O'zbekiston milliy universiteti a. A. Abduazizov tilshunoslik nazariyasiga kirish oliy o’quv yurtlarining filologiya fakultetlari ucun darslik toshkent- 2010

Tilning ichki tuzilishi

Tilshunoslikning eng asosiy vazifalaridan biri tilning ichki tuzilishidir. Nutq a’zolarining harakati bilan havo titrashi va uni quloq bilan eshitib, miya bilan his etish natijasida insonlar bir-birlari bilan muloqot qiladilar. Inson talaffuz qiluvchi tovushlar boshqa turli tirdagi tovushlardan (masalan, ko’chadagi, musiqa asboblarini chalgandagi va x.k. tovushlardan) tubdan farq qiladi. Bu tovushlar fizik va eshitilish xususiyatlari hamda nutqda birikib aniq ma’no va mazmunga ega bo’lishlari bilan farq qiladilar.

Tilning tovush tomoni uning ifoda jihatini tashkil etadi. Tovushlar va ularning birikmalari inson ongida biror psihik tushuncha bilan bog’lanadi va bu tilning mazmun jihati deb yuritiladi. Masalan, [ daryo] besh-ta tovush birikmasidan iborat bo’lib, so’zlovchilar ongida “katta suv havzasi” tushunchasini keltirib chiqaradi. Daryo so’zi tildagi belgi sifatida o’zining ifoda va mazmun jihatlariga egedir. Binobarin, til – belgilar tizimi (sistemasi) bo’lib, insonlarning muhim aloqa vositasidir. Biroq bir tovush alohida holda ma’no anglatmasa belgi bo’la olmaydi. Har bir belgi ifoda va mazmun jihatiga egadir. Biroq tildagi belgilar ko’p bosqichli murakkab tarkibi bilan boshqa belgilardan farq qiladi. Masalan, undov belgisi shartli ravishda yo’lda ehtiyot bo’ling ma’nosini anglatadi. Insonlarning ovozsiz turli imo-ishoralari ham biror tushuncha bilan bog’lanadi. Biroq bu imo-ishora va mimikalarning ifoda jihati yo’q. Tildagi belgilar murakkab tuzilishi, ifoda va mazmun jihati bilan farqlanadi. Har bir til bosqichi o’zining birligiga egadir. Quyi bosqich birliklari bir-birlari bilan birikib yuqori bosqich birliklarini hosil qiladi. Tilning eng quyi bosqichi – fonologiya bo’lib, uning birligi - fonema hisoblanadi. Demak, tilning eng kichik ma’nosiz birligi fonemadir. Fonema biryoqlama (yoki faqat ifoda jihatiga ega) birlik bo’lgani uchun belgi bo’la olmaydi. Tilning quyi belgilariga ega bo’lgan bosqichi – morfema bosqichidir. Morfema – tilning ifoda va mazmun jihatlariga ega bo’lgan eng kichik belgidir. Morfemalar ketma-ket birikib tilning kattaroq birliklarini hosil qiladilar. Morfemalar birikib so’zlarni va ularnin turli shakllarini hosil qilishi mumkin. Masalan: kuch-li sozida kuch- so’zning asosi bo’lib, o’zak morfemani hosil qiladi, unga -li affiksi qo’shilib (uni “affiksal morfema” deb yuritiladi), yangi so’z yasaydi. So’zlar – tilning markaziy birligi bo’lib, ularni biriktirib yana kattaroq til birliklarini hosil qilish mumkin. Bunday birliklar – so’z birikmasi va gap (jumla) hisoblanadi. Tilning so’z bosqichi ham ikkitomonlama – ifoda va mazmun jihatiga ega bo’lgan eng asosiy bosqichdir. Tilning morfema va so’z bosqichlari yuqori bosqichlar hisoblanadi va o’z strukturasiga egadir. Tilning ifoda jihatida morfemalardan quyi bosqich fonema bosqichidir. Fonemalar ketma-ket birikib tilning yuqori bosqichlari birliklarini – morfema, so’z, so’z birikmasi va gapni tashkil etadi. Biroq barcha fonemalar bir-biri bilan tartibsiz birikmaydi. Fonemalarning birikishi har bir tilda o’z tartib va qoidalariga ega. Fonemalarni yana ham kichik hosil qiluvchi bo’laklarga bo’lish natijasida fonologik farqlanish belgilari bosqichi tashkil bo’ladi. Fonemalarni bir-biridan artikulyatsion – akustik belgilari bilan farqlashga hizmat qiluvchi belgilar farqlanish belgilari deb yuritiladi. (Bu haqda kitobning “Fonetika va fonologiya” bo’limiga qarang). Fonologik farqlanish belgilari tilning ifoda jihati uchun hizmat qiladi. Tilning mazmun jihati ham o’zining quyi bosqichi – semantik (ma’no) farqlash belgilari bosqichiga ega. Masalan, “boshliq” so’zi mazmun jihatidan “bosh” so’zi bilan bog’lanib, “-liq” boshqa so’z yasovchi qo’shimchadir. Binobarin, bu so’z odamlarga yoki bir guruh jamoaga boshliq ma’nosini ifodalaydi va bu uning semantic farqlash belgisidir. Tilning barcha bosqichlarida ulardagi birliklar ma’lum tartibda bir-birlari bilan birikadilar. Har bir til o’z birikuv qonuniyatlariga ega. Bu qonuniyatlar ma’lum andozani (model) tashkil etadi. Biroq bu andoza doim ham o’zgarmas bo’la olmaydi. Masalan, ma’lum gapning andozasi turli sharoitda, nutq holatida boshqacha berilishi mumkin. Tillarni ilmiy o’rganish vazifalariga ko’ra tavsifiy tilshunoslik (uni ba’zan “sinxron tilshunoslik” deyiladi) va tarihiy tilshunoslik ( ba’zan “diaxron tilshunoslik” deyiladi) farqlanadi. Ba’zan tilshunoslik tarihi va tilning tarihiy shakllanishi, o’zgarishi va rivojlanishi – diahron tilshunoslik farqlanadi. Qarindosh va qarindosh bo’lmagan, turli tizim va strukturaga ega bo’lgan tillarning o’xshash farqli alomatlarini aniqlash qiyosiy tilshunoslikning) aniqrog’i qiyosiy-tipologik tilshunoslikning vazifasidir. Tilshunoslik aslida uyg’onish davrida filologiya fani tarkibiga kiritilgan edi. Lekin keyincha XIX asr boshlarida tilshunoslik alohida fan sifatida filologiyadan butunlay ajralib chiqdi. Natijada filologiya ikkita bir-biriga bog’liq bo’lgan fan – adabiyotshunoslik va tilshunoslikdan iborat bo’lib qoldi.
Tilshunoslik birinchi navbatda nazariy fan bo’lib, uning tatbiqiy – amaliy jihati turli o’quv lug’atlari tuzish, savod o’rgatish kabilar bilan ham bog’liqdir. Grammatika termini kelib chiqishi jihatdan “yozuv haqidagi fan” ni bildiradi. Yozuv esa aslida tilni amaliy o’rganish vositasidir.