O’zbekiston respublika oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi O’zbekiston respublika oliy va o’rta
Yüklə 0,87 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Davlat
|
chorvachilikni, ya’ni qoramolchilik, qo’ychilik, xususan qorako’lchilik, eyakichilik,
parrandachilik, yilqichilik, tuyachilik, asalarichilik, pillachilik sohalaridan iboratdir. O’zbekiston qishloq xo’jaligini asosini paxtachilik tashkil qiladi. O’zbekiston jahonda paxta hosilini yetishtirish bo’yicha 5-o’rinda, paxta tolasi eksporti bo’yicha 2-o’rinda (AQSHdan keyin) turadi. O’zbekistonda asosiy valyuta tushumi ana shu paxtadandir. Paxta dunyodagi 90 ta davlatda yetishtiriladi. O’rta hisobda dunyoda yiliga 18 mln. tonna paxta tolasi olinadi. AQSH va Xitoyda yiliga 4 mln tonnadan, Hindiston 3 mln tonna paxta tolasi yetishtiradi. Dunyoda yetishtiriladigan paxta tolasining 6% ni O’zbekiston Respublikasi yetishtiradi. 2012 yilda Respublikamizda 3,460 mln tonnadan ortiq paxta yetishtirildi. Har bir gektar yerdan 26,5 tsentner hosil olindi. SHuningdek respublikada yetishtiriladigan meva, uzum, sabzovot, poliz mahsulotlarining talay qismi qo’shni davlatlarga chiqariladi. Respublikada meva, uzum va sabzovotning yuqori sifatli navlari yetishtiriladi. O’zbekiston o’zining sifatli pillasi va qorako’li bilan dunyoga mashhur. O’zbekiston qishloq xo’jaligida 28 mln.ga yaqin qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlar mavjud. SHundan 4,2 mln.ga sug’oriladigan yerlar hisoblanadi va ulardan ishlab chiqariladigan mahsulotni 95-97% olinadi. Respublikadagi jami ekin maydonining 42-43% paxta, 40 foizini don ekinlari, 4 foizini sabzovot, 2,5 foizini kartoshka va poliz ekinlari hamda 10 foizga yaqinini yem-xashak va boshqa ekinlar egallaydi. Ekin maydonlarini ekin turlari bo’yicha optimal taqsimlanishi natijasida g’alla mustaqilligiga to’lig’icha erishildi. Hozir g’alla eksport qilinayapti. Respublika qishloq xo’jaligida mulkchilikning quyidagi shakllari mavjud: 1. Kooperativ (jamoa xo’jaliklari, xo’jaliklararo korxonalar, shirkat uyushmalari, davlat xo’jaliklari negizida tashkil etilgan xo’jaliklar, jamoa mulkiga aylantirilgan fermerlar va boshqalar). 2. Davlat (davlat xo’jaliklari, naslchilik zavodlari, o’quv tajriba hamda tajriba xo’jaliklari). 3. Xususiy (dehqon va fermer xo’jaliklari, xususiylashtirilgan korxonalar). 4. Aholining shaxsiy yordamchi xo’jaliklari. Respublika qishloq xo’jaligi mahsulotining deyarli 100% iqtisodiyotning nodavlat sektorida ishlab chiqarilmoqda. Respublika Prezidentining farmoniga binoan Qishloq xo’jaligi vazirligi, 1996 yil 1 noyabrdan boshlab Qishloq va suv xo’jaligi vazirligiga biriktirildi. Farmonga asosan uning aniq vazifalari va funktsiyalari belgilandi. Joylarda viloyat va tuman Qishloq va suv xo’jaligi boshqarmalari tashkil qilindi. Respublikada qayta ishlash tarmoqlari uchun yangi uskunalar va boshqa zarur vositalar sotib olindi. Qayta ishlash korxonalari bevosita ishlab chiqarish joylarida tashkil qilina boshlandi. Qo’shma korxonalar tuzila boshlandi. BMTning Oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi masalalari bo’yicha tashkiloti (FAO)ning ma’lumotlariga ko’ra bugungi kunda dunyodagi 86 ta davlat o’z aholini oziq-ovqat maxsulotlari bilan ta’minlay olmaydi ya’ni dunyoning 1 mlrd.ga yaqin aholisi ochlikda yashamoqda. Tojikiston Respublikasida aholi ehtiyojining atigi 50-55 %i o’zida ishlab chiqarilgan don mahsulotlari hisobiga ta’minlanadi. Respublikamiz aholini oziq-ovqat maxsulotlari bilan to’liq ta’minlab chetga ham chiqarmoqda. Qishloq xujaligini ish samaradorligi yuqori bo’lgan zamonaviy texnika vositalari bilan lizing asosida ta’minlash tizimining joriy etilishi oldinga tashlangan muhim qadam bo’ladi. Bu qishloq mehnatkashlarini texnika bilan ta’minlashni katta istiqbolga ega ekanligidan dalolat beradi. 73
yuksaltirishni asosiy omili sermehnat yumushlarni texnika gardaniga yuklashdir. Jahon tajribasi tarmoq ishlab chiqarishining barqarorligi, yuqori unumdorligi ishlab chiqarish kuchlarining kompleks rivojlanishi, ilmiy-texnika taraqqiyoti, moddiy texnika bazasining kuchliligi va kadrlar uchun shart-sharoit yaratilganligi bilan bevosita mutanosibligini ko’rsatadi. Paxtadan mato, sun’iy charm, plastmassa, pilik, fotoplenka, qog’oz, bo’yoq, paxta yoi, sovun, margarin, glitsirin, texnik moylar, chigit po’stlogidag metil, etil spirtlari, sirka kislotasi olinadi. O’zbekiston olimlari tomonidan mustaqillik yillarida 100 dan ortiq ingichka va o’rta tolali serhosil paxta navlarini yaratilishi hosildorlikni sezilarli darajada oshirish imkonini bermoqda. Ushbu navlar tezpisharligi, turli kasallik va qishloq xo’jalik zararkunandalariga chidamliligi, yuksak tola sifati bilan ajralib turadi va jaxon bozorida ularga talab katta bo’lmoqda. Qishloqda xususiy fermer xo’jaliklarining talablari asosida barcha turdagi zarur xizmatlarni ko’rsatish imkoniyatiga ega bo’lgan zamonaviy ishlab chiqarish va bozor infratuzilmasi jadal rivojlandi. SHu davr mobaynida qishloqlarda 1424 ta mini bank, 1714 ta MTP (mashina traktor parki) 2324 ta yoqilg’i – moylash materiallari va mineral o’g’itlar sotish shahobchalari, 1711 ta suvdan foydalanuvchilar uyushmasi, 300 ta konsalting markazi va boshqa infratuzilmalar tashkil etildi. Qishloq xo’jaligi infrastrukturasi yaxshi rivojlangan davlat AQSH hisoblanadi. AQSH qishloq xo’jaligi maxsulotlari buyicha jaxonning asosiy eksporteri hisoblanadi. Ya’ni bug’doyning 45,0 % i, makkajo’xori donining 55,0 %, arpani 10,0 %, paxtani 33,0 % uning xissasiga to’g’ri keladi. AQSHda meva, poliz, sabzavot ekinlari, chorvachilik maxsulotlarini sanitariya-gigiena talablar darajasida saqlash uchun ombor va muzxonalar yetarli, Masalan, qishloq xo’jaligi uchun bitta maxsus avtomobilning o’zi bir vaqtda 80 bosh qoramol, 260 bosh cho’chqa va 6000 ta parrandani tashish imkoniyatiga ega. O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining dastlabki kunlaridan boshlab qishloq xo’jaligini rivojlantirish strategiyasi aniq ravshan belgilab olindi. Mazkur strategiya zamirida qishloq xo’jaligini diversifikatsiya qilish, paxta yakkahokimligiga barham berish, yurtimiz aholisini oziq- ovqat mahsulotlari, birinchi navbatda g’alla bilan ta’minlash, bir so’z bilan aytganda, oziq- ovqat mustaqilligiga erishish vazifasi mujassam edi. 1998 yilda qishloqda faol institutsional o’zgarishlar bosqichi boshlandi. Agrar islohotlar hamma joyda bozor munosabatlarini joriy qilish va xususiy mulk shaklini rivojlantirishga qaratildi. Zarar ko’rib ishlayotgan hamda samarasi past jamoa va kooperativ xo’jaliklari tugatilib, ularning yerlari uzoq muddatli ijaraga xususiy fermer xo’jaliklariga yoki umrbod meros huquqi bilan dehqon xo’jaliklariga berildi. Fermerlik harakatini rivojlantirish uchun davlat tomonidan katta imtiyozlar berildi, xususiy fermer xo’jaliklarining ekin maydonlarini maqbullashtirish, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, paxtaning tezpishar va serhosil navlarini yaratish, shuningdek, paxta navlarini har bir hududning tuproq-iqlim sharoiti va suv bilan ta’minlanish darajasini inobatga olgan holda rayonlashtirish bo’yicha keng miqyosdagi ishlar amalga oshirildi. Agrar sohadagi islohotlar natijasida xususiy fermer xo’jaliklarining to’liq iqtisodiy va moliyaviy mustaqilligini ta’minlaydigan va ularga meros huquqi bilan uzoq muddatga ijaraga berilgan qishloq xo’jaligi yer resurslaridan maqsadli, oqilona va samarali foydalanishini rag’batlantiradigan huquqiy shart-sharoit va kafolatlar yaratildi. SHuningdek, O’zbekiston Respublikasi Yer kodeksida fermer xo’jaliklariga ye r maydonlarini 50 yil muddatga ijaraga berish mustahkamlab qo’yilgan. Hozirgi vaqtda qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarishni moliyalashning bozor printsiplariga to’liq javob beradigan va fermer xo’jaliklari uchun qishloq xo’jalik mahsulotlarini sotishdan tushgan o’z daromadlari hisobidan barcha xarajatlarni qoplashda moliyaviy mablag’lardan foydalanish usuli va shaklini tanlashda ularning mustaqilligini ta’minlaydigan ishonchli tizim yaratildi. 74
o’zgarishlarga erishish ishlab chiqarish hajmining o’sishi, qishloq xo’jaligi ekinlari hosildorligi va chorva mahsuldorligining oshishi uchun zamin bo’lmoqda. Qishloqda xususiy fermer xo’jaliklarining talablari asosida barcha turdagi zarur xizmatlarni ko’rsatish imkoniyatiga ega bo’lgan zamonaviy ishlab chiqarish va bozor infratuzilmasi jadal rivojlandi. SHu davr mobaynida qishloqlarda 1424 ta mini bank, 1714 ta muqobil MTP, 2324 ta yoqilg’imoylash materiallari va mineral o’g’itlar sotish shoxobchalari,1711 ta suvdan foydalanuvchilar uyushmasi, 300 ta konsalting markazi va boshqa infratuzilmalar tashkil etildi. Qishloq xo’jaligini isloh etish borasida aniq maqsadga qaratilgan ishlar natijasida mamlakat agrar sektori deyarli barcha tarmoqlarining dinamik rivojlanishi ta’minlandi. Qishloq xo’jaligida dehqonchilik mahsulotlarining xajmi muntazam oshib bordi: paxta xom ashyosining yalpi qishloq xo’jaligi mahsulotlaridagi ulushi qisqarib, 47,7 foizdan 11,1 foizga tushdi, dehqonchilik va chorvachilikning boshqa mahsulotlari ulushining o’sishi, asosan ularning hosildorlik va mahsuldorlik darajasining oshishi hisobidan ta’minlandi; g’alla maydonlarini kengaytirish va hosildorligini oshirish natijasida boshoqli don y e tishtirish hajmi 1990 yilgi 2038,2 ming tonnadan 2012 yilda 7,5 mln. tonnaga yetdi; kartoshka – 5 barobar, meva – 2,6 barobar, uzum – 1,3 barobar ortdi. 2012 yilda 2 mln.tonnadan ortiq kartoshka va 9 mln.tonnadan ortiq sabzavot hamda poliz mahsulotlari yetishtirildi. qishloq xo’jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlashga ixtisoslashgan zamonaviy minitexnologiyalar bilan jihozlangan korxonalar tashkil etildi. Natijada meva-sabzavot va go’sht-sut mahsulotlarini qayta ishlash hajmi 2000 yilga nisbatan 3 barobar oshdi. Qishloq ho’jaligi mahsulotlarining yalpi hajmida asosan dehqon xo’jaliklarida qoramollar sonining oshishi hisobidan chorva mahsulotlarining ulushi 1990 yildagi 36,6 foizdan 2011 yilda 40,6 foizga yetdi, bu esa go’sht ishlab chiqarish hajmining 789,1 ming tonnadan 1461,4 ming tonnaga (1,9 barobar ko’p), sutning 3034,2 ming tonnadan 6169 ming tonnaga (2 barobar), tuxumning 1231,8 million donadan 3061,2 million donaga (2,5 barobar) ko’payishi uchun samarali ta’sir ko’rsatdi; 2011 yilda O’zbekistonda qishloq xo’jaligi mahsulotini ishlab chiqarish 19633,6 mlrd.so’mni tashkil qildi. Bu 2010 yilga nisbatan 3823,9 mlrd.so’mga ko’pdir. 2008 – 2012 yillarda sug’oriladigan y e rlarning meliorativ holatini yaxshilash davlat dasturi qabul qilindi. Melioratsiya ishlarini moliyalashtirishning ishonchli mexanizmini ta’minlash maqsadida, Sug’oriladigan yerlarninng meliorativ holatini yaxshilash jamg’armasi tashkil etildi. Yerlarning unumdorligini oshirish borasidagi ishlarni moliyalashtirish yo’li bilan qishloq xo’jaligi ishlab chiqaruvchilariga davlat yordamini ko’rsatish mazkur jamg’armaning asosiy vazifasidir. Quyidagilar qishloq xo’jaligida olib borilayotgan islohotlarning sifat natijasi tariqasida namoyon bo’ldi: ishlab chiqarish samaradorligi oshdi – asosiy qishloq xo’jaligi ekinlari hosildorligi va chorva mahsuldorligi o’sdi; xususiy fermer xo’jaliklarida rentabellik ortdi va oziq-ovqat mahsulotlarini barqaror tarzda ishlab chiqarish masalasida mamlakatimiz oziq-ovqat havfsizligini ta’minlaydigan darajada ijobiy o’zgarishlar yuz berdi. Keyingi yillarda qishloq xo’jaligi maxsulotlari yo’lga qo’yish orqali qo’shimcha qiymat yaratish, mahsulot ishlab chiqarishda yangi texnologiyalarni qo’llash natijasida yuqori iqtisodiy samaradorlikka erishish buyicha bir qator ishlar amalga oshirilmoqda. 2011 yilda ishlab chiqarilgan meva-sabzavot maxsulotlarining 1 mln. 427 ming tonnasi qayta ishlashga, 450 ming tonnasi ekportga 1mln. 466 ming tonnasi Toshkent