O'zbekiston milliy universiteti a. A. Abduazizov tilshunoslik nazariyasiga kirish oliy o’quv yurtlarining filologiya fakultetlari ucun darslik toshkent- 2010

NUTQDA TOVUSHLARNING KOMBINATOR O'ZGARISHLARI

Nutqda tovushlarning qo'shni tovushlar ta'sirida miq­dor va sifat belgilarining o'zgarishi kombinator o'zgarishlar deyiladi. Nutqda tovushlarning kombinator o'zgarishlariga akkomodatsiya, assimilatsiya, dissimilatsiya, diereza, epenteza, gaplologiya, proteza, metateza kabi fonetik hodisalar kiradi. Ba'zan bu hodisalarni o'rganuvchi bo'lim kombinator fonetika deb ham yuritila­di. Odatda tovushlarning birikuvi nutq organlarining turli harakatlariga bog'liq bo'ladi. Tovushlar qo'shni holatda kelganda, oldingi tovushlarning rekursiyasi keyingi tovushning ekskursiyasi bilan bog'lanishi natijasida ularning artikulatsiya fazalari to'la amalga oshirilmasligi mumkin. Turli artikulyatsion-akustik xususiyatlar tovush­lar birikmasida bir-biriga ta'sir qilishi natijasida artikulatsiya qisqarishi, tovush ba'zan tushib qolishi va boshqa o'zgarishlar ro'y berishi mumkin. Bunday o'zgarish­lar ba'zan nutqda talaffuzni iqtisod qilish hisobiga bo'ladi, chunki «… odam o'zining nutqi eshituvchiga qancha­lik tushunarli bo'lsa, o'shancha talab etilgan nutq kuchini (ya'ni talaffuzini, A.A.) sarf qiladi»¹.

Nutqda talaffuzni iqtisod qilish artikulatsiyasi qiyin bo'lgan bir necha undoshlar birikmasini qisqarti­rib oson talaffuz etishda kuzatilishi mumkin. Nutqda ro'y beruvchi bunday iqtisod qilish tendensiyasi kelgusida til doirasiga ham ko'chadi. Masalan, (str) undoshlar birikmasining talaffuzi qiyinchilik tug'diradi va shu tufayli uni osonlashtirish turli tillarda bo'lgan undoshlar birikmasini umumiy qisqartirish tendensiyasiga bo'ysunadi.
Qiyoslang: «rus og'zaki nutqida «stram» so'zi «sram» yoki nemis tilidagi strom so'zi srom – «yo'nalish»» kabi talaffuz etiladi².
Quyida har bir kombinator o'zgarishni alohida ko'­rib o'tamiz.


AKKOMODATSIYA


Akkomodatsiya (lotincha accomadatio – moslashuv) keng tarqalgan fonetik hodisalardan biri bo'lib, talaffuz iqtisodi bilan uzviy bog'liqdir. Akkomodatsiya uch turli bo'ladi. Keyingi tovushning ekskursiyasi o'zidan oldin kelgan tovushning rekursiyasiga moslashsa, progressiv akkomodatsiya deyiladi. Aksincha, agar oldingi tovushning rekursiyasi keyingi tovushning ekskursiyasiga moslashsa, regressiv assimilatsiya deb ataladi. Qo'shni kelgan tovushlarning bir-biriga ta'siri natijasida ularning artikulatsiyasi moslashuvi o'zaro akkomodatsiya deyiladi. Akkomodatsiya unlilarning undoshlarga va undoshlarning unlilarga moslashuvida ro'y berishi mumkin. O'zbek tilida chuqur til orqa (uvulyar) undoshlardan (x, g', q) keyin til oldi unlilari /i, e, a/ til orqa unlilari bo'lib talaffuz etiladi, ya'ni ularning talaffuzi moslashadi. Aksincha, til orqa unlilari (u, o', o) til oldi undoshlaridan keyin til oldi unlilari bo'lib artikulatsiya qili­nadi. O'zbek tilidagi bu xususiyat progressiv akkomoda­siyaga misol bo'la oladi. Unli tovushlar burun undoshla­ridan oldin nazalizatsiya qilinishi regressiv akkomoda­siyaga misoldir: kon, tong, tom kabi. Non, nom, ming so'zlarida bir yo'la progressiv va regressiv akkomodatsiya kuzatiladi, chunki ikki burun undoshi orasidagi unli nazalizatsiya qilinadi.
Rus, mordva, chuvash, nenes va fransuz tillarida til oldi unlilaridan oldin undoshlar palatalizatsiya qili­nadi², ya'ni regressiv akkomodatsiyaga uchraydi. Ba'zi tillarda esa, til orqa unlilaridan keyin undoshlar velyari­za­siya qilinadi, ya'ni tilning orqa qismi orqaga yoki yumshoq tanglayga tomon yo'naladi va undoshning ton va shovqini pasayib qattiq talaffuz etiladi. Undoshlarning lablangan unlilar bilan birikuvi natijasida labаlizatsiya hodisasi ro'y beradi. Ba'zan esa, velyar va lab undoshlari til orqa lablangan unlilari bilan birikishi natijasida labio-velyarizatsiya hosil bo'ladi. Bu hodisalar ham akkomodatsiyaning turlari hisoblanadi. O'zbek tilidagi qurt, bolta, qarta, mingta, kamchil so'zlaridagi undosh birikmalarning har ikki elementi bir-biriga ta'sir qilib, jarangsiz undoshlar sonorlarni qisman jarangsizlashtiradi va o'z navbatida, sonorlar ham jarangsiz undoshlarda ovoz tonini kuchaytirib, shovqinni pasaytiradi. Bu hodisa o'zaro akkomodatsiyaga misoldir.
Akkomodatsiya tovushlarning hosil bo'lishi o'rni va usuli, labning holati va tovush paychalarining tebranishi va yaxshi tebranmasligiga ko'ra moslashuv orqali amalga oshiriladi. Nutqdagi barcha tovushlar bir-biri bilan artikulatsiya fazalari orqali bog'lanadi va bu artikulatsiya strukturasini tashkil etadi. Tovushlar o'rtasidagi bog'lanishning artikulatsiya strukturasini chuqur o'rganish yordamida fonetik hodisalar oydinlashadi.