O’zbekiston raqamli tehnalogiyalar vazirligi muhammad al xorazmiy nomidagi

Operator normalari

Matritsa me'yorlarining muhim sinfi operator normalari, deb ham ataladi bo'ysunuvchilar yoki qo'zg'atilgan . Operator normasi har qanday matritsaning mavjudligiga asoslanib, va da belgilangan ikkita normaga muvofiq yagona tarzda tuzilgan. m × n dan chiziqli operator bilan ifodalanadi K n (\displaystyle K^(n)) ichida K m (\displaystyle K^(m)). Xususan,
‖ A ‖ = sup (‖ A x ‖: x ∈ K n, ‖ x ‖ = 1) = sup (‖ A x ‖ ‖ x ‖: x ∈ K n, x ≠ 0). (\displaystyle (\begin(hizalangan)\|A\|&=\sup\(\|Ax\|:x\in K ^(n),\ \|x\|=1\)\\&=\ sup \left\((\frac (\|Ax\|)(\|x\|)):x\in K^(n),\ x\neq 0\right\).\end(hizalangan)))
Vektor bo'shliqlari bo'yicha me'yorlar izchil ko'rsatilgan holda, bunday norma submultiplikativ hisoblanadi (qarang).

MATRISA NORMASIGA OID VA ULAR BILAN QO’LLANILGAN MISOLLAR

Operator normalariga misollar

Spektral normaning xususiyatlari:

1. 
   Operatorning spektral normasi ushbu operatorning maksimal singulyar qiymatiga teng.
   
2. 
   Oddiy operatorning spektral normasi ushbu operatorning maksimal modul o'z qiymatining mutlaq qiymatiga teng.
   
3. 
   Matritsa ortogonal (unitar) matritsaga ko'paytirilganda spektral norma o'zgarmaydi.
   

8. Matritsalarning operator bo'lmagan normalari

Operator normalari bo'lmagan matritsa normalari mavjud. Matritsalarning operator bo'lmagan normalari tushunchasini Yu.I.Lyubich kiritgan va G.R.Belitskiy tomonidan o'rganilgan.
Iqtisodiy masalalarni matematik modellashtirishda, ya’ni, iqtisodiy muammoni matematik ifodalar yordamidagi ifodasida, matritsalardan keng foydalaniladi. Bunda muhim tushunchalardan biri texnologik matritsa tushunchasidir. Bu matritsa, masalan, bir nechta turdagi resurslardan bir nechta mahsulot turlarini ishlab chiqarishni rejalashtirish (programmalashtirish), tarmoqlararo balansni modellashtirish kabi muhim iqtisodiy masalalarda asosiy rolni oʻynaydi. Faraz qilaylik oʻrganilayotgan iqtisodiy jarayonda n хil mаhsulоt ishlаb chiqаrish uchun m хil ishlаb chiqаrish fаktоrlаri (resurslar) zаrur boʻlsin. i mahsulotning bir birligini ishlab chiqarish uchun j  turdagi resursdan ij a miqdori sarflansin. ij a elementlardan tuzilgan m n  oʻlchamli A matritsa texnologik matritsa deb ataladi. 1-turdagi mahsulotdan 1 x miqdorda, 2-turdagi mahsulotdan 2 x miqdorda, ..., n  turdagi mahsulotdan n x birlik miqdorda ishlab chiqarilishi talab qilinsin. Bu rejani ustun vektor ( n1 oʻlchamli matritsa) shaklida ifodalaymiz. U holda 1- turdagi resurs sarfi ga, ikkinchi turdagi resurs sarfi ga teng.

Umumlashtiradigan boʻlsak, ishlab chiqarish rejasini bajarish uchun zarur boʻlgan j  turdagi resurs sarfi birlikka teng. Bu miqdorlarni ustun vektor sifatida yozsak aynan AX koʻpaytmani hosil qilamiz. j  mahsulotning bir birligining narxi j c boʻlsin. Narxlar vektorini n koʻrinishda ifodalaymiz. U holda CX koʻpaytma, matritsalarni koʻpaytirish qoidasiga koʻra, skalyar miqdor, ya’ni sondan iborat. Bu son ishlab chiqarishdan olingan daromadni ifodalaydi. i  turdagi resurs zahirasi miqdori i b birlikka teng boʻlsin. Resurs zahiralari vektorini ustun vektor shaklida ifodalaymiz: 1 2 ... m. U holda AX B tengsizlik ishlab chiqarishda resurs zahiralari hisobga olinishi zarurligini bildiradi. Bu vektor tengsizlik AX vektorning har bir elementi B vektorning mos elementidan katta emasligini bildiradi. AX B shartni qanoatlantiruvchi X rejani joiz reja, deb ataymiz. Ma’nosidan kelib chiqadigan boʻlsak, har qanday X rejaning elementlari musbat sonlardan iborat boʻlishi zarur. Misol. Korxona ikki turdagi transformatorlar ishlab chiqaradi. 1-turdagi transformator ishlab chiqarish uchun 5 kg temir va 3 kg sim, 2-turdagi transformator ishlab chiqarish uchun 3 kg temir va 2 kg sim sarflanadi. Bir birlik transformatorlarni sotishdan mos ravishda 6 va 5 sh.p.b. miqdorida daromad olinadi. Korxonaning omborida 4,5 tonna temir va 3 tonna sim mavjud. Texnologik matritsa, narxlar vektori va resurs zahirasini ifodalovchi vektorni tuzing. Chiziqli programmalashtirish chiziqli funksiyaning, uning tarkibiga kiruvchi noma’lumlarga chegaralovchi shartlar qo’yilganda, eng katta va eng kichik qiymatini izlash va topish uslubini o’rgatuvchi bo’limdir. Noma’lumlarga chiziqli chegaralashlar qo’yilgan chiziqli funksiyaning ekstremumini topish chiziqli programmalashtirishning predmetini tashkil qiladi.

