O‘zbekiston milliy universiteti z. Z. Abdushukurova, S. Q. Zakirova, S. Sidiqov, S. Abdullaev O‘zbekiston tuproqlarining agrokimyoviy tavsifi

1.3. O‘simlik va hayvonot dunyosi
O‘simlik va jonivorlar tuproq paydo bo‘lishida asosiy omillardan hisoblanadi. Shuning uchun O‘zbekistonda o‘sadigan o‘simliklar va tuproq jonivorlari bilan tanishib, ularning ahamiyati haqida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz, chunki bular to‘g‘risida tuproqshunoslik fani o‘tilganda to‘liq o‘rganiladi.
V.R.Vilyams o‘simliklar va jonivorlar dunyosini tuproqqa ta’sir qilishi jihatidan to‘rt formatsiyaga bo‘ladi.
1. O‘rmon-daraxt formatsiyasi. Bu formatsiyada asosiy organik modda yaratuvchi daraxt o‘simliklari bo‘lib, ularning qoldiqlarini zamburug‘lar va aktinomitsitlar parchalaydi.
2. Pichan o‘t o‘simliklari formatsiyasi. Bu formatsiyada asosiy organik modda yaratuvchi pichan o‘tlari bo‘lib, ularning qoldiqlari anaerob bakteriyalar va qisman aerob bakteriyalar parchalaydi.
3. Dasht o‘tlari formatsiyasi. Bu formatsiyada asosiy organik modda yaratuvchi dasht o‘tlari bo‘lib, ularning qoldiqlarini aerob bateriyalar va qisman anaerob bakteriyalar parchalaydi.
4. Cho‘l sho‘ra va buta o‘simliklari formatsiyasi. Bu formatsiyada asosiy organik modda yaratuvchi cho‘l buta o‘simliklari bo‘lib, ularning qoldiqlarini aktinomitsetlar, aerob bakteriyalar va zamburug‘lar parchalaydi.
O‘zbekiston tuproqlarida akademik V.R.Vilyams ko‘rsatgan mana shu to‘rt formatsiyaning barchasi uchraydi va bularning ta’sirida turli xil tuproq tiplari, tipchalari va x.k. hosil bo‘ladi.
O‘zbekiston sharoitida daraxt formatsiyasi faqat tog‘larda va qisman daryolarning to‘qay terassalarida saqlanib qolgan xolos.
Buyuk mutafakkir olimlarimiz Abu Ali ibn Sino, Al Xorazmiy, Beruniy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muxammad Bobur va boshqalarning asarlaridan ma’lum bo‘lishicha, O‘zbekiston hududida o‘rmonlar qadim zamonlarda juda katta maydonlarni egallagan bo‘lib, bodomzor va pistazorlar qadimda Toshkent va Samarqand atroflarida ham bo‘lgan (hozirgi Toshkentda bir necha «Bodomzor» deb ataluvchi mahallalarning bo‘lishi bejiz bo‘lmasa kerak, albatta). Farg‘ona vodiysining adirlaridagi pistazorlar to‘g‘risidagi «Boburnoma» da ham juda keng yozilgan. O‘rmonlarni shavqatsiz kesish, ulardan pista ko‘mirlar tayyorlab, sotish yoki konlardan metall eritib olish uchun xumdonlarda yoqish orqali bu qimmatli boyligimizning ko‘pchilik qismi yo‘qolib ketgan.
Daraxt o‘simliklari har bir hududning iqlimiga juda katta ta’sir ko‘rsatadi. Jumladan, daraxt o‘simliklarining qalin shoh-shabbalar kuchli shamollar va garimselning zararli ta’sirini yo‘qotadi, tuproqdagi namlikning bekorga bug‘lanib ketishini ancha kamaytiradi, er ustidagi havo namligini oshiradi, qorni erda tezda erib ketishini saqlaydi, yog‘in-sochin suvlarining er betiga bir muncha tekisroq taqsimlanishiga yordam beradi.
Pichan va dasht o‘tlari formatsiyalarida asosan o‘t o‘simliklari o‘sadi. Bularning bir-birlaridan farqi shundaki, pichan o‘tlari erta bahordan kech kuzga qadar, toki sovuq boshlanib, yozning eng issiq kunlari, ya’ni tuproqda o‘simlik o‘sishi uchun etarli nam qolmaydigan vaqtga qadar o‘sadi. Demak, bu ikki formatsiya o‘tlari o‘zlarining vegetatsiya davrlarining muddati bilan farq qiladi.
Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, pichan o‘tlari o‘z vegetatsiyasini kun sovib, suv muzlaganda tugatadi, bu vaqtda o‘simlik qoldiqlarini parchalovchi tuproq jonivorlari ham qishki uyquga ketgan bo‘ladilar. Demak, pichan o‘t qoldiqlari (ildiz va tanasi) qishi bilan deyarli o‘zgarishsiz yotib faqatgina bahor oylarida, kun isishi bilan parchalanishi mumkin.
Cho‘l formatsiyasida, asosan turli xil buta va yarim buta o‘simliklari (kandim, cherkiz, saksovul, selen, shuvoq, turli xil sho‘ralar va boshqa shunga o‘xshaganlar) o‘sadi. Bu o‘simliklar chim hosil qila olmaydi. Shuning uchun bu erlarning tuproq yuzasi o‘simlik bilan to‘liq qoplana olmaydi. O‘simliklari esa ko‘p yillik bo‘lganliklari uchun har yili tuproqda juda oz organik qoldiq qoldiradilar. Cho‘l hududida oddiy o‘simliklardan tashqari suv o‘tlari, lishayniklar va zamburug‘lar ko‘p tarqalgan. Demak, cho‘l zonasida organik moddani 2 xil o‘simliklar, birinchidan buta o‘simliklari, ikkinchidan oddiy o‘simliklar-suv o‘tlari, lishaynik, mox va zamburug‘lar yaratar ekan. Buta o‘simligining yillik qoldiqlari unchalik ko‘p emas.
Yuqoridagi ma’lumotlardan ma’lum bo‘ldiki, har qaysi o‘simlik formatsiyasining qoldiqlarini chirituvchi, uni tuproq gumusiga aylantiruvchi o‘ziga xos tuproq jonzotlari mavjud. Shunga ko‘ra, har qaysi o‘simlik formatsiyasida har xil tuproqlar paydo bo‘ladi.