
3
i
g
r
i
d
y
u
K
b
a
ll
i
Y
1.2.12. ÒUPROQ — KASALLIK TARQATUVCHI OMIL
Yer yuzida yashovchi odam, hayvon, parranda va barcha jon-
zotlar o‘zidan ajratadigan kasallik chaqiruvchilarini, chiqindilarni
tuproqqa chiqaradi yoki tashlaydi. Bu esa, tuproqda kasallik cha-
qiruvchilarining ko‘payishiga va epidemiologik nuqtayi nazardan

---

46
xavfli kasallik tarqatuvchi omilga aylantiradi. Òuproqda ko‘pincha
anaerob  mikroorganizm yaxshi rivojlanadi va botulizm, qoqshol,
gazli gangrena kasalliklarini keltirib chiqaradi.
Chunki ular odam va hayvon organizmidan oddiy ichak sap-
rofitlari ko‘rinishida najas orqali tuproqqa tushadi. Òuproq kuy-
dirgi  kasalligining  chaqiruvchilari  uchun  qulay  yashash  mu-
hitini  yaratuvchi  omil  hisoblanadi.  Kuydirgi  chaqiruvchisi  ka-
sallangan hayvon chiqaradigan chiqindilari (axlati, siydigi) yoki
kuydirgi kasalligidan o‘lgan hayvondan tuproqqa o‘tadi va spora
ko‘rinishida yashaydi, balki rivojlanib, ko‘payishi ham ehtimol-
dan xoli emas.
Kuydirgi kasalligi chaqiruvchilari sog‘lom organizmga tuproq
orqali  tushishi  kam  ehtimollidir.  Lekin  o‘t  bilan  oziqlanadigan
hayvonlarning kasallanish darajasi yuqori bo‘ladi.
Patogen mikroorganizmlar bilan ifloslangan tuproq ichak ka-
salliklari tarqalishida muhim rol o‘ynaydi. Markazlashgan toza-
lash quvurlariga ega bo‘lgan aholi yashaydigan qishloq va shahar-
larda tuproqning kasallik chaqiruvchilari bilan ifloslanishi juda
past  bo‘lsa-da,  lekin  markaziy  tozalash  quvurlari  yo‘q  aholi
yashash joylarining tuproqlari  tez-tez ifloslanishiga  guvoh bo‘la-
miz. Ayniqsa, ichak kasalligi chaqiruvchilari bemor najasi orqali
tuproqqa ko‘proq chiqariladi.
Ko‘pincha, ich terlama, ichburug‘, virusli gepatit va boshqa
ichak kasalliklari najas bilan to‘ydirilgan yer maydonida yetish-
tiriladigan ho‘l meva va sabzavot mahsulotlarini iste’mol qilish
natijasida kelib chiqadi. Ayniqsa, erta chiqadigan bodring, po-
midor,  qulupnay  kabi  mahsulotlar  iste’mol  qilinishi  ichak  ka-
salliklari bilan kasallanish miqdorini ko‘paytiradi. Ayrim hollarda
tuproqda  mavjud  bo‘lgan  kasallik  chaqiruvchilari  yomg‘ir,  qor,
jala yordamida suv havzalariga tushib, keyin kishilarga o‘tish ehti-
moli ham mavjud. Bunday holat birdaniga ko‘pchilik kishilarning
kasallanishiga  olib  keladi.  Òuproqda  ichak  kasalligining  chaqi-
ruvchilari tuproq tarkibidagi mineral va organik moddalar miq-
doriga qarab, 1 kundan 4 oygacha, ayrim kasallik chaqiruvchilari
yillab yashab qolishi mumkin.
Korxona  va  tashkilotlar  chiqaradigan  chiqindilar  tuproqqa
to‘kiladi.  Bu  esa,  kemiruvchi  hayvonlar  (sichqon,  kalamush)
ko‘payishi uchun shart-sharoit yaratadi. Ular esa, ko‘pgina yuqumli
kasalliklar tarqalishiga sababchi bo‘ladi  yoki  asosiy manba sifatida
kasallikning tarqalishini ta’minlaydi.

---

47
1.2.13. OZIQ-OVQAT MAHSULOTLARI — YUQUMLI
KASALLIK TARQATUVCHI OMIL
Barcha omillar ichida oziq-ovqat muhim kasallik omili hisoblanadi.
Oziq-ovqat  mahsulotlari  orqali  barcha  ichak  infeksiyalari,  shu-
ningdek, ayrim boshqa yuqumli kasalliklar: sil, bo‘g‘ma, skarlatina,
tulyaremiya, Ku-isitma, kuydirgi sog‘lom organizmga tushib qoladi.
Oziq-ovqat mahsulotlarining patogen mikroorganizmlar bilan
ifloslanishi birlamchi va ikkilamchi ro‘y berishi mumkin. Birlamchi
ifloslanish  yoki  zararlanish  kasallangan  hayvon  mahsulotlari
bo‘ladi.  Ikkilamchi  ifloslanish  bemorlar,  bakteriya  tashuvchilar,
qayta kasallangan bemorlar, ifloslangan idishlar, pashshalar, su-
varaklar,  kemiruvchilar  orqali  oziq-ovqat  mahsulotiga  kasallik
chaqiruvchi  mikroblarning  tushib  qolishi  natijasida  ro‘y  beradi.
Shuningdek,  oziq-ovqat  mahsulotlarini  olish,  tashish,  tushirish
va saqlash jarayonida ham zararlanishi mumkin. Yuqumli kasallik
chaqiruvchilari oziq-ovqat mahsulotlariga tushgandan so‘ng o‘ziga
mos muhit qidiradi. Agar oziq-ovqat mahsuloti hayvon mahsu-
lotidan  bo‘lsa,  mikroblar  yanada  avj  olib  rivojlanadi.  Ayniqsa,
oziq-ovqatning saqlanish sharoiti, muddati muhim rol o‘ynaydi.
Oziq-ovqat mahsulotlari epidemiologik xavflilik darajasiga qa-
rab quyidagi tartibda joylashadi:
1. Sut va sut mahsulotlari.
2. Go‘sht va go‘sht mahsulotlari.
3. Baliq va baliq mahsulotlari.
4. Òuxum.
5. Non va boshqa un mahsulotlari.
Oziq-ovqat mahsulotlarining  zararlanishi  yakka va ko‘pchilik
holdagi kasallanishni keltirib chiqarishi mumkin. Oziq-ovqatdan
kelib  chiqqan  bir  vaqtning  o‘zida  ko‘pchilikning  kasallanishi
epidemiya  deb  ataladi.  Bunda  epidemik  jarayon  keskin  faol  ri-
vojlanish xususiyatiga  ega bo‘ladi. Oziq-ovqat iste’mol qilish bilan
kelib  chiqadigan  epidemiyalar  ichida  eng  ko‘p  uchraydigani,
bu  sut  orqali  zararlanish  natijasida  kelib  chiqadi.  Shuningdek,
go‘sht  mahsulotlari  ham  epidemik  holatni  keltirib  chiqaruvchi
omil bo‘lishi ehtimoli yuqoridir.
Oziq-ovqat mahsulotlari orqali tarqaluvchi yuqumli kasallik-
larning  oldini  olishga  qaratilgan  chora-tadbirlarni  rejalashtirish
juda  ham  muhim.  Ulardan  eng  muhimi:  qishloq  xo‘jaligi  hay-
vonlari ustidan veterinariya nazoratini o‘rnatish, aholi yashaydi-
gan joylarni sifatli oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash, oziq-

---

48
ovqat  korxonalarida  tozalikni  bekam-ko‘st  saqlash  va  ish  ha-
rakatlarini  uskunalashtirish  (ishchi-xizmatchilarning  oziq-ovqat
mahsulotlariga  qo‘l urishiga yo‘l qo‘ymaslik), aholining  sanita-
riya madaniyatini oshirish.
1.2.14. ÒURMUSH VA MEHNAT FAOLIYATI JIHOZLARI —
KASALLIK TARQATUVCHI OMIL
Bemorlar  yoki  bakteriya  tashuvchilar  tomonidan  ajratiladi-
gan kasallik chaqiruvchi mikroblar bizni o‘rab turgan muhitdagi
jihozlarga  tushadi.  Qachonki,  kasallik  manbayi  jihozga  yaqin
bo‘lsa, kasallik chaqiruvchi mikroblarning joylashishi ham shuncha
yuqori bo‘ladi. Kundalik turmushda ishlatiladigan jihozlarning ka-
sallik chaqiruvchi mikroblar bilan zararlanishi havo, chang, bo‘-
g‘imoyoqlilar,  hasharotlar  orqali  bo‘lishi  mumkin.  Jihozlarda
patogen mikroblar rivojlanmaydi, ular har doim o‘ladi. Shuning
uchun  ham  jihozlarning  turli  xili  va  ko‘rinishlarida  mikroblar
saqlanishi turlicha. Masalan, ich terlama tayoqchasi idish-tovoq-
larda 7—70 kungacha, uy mebellarida 7—119 kungacha, choyshab
va oqliklarda 7—97 kungacha, kitob-daftarda 60 kungacha va h.k.
Agar  idish-tovoqlardagi  kasallik  chaqiruvchilarining  saqla-
nish darajasini inobatga olib qaraydigan bo‘lsak, shu narsa ma’lum
bo‘ladiki,  idish-tovoqlardan  iflosligicha  foydalanilsa,  sil,  zaxm,
bo‘g‘ma, griðp, tepki va bir qancha ichak infeksiyalari organizmga
tushib, shu kasalliklarni keltirib chiqarish ehtimoli yanada ortadi.
Ayniqsa, bolalarning turli yuqumli kasalliklar bilan kasallanishida
o‘yinchoqlarning o‘rni nihoyatda yuqori. Yuqumli kasalliklarning
tarqalishida  kiyim-kechak,  bosh  kiyimlar,  sochiq,  dastro‘mol,
salfetkalar ham muhim rol o‘ynaydi.
Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida turli savdo shoxobchalari
va  muassasalari  ko‘pligi,  bozor  rastalarining  qatorlashib  joyla-
shishi,  kiyim-kechak,  idish-tovoq  va  ro‘zg‘or  buyumlarining
noto‘g‘ri saqlanishi ham aholi o‘rtasida ayrim yuqumli kasallik-
larning tarqalish darajasini yanada oshiradi.
Mustaqillik davrida aholining yashash, uy-joy shart-sharoiti,
sanitariya madaniyati yuqori darajaga ko‘tarilib, yanada yaxshilanib
bormoqda. Bunday holatda maishiy holatdagi  yuqumli kasalliklar
tarqalishi o‘zining oldingi ahamiyatini yo‘qotadi. Aholining sanita-
riyadan xabardorligi, gigiyenik bilimlarga ega bo‘lishi maishiy yo‘l
bilan kasallik tarqalishi umuman yo‘q bo‘lib ketishiga olib keladi.

---

49
1.2.15. ÒASHUVCHILAR — YUQUMLI KASALLIK OMILI
Mikrob tashuvchilikning to‘rt usuli mavjud:
1.  Birinchi  usul.  Yuqumli  materialni  mexanik  tashish:  ha-
sharotlar tashqi muhitda ifloslangan narsaga tegadi, oyoqlari bilan
kasallik chaqiruvchilarini oladi yoki ichak nayiga so‘rib, uni oziq-
ovqat mahsulotlariga to‘kadi. Òashuvchi 2—3 kunda zararli bo‘lib
qoladi.
2. Ikkinchi usul. Kasallik chaqiruvchisini kasal hayvon qonidan
yoki  bemor  qonidan  sog‘lom  odamga  qon  so‘ruvchi  bo‘g‘im-
oyoqlilar o‘tkazadi. Bo‘g‘imoyoqlining ichagida kasallik chaqi-
ruvchisi ko‘payadi va yig‘iladi. Bu usul bilan burgalar o‘lat chaqi-
ruvchisini,  bitlar  toshmali  terlama  kasalligini,  moskitlar  papa-
tachi virusli  kasalligini  sog‘lom  odamga  o‘tkazadi.  Bunday  ta-
shuvchi umrining oxirigacha kasallikni yuqtiruvchi bo‘lib qoladi.
3. Uchinchi usul. Kasallik chaqiruvchisini bemor qonidan sog‘-
lom  odam  qoniga  o‘tkazadi.  Oldingi  usuldan  farqi  shundaki,
tashuvchi  organizmida  chaqiruvchi  ma’lum  bir  rivojlanish  dav-
rini o‘tkazadi. Masalan, bezgak plazmodiysi chivin organizmida
maxsus  rivojlanish  davrini  o‘taydi.
4. Òo‘rtinchi usul. Chaqiruvchi bemor qonidan sog‘lom odam
qoniga o‘tadi, lekin chaqiruvchi tashuvchi organizmida ko‘payib
yig‘iladi  va  tuxum  orqali  bo‘g‘imoyoqlilarning  yangi  avlodiga
chaqiruvchi o‘tkazishi bilan xarakterlanadi. Bunday holat kanada
ro‘y beradi, ya’ni kana ensefalitida, rikketsiyalarda va hokazolarda.
Òransmissiv  kasalliklar  epidemiologiyasida  tashuvchilar  eko-
logiyasi muhim rol o‘ynaydi. Ayrim tashuvchilar, masalan, bit va
jun burgasi o‘zining xo‘jayinidan o‘zi ketmaydi va shu muhitga
moslashadi. Chivinlar, moskitlar qisqa muddat o‘z xo‘jayini bilan
aloqada bo‘ladi va muhitga singib ketadi.
1.3. Yuqumli kasalliklar profilaktikasi
O‘zbekiston sog‘liqni saqlash tizimining  ajralmas qismi bo‘l-
gan  sanitariya-epidemiologiya  xizmati  yil  sayin  rivojlanib,  ilm-
fan, texnika  taraqqiyoti bilan o‘zaro chambarchas bog‘liq holda
faoliyat  ko‘rsatib  kelmoqda.  Respublikamizda  yuqumli  kasal-
liklarni profilaktika qilishning asosiy mezonlari quyidagilar:
• sanitariya-epidemiologiya tadbirlarining davlat ahamiyatiga
ega ekanligi;

---

50
• epidemiyaga qarshi va  sanitariya-profilaktik tadbirlarning
ilmiy-rejali amalga oshirilishi;
• ogohlantiruvchi va joriy sanitariya nazorati birgalikda olib borilishi;
• sanitariya  va epidemiyaga oid o‘tkaziladigan tadbirlarning bir
butunligi;
•  qishloq  va  shahar  joylarida  o‘tkaziladigan  sanitariya-epi-
demiyaga qarshi tadbirlarning bir xilligi;
• sanitariya-profilaktika va epidemiyaga qarshi tadbirlarga  rah-
barlikning markazlashtirilganligi va birga olib borilishi;
• sanitariya-epidemiyaga qarshi kurash tadbirlarida  barcha  tib-
biy-sanitariya tashkilotlarining qatnashishi;
• aholining sanitariya-epidemiyaga qarshi kurashda, umumiy
sog‘lomlashtirish tadbirlarida faol ishtirok etishi.
Klinik  tibbiyotning  eng  muhim  bo‘limlaridan  biri  davolash
choralari haqidagi ta’limot hisoblansa, profilaktik tibbiyotda ay-
nan shu ta’limotga mos ravishda profilaktik choralar to‘g‘risidagi
bilimlar  tizimi  haqida  fikr  yuritish  mumkin.  Shu  davrga  qadar
«epidemiyaga qarshi tadbirlar» tushunchasining aniq ifodasi be-
rilmagan. Bu atama ko‘pincha «profilaktik tadbirlar» atamasi bilan
teng ma’noda ishlatiladi. Bunday holda aynan bir xil tadbirlar-
ning o‘zi sharoitga qarab, yuqumli kasalliklarning oldini olishga
yoki  uni  bartaraf  qilishga  yo‘naltirilgan  bo‘lsa,  ham  profilaktik,
ham epidemiyaga qarshi tadbirlar bo‘lib hisoblanishi mumkin.
Òadbirlarni bunday yo‘l bilan aniqlash nisbiydir, albatta. «Pro-
filaktik tadbirlar» deganda, yuqumli kasalliklar paydo bo‘lishining
oldini olish tushuniladi. Ammo aynan shu maqsad uchun  qo‘l-
laniladigan aniq tadbirlar rejasi tuzishning iloji yo‘q. Odatda, pro-
filaktik tadbirlarga kelajakni ko‘zda tutib, faqat kasallikning ol-
dini  olishga  emas,  balki  mavjud  yuqumli  kasalliklarni  kamayti-
rishga  qaratilgan tadbirlar ham kiradi.
Shu bilan birga, aynan bir epidemiya o‘chog‘ida o‘tkaziladigan
tadbirlar  profilaktik  tadbirlar  ham  bo‘lishi  mumkin,  chunki  bu
tadbirlar epidemiya o‘chog‘ida yangi kasalliklar  paydo bo‘lishining
oldini olishga qaratilgan bo‘ladi. Shunday qilib, epidemiyaga qarshi
o‘tkaziladigan  tadbirlar  epidemiologiya  fani  rivojlanishining  shu
bosqichda  asoslab  berilgan  tavsiyanomalar  yig‘indisi  bo‘lib,
aholining alohida guruhlari orasida yuqumli kasalliklarning oldini
olishni ta’minlaydigan, jami aholi o‘rtasida kasallanishni kamay-
tirishga  va  ba’zi  bir  yuqumli  kasalliklarni  tugatishga  qaratilgan
tadbirlardir.  Epidemiyaga  qarshi  chora-tadbirlar  mustaqil  O‘z-

---

51
bekiston  Respublikasida  birinchi  marta  qabul  qilingan  «Davlat
sanitariya nazorati to‘g‘risida»gi Qonunda o‘z ifodasini topgan. Ushbu
Qonun sanitariya-epidemiya masalalarida aholining xotirjamligi va
radiatsiya xavfsizligini ta’minlash borasidagi ijtimoiy munosabat-
larni tartibga soladi, atrof-muhitni sog‘lomlashtirishga imkon be-
radi. Qonunda ta’kidlanishicha, yuqumli va parazitar kasalliklar
kelib  chiqishi  va  tarqalishiga  yo‘l  qo‘ymaslik,  kasb  kasalliklari,
zaharlanishlarning oldini olish maqsadida mulkchilikning shakl-
laridan qat’i nazar, barcha korxonalar, tashkilotlar, birlashmalar
xodimlari dastlabki hamda joriy tibbiyot ko‘rigidan o‘tishlari shart.
Kasalliklar kelib chiqishi va tarqalishining oldini olish bora-
sida qator chora-tadbirlar belgilanib, ularga barcha turdagi kor-
xonalar, tashkilotlar rahbarlari va alohida shaxslar yuqumli, pa-
razitar  va  boshqa  ommaviy  kasalliklarning  oldini  olish,  ularni
yo‘qotish  uchun  barcha  kuch  hamda  imkoniyatlarni  safarbar
qilishlari kerak. Yuqumli, parazitar, boshqa ommaviy kasalliklar
kelib chiqish va tarqalish xavfi tug‘ilgan taqdirda mutasaddi or-
ganlarning ko‘rsatmalari asosida chora-tadbirlar joriy qilinadi.
Òibbiyot fanining rivojlanib borishi bilan epidemiyaga qarshi
o‘tkaziladigan  tadbirlar  ham  takomillashib,  o‘zgarib  boradi.
Yuqumli kasalliklarning qo‘zg‘atuvchilari aniqlanishiga qadar tad-
birlar  sanitariya-gigiyenik  va  epidemiyaga  qarshi  tadbirlar  deb
farqlanmagan. Yuqumli kasalliklarga qarshi kurashda sanitariya-
gigiyena  tadbirlaridan  tashqari,  bemorni  boshqalardan  ajratib
qo‘yish va rejali-cheklovchi (karantin, observatsiya) choralar ham
qo‘llanilib  kelindi.  Ma’lumki,  klinik  tibbiyotda  tashxis  qo‘yish,
davolash va tashkiliy tadbirlar aniq belgilab qo‘yilgan. Shuningdek,
epidemiologiyada ham tashxisiy, epidemiyaga qarshi va tashkiliy
tadbir, gigiyenada tashxisiy sanitariya-gigiyenik va tashkiliy tad-
birlar,  umuman  profilaktik  tibbiyotda  tashxisiy,  profilaktik  va
tashkiliy tadbirlar aniq belgilangan bo‘lishi kerak.
Epidemiyaga qarshi chora-tadbirlarni guruhlashning keng tar-
qalgan va nazariy jihatdan asoslangan usuli quyidagilar hisoblanadi:
1) kasallik manbayiga;
2)  o‘tkazish  mexanizmiga;
3) organizmning moyilligini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar.
Qulay bo‘lishi uchun har bir guruhga tegishli chora-tadbirlarni
shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin. Masalan, kasallik
manbayini tugatishga qaratilgan tadbirlarni antroponoz va zoonoz

---

52
kasallik  manbalariga  nisbatan  o‘tkaziladigan  tadbirlarga  ajratish
mumkin. Birinchi guruhga antroponozlarda o‘tkaziladigan tash-
xisiy, bemorni ajratish, davolash va rejali chegaralab qo‘yish kabi
tadbirlarni,  ikkinchi  guruhga  esa,  qo‘shimcha  sanitariya-veteri-
nariya, deratizatsion tadbirlarni kiritish mumkin.
Yuqish  mexanizmini  uzib  qo‘yishga  qaratilgan  tadbirlar  o‘z
mazmuni bo‘yicha  sanitariya-gigiyena  tadbirlariga  kiradi.  Shu-
ningdek, yuqumli kasalliklarning oldini olishga qaratilgan tadbir-
larni epidemiyaga qarshi o‘tkaziladigan sanitariya-gigiyena tad-
birlari deb atash mumkin. Dezinfeksion va dezinseksion tadbir-
larni yuqish mexanizmini uzib qo‘yishga qaratilgan alohida tad-
birlar sifatida guruhlash mumkin. Hozirgi paytda kasallik yuqqan-
dan  so‘ng  organizmning  rezistentligini  oshirish  yo‘li  bilan  ka-
sallanishning oldini olishga qaratilgan, ilmiy jihatdan asoslangan
tadbirlar  ishlab  chiqilmagan.  Shuning  uchun  uchinchi  guruh
tadbirlariga  ba’zi  kasalliklarga  nisbatan  maxsus  immunitet  hosil
qiluvchi  emlash  tadbirlarini  kiritish  mumkin.
Epidemiyaga qarshi tadbirlardan yana ikki guruhi — laborato-
riya tekshirishlari va sanitariya maorifi ishlari ahamiyatga ega. Bu
tadbirlar yuqorida sanab o‘tilgan uch guruhga tegishli tadbirlar-
ning har biriga taalluqli bo‘lishi mumkin. Shuning uchun bu tad-
birlarni  alohida  bir  guruh  qilib  ajratish  maqsadga  muvofiqdir.
Yuqorida  bayon  qilinganlar  asosida  epidemiyaga  qarshi  chora-
tadbirlarning ro‘yxatini tuzish mumkin. Epidemiyaga qarshi chora-
tadbirlar bunday guruhlarga ajratilishi  birmuncha qulaylikka ega.
5-jadval
Epidemiyaga qarshi tadbirlar tartibi
i
h
s
il
a
n
‘
o
Y
i
h
u
r
u
g
r
a
l
r
i
b
d
a
T
i
y
a
b
n
a
m
k
il
l
a
s
a
K
i
m
z
i
n
a
x
e
m
h
s
i
q
u
Y
i
g
il
li
y
o
m
a
k
k
il
l
a
s
a
k
g
n
i
n
m
z
i
n
a
g
r
O
y
i
m
u
m
U
h
s
a
l
o
v
a
d
,
h
s
it
a
rj
a
i
n
r
o
m
e
b
,
y
i
s
i
x
h
s
a
T
h
s
i
y
‘
o
q
b
a
l
a
r
a
g
e
h
c
il
a
d
i
o
q
a
v
a
v
a
y
i
r
a
n
i
r
e
t
e
v
-
a
y
i
r
a
ti
n
a
S
n
o
i
s
t
a
z
it
a
r
e
d
k
i
n
e
y
i
g
i
g
-
a
y
i
r
a
ti
n
a
S
n
o
i
s
k
e
s
n
i
z
e
d
a
v
n
o
i
s
k
e
f
n
i
z
e
D
h
c
n
il
i
h
s
o
h
s
–
a
k
it
k
a
li
f
o
r
p
o
n
u
m
m
I
a
k
it
k
a
li
f
o
r
p
i
r
a
l
h
s
i
r
i
h
s
k
e
t
a
y
i
r
o
t
a
r
o
b
a
L
i
r
a
l
h
s
i
if
i
r
o
a
m
a
y
i
r
a
ti
n
a
S

---

53
Birinchidan,  ko‘plab  chora-tadbirlarni  eslab  qolishga  imkon
tug‘iladi,  ikkinchidan,  bunday  tizimga  barcha  mavjud  chora-
tadbirlar kiritilishi mumkin. Epidemiyaga qarshi chora-tadbirlarni
umumlashtiruvchi  asosiy  tasnifdan  tashqari,  ularning  boshqa
belgilariga qarab guruhlarga ajratish mumkin. Epidemiyaga qarshi
vositalar  qatoriga:  davolash  vositalari  (deratizatsiya  vositalari),
dezinfektantlar (dezinfeksiya vositalari), insektitsidlar, akaratsidlar,
larvitsidlar (dezinseksiya vositalari), vaksina va anatoksinlar (im-
munoprofilaktika  vositalari),  immunozardoblar,  immunoglobu-
linlar,  bakteriofaglar,  antibiotiklar  va  boshqa  etiotrop  vositalar
kiradi.  Ba’zan  barcha  epidemiyaga  qarshi  chora-tadbirlar  dis-
pozitsion va ekspozitsion tadbirlarga bo‘linadi. Dispozitsion tad-
birlar  uchinchi  guruh  (organizmning  moyilligini  oshirishga  qa-
ratilgan) tadbirlariga kiradi. Bu tadbirlar kasallik yuqqandan so‘ng
kasallik rivojlanishining oldini olishga qaratilgan. Birinchi (kasallik
manbayiga  qaratilgan)  va  ikkinchi  (yuqish  mexanizmini  uzib
qo‘yishga qaratilgan tadbirlar) guruh tadbirlari ekspozitsion tad-
birlar  hisoblanadi.  Bu  tadbirlar  odamlarga  kasallik  yuqishining
oldini  olishga  qaratilgan.  Epidemiyaga  qarshi  chora-tadbirlarni
o‘tkazishda ma’lum shart-sharoitlardan kelib chiqqan holda asosiy
tadbirlarni tanlab olish muhim ahamiyatga ega.
Yuqumli kasalliklarning oldini olish  va ularga qarshi kurashda
asosiy tadbirlarni ajratishning o‘zaro bog‘liq bo‘lgan uch belgisini
ko‘rsatish  mumkin.
Birinchi belgi — epidemik jarayon paydo bo‘lishi va rivojlani-
shini  belgilab  beruvchi  yuqumli  kasalliklar  guruhi  va  alohida
nozoologik turlari epidemiologiyasining o‘ziga xosligi. Masalan,
aerozol  yuqish  mexanizmli  kasalliklar  guruhi,  kasallik  man-
bayining ko‘pligi, kasallikning belgisiz kechish hollarining ko‘p-
ligi va yuqish mexanizmining o‘ta faolligi bilan xarakterlanadi.
Bu  guruhga  tegishli  kasalliklarning  oldini  olish  uchun  dispozi-
tsion tadbirlar qo‘llaniladi. Aerozol yuqish mexanizmli antroponoz
kasalliklar  profilaktikasida  immunologik  muammo  asosiy
hisoblanadi.
Antroponoz ichak kasalliklarida epidemik jarayon rivojla-
nishi  kasallikning  tarqalishiga  sabab  bo‘luvchi  tashqi  muhit
sharoitlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun bu guruhga te-
gishli  kasalliklar  profilaktikasida  ekspozitsion  tadbirlar  asosiy
hisoblanadi. Antroponoz ichak kasalliklari muammosi gigiyenik
muammolar qatoriga kiradi.

---

54
6-jadval
Òanlab olingan belgilar bo‘yicha epidemiyaga qarshi tadbirlarni
qo‘shimcha ravishda guruhlash
a
h
c
i
y
‘
o
b
r
a
li
g
l
e
b
n
a
g
n
il
o
b
a
l
n
a
T
i
h
u
r
u
g
r
a
l
r
i
b
d
a
t
r
a
l
r
i
b
d
a
T
-
i
r
o
d
(
r
a
l
a
ti
s
o
v
i
h
s
r
a
q
a
g
a
y
i
m
e
d
i
p
E
i
h
c
v
u
li
q
b
a
l
a
t
)
r
a
l
n
o
m
r
a
d
-
i
r
o
d
(
r
a
l
a
ti
s
o
v
i
h
s
r
a
q
a
g
a
y
i
m
e
d
i
p
E
i
d
y
a
m
li
q
b
a
l
a
t
)
r
a
l
n
o
m
r
a
d
n
o
i
s
ti
z
o
p
s
i
D
n
o
i
s
ti
z
o
p
s
k
E
y
i
m
u
m
U
k
it
k
a
li
f
o
r
P
a
y
i
m
e
d
i
p
e
i
h
s
r
a
q
a
g
a
y
i
m
e
d
i
p
E
r
a
l
r
i
b
d
a
t
n
a
g
i
d
a
li
z
a
k
t‘
o
a
d
i‘
g
o
h
c
‘
o
h
s
a
l
o
v
a
D
a
y
i
s
t
a
z
it
a
r
e
D
a
y
i
s
k
e
f
n
i
z
e
D
a
y
i
s
k
e
s
n
i
z
e
D
a
k
it
k
a
li
f
o
r
p
o
n
u
m
m
I
a
k
it
k
a
li
f
o
r
p
h
c
n
il
i
h
s
o
h
S
i
r
a
l
h
s
i
r
i
h
s
k
e
t
a
y
i
r
o
t
a
r
o
b
a
L
h
s
i
y
‘
o
q
b
it
a
rj
a
i
n
r
o
m
e
B
h
s
i
y
‘
o
q
b
a
l
a
r
a
g
e
h
c
il
a
d
i
o
Q
a
y
i
r
a
n
i
r
e
t
e
v
-
a
y
i
r
a
ti
n
a
S
k
i
n
e
y
i
g
i
g
-
a
y
i
r
a
ti
n
a
S
if
i
r
o
a
m
a
y
i
r
a
ti
n
a
S
-
o
n
u
m
m
i
a
v
a
k
it
k
a
li
f
o
r
p
o
n
u
m
m
I
a
y
i
s
k
e
r
r
o
k
a
k
it
k
a
li
f
o
r
p
h
c
n
il
i
h
s
o
h
S
h
s
a
l
o
v
a
d
a
v
h
s
i
y
‘
o
q
b
it
a
rj
A
h
s
i
y
‘
o
q
b
a
l
a
r
a
g
e
h
c
il
a
d
i
o
Q
a
y
i
r
a
n
i
r
e
t
e
v
-
a
y
i
r
a
ti
n
a
S
k
i
n
e
y
i
g
i
g
-
a
y
i
r
a
ti
n
a
S
a
y
i
s
t
a
z
it
a
r
e
D
a
y
i
s
k
e
f
n
i
z
e
D
a
y
i
s
k
e
s
n
i
z
e
D
a
y
i
r
o
t
a
r
o
b
a
l
,i
fi
r
o
a
m
a
y
i
r
a
ti
n
a
S
i
r
a
l
h
s
i
r
i
h
s
k
e
t
b
il
e
k
n
a
d
r
a
lt
i
o
r
a
h
s
-
t
r
a
h
s
m
u
l’
a
M
i
d
a
q
i
h
c
b
il
e
k
n
a
d
r
a
lt
i
o
r
a
h
s
-
t
r
a
h
s
m
u
l’
a
M
i
d
a
q
i
h
c
Odamlar uchun kasallik manbayi uy hayvonlari hisoblangan
zoonoz  kasalliklar  muammosi  sanitariya-veterinariya  tadbirlari
bilan belgilanadi. Òabiiy o‘choqli yuqumli kasalliklar profilakti-
kasi, asosan, ekspozitsion tadbirlar, yuqish xavfi yuqori bo‘lgan
hollarda esa, dispozitsion tadbirga asoslangan bo‘ladi.
Asosiy  tadbirlarni  aniqlashning  ikkinchi  belgisi  epidemik  ja-
rayon rivojlanishining sabablari va sharoitlariga qarab o‘tkaziladi.
Epidemik  jarayon  namoyon  bo‘lishining  xarakteri  va  jadalligini
belgilovchi  barcha  omillarni  ikki  guruhga ajratish mumkin. Bu
guruhdan birini epidemik jarayon rivojlanishining ichki tabiatini
belgilovchi omillar tashkil qiladi.

---

55
Parazitar tizimda o‘zaro ta’sirda bo‘luvchi parazitlar, qo‘z-
g‘aluvchilar va odam-xo‘jayin populatsiyalari o‘z biologik belgi-
lari bo‘yicha xilma-xildir. Bu xilma-xillik yuqumli kasalliklarning
turli ko‘rinishda bo‘lishi va epidemik jarayonning turlicha bo‘li-
shini ta’minlaydi. Ikkinchi guruh omillariga parazit qo‘zg‘a-
tuvchilarning xususiyatlarini namoyon qilishiga imkon beruvchi
yoki to‘sqinlik qiluvchi va shu sababli epidemik jarayon namoyon
bo‘lishining xarakterini belgilovchi turli-tuman tashqi shart-
sharoitlar kiradi. Bular jumlasiga tabiiy va ijtimoiy muhit omillari,
shuningdek, aholining turmush va ishlash sharoitlari, o‘tkazila-
digan tadbirlarning sifati va samaradorligi kabi omillar kiradi.
O‘tkaziladigan tadbirlarning asosiy yo‘nalishini aniqlovchi
uchinchi belgi, bu — tadbirlarning samaradorlik darajasi va amaliy
jihatdan qo‘llash imkoniyati bor yoki yo‘qligi. O‘z-o‘zidan ma’-
lumki, yuqorida ko‘rsatilgan ikki belgidan foydalanish samarador-
ligi yuqori bo‘lgan tadbirlarga asoslanadi. Bu tadbirlar yuqumli
kasalliklar profilaktikasining asosini tashkil qiladi. Antroponoz
ichak kasalliklarida ma’lum sanitariya-gigiyena tadbirlari epidemik
jarayonning turli xil namoyon bo‘lishi, epidemik jarayon rivoj-
lanishining sabablari va sharoitlarini hisobga olgan holda tanlab
olinadi. Ammo poliomiyelit kabi ichak infeksiyasi muammosi
samaradorligi yuqori va amaliy qo‘llashga  imkon beradigan emlash
vositasi qo‘llangandan keyin hal qilinadi.