Shunday qilib, chiziqli programmalashtirish chiziqli funksiyaning shartli ekstremumini topish masalalari turkumiga kiradi. Iqtisodiy jarayonlarning o’ziga xos qonuniyatlarini o’rganish uchun, birinchi navbatda, bu jarayonlarni tavsiflovchi matematik modellarni tuzish kerak. O’rganilayotgan iqtisodiy jarayonning asosiy xossalarini matematik munosabatlar yordamida tavsiflash tegishli iqtisodiy jarayonning matematik modelini tuzish deb ataladi. Iqtisodiy jarayonlarning (masalalarning) matematik modelini tuzish uchun quyidagi bosqichlardagi ishlarni bajarish kerak: 1) masalaning iqtisodiy ma’nosi bilan tanishib, undagi asosiy shartlar va maqsadni aniqlash; 2) masaladagi ma’lum parametrlarni belgilash; 3) masaladagi noma’lumlarni (boshqaruvchi o’zgaruvchilarni) belgilash; 4) masaladagi cheklamalarni, ya’ni boshqaruvchi o’zgaruvchilarning qanoatlantirishi kerak bo’lgan chegaraviy shartlarni chiziqli tenglamalar yoki tengsizliklar orqali ifodalash; 5) masalaning maqsadini chiziqli funksiya orqali ifodalash. Boshqaruvchi o’zgaruvchilarning barcha cheklamalarni qanoatlantiruvchi shunday qiymatini topish kerakki, u maqsad funksiyaga eng katta (maksimum) yoki eng kichik (minimum) qiymat bersin. Bundan ko’rinadiki, maqsad funksiya boshqaruvchi noma’lumlarning barcha qiymatlari ichida eng yaxshisini (optimalini) topishga yordam beradi. Shuning uchun ham maqsad funksiyani foydalilik yoki optimallik mezoni deb ham ataladi. Iqtisodiy masalalarning matematik modelini tuzish jarayonini amaliyotda nisbatan ko’p uchraydigan quyidagi iqtisodiy masalalar misolida o’rganamiz. Ishlab chiqarishni tashkil qilish va rejalashtirish masalasi. Fаrаz qilаylik, kоrхоnаdа хil mаhsulоt ishlаb chiqаrilsin; ulаrdаn iхtiyoriy birini bilаn bеlgilаymiz. Bu mаhsulоtlаrni ishlаb chiqаrish uchun хil ishlаb chiqаrish fаktоrlаri zаrur bo’lsin. Hаr bir xom-ashyoning umumiy miqdоri vа bir birlik mаhsulоtni ishlаb chiqаrish uchun sаrf qilinаdigаn nоrmаsi haqidagi ma’lumotlar quyidаgi jаdvаldа bеrilgаn bo’lsin.

Aynigan trаnspоrt mаsаlаsi.  potensiallar usuli. Aynigan trаnsprоt mаsаlаsida tаyanch rеjаsidаgi musbаt kоmpоnеntаlаr sоni k m n   1 bo’ladi va bu tayanch rеjа aynigan rеjа bo’lаdi. Bundаy rеjаni aynimagan rejaga aylantirish uchun ungа m n k   1 tа nоl elеmеnt kiritish mumkin. Ammo bu nоl elеmеntlаrgа mоs ij x noma’lumlar band kataklarga mos ij x noma’lumlar o’zаrо chiziqli bоg’liq vektorlar esa chiziqli erkli bo’lishi kеrаk. Bu holatni nazorat qilish qiyin. Shu sababli aynigan transport masalasidagi siklni yo’qotib uni aynimagan transport masalasiga aylantirish kerak. Bungа erishish uchun quyidаgi  potensiallar usulini qo’llаsh mumkin.  potensiallar usuli. Ma’lumki, bir nechtа i a larning yig’indisi (hаmmаsi emаs) bir nechtа j b larning yig’indisigа tеng bo’lsa trаnspоrt mаsаlаsini aynigan trаnspоrt mаsаlаsi dеb аtаymiz. Masalada ayniganlikni yo’qotish uchun i a vа j b lаrdаn tuzilgаn хususiy yig’indilаrning o’zаrо tеng bo’lmаsligigа erishish kerak. Buning uchun i a vа j b lаrning qiymаtini birоr kichik sоngа o’zgаrtirish kеrаk. Mаsаlаn, yеtаrlichа kichik   0 sonni оlib, i a vа j b lаrni o’zgаrtirаmiz, ya’ni  mаsаlа tuzаmiz:

Operator bo'lmagan normaga misol

Misol uchun, ikki xil operator normalarini ko'rib chiqing ‖ A ‖ 1 (\displaystyle \|A\|_(1)) va ‖ A ‖ 2 (\displaystyle \|A\|_(2)) qator va ustun normalari kabi. Yangi normani shakllantirish ‖ A ‖ = m a x (‖ A ‖ 1 , ‖ A ‖ 2) (\displaystyle \|A\|=max(\|A\|_(1),\|A\|_(2)). Yangi norma halqali xususiyatga ega ‖ A B ‖ ≤ ‖ A ‖ ‖ B ‖ (\displaystyle \|AB\|\leq \|A\|\|B\|), birlikni saqlaydi ‖ I ‖ = 1 (\displaystyle \|I\|=1) va operator emas.

9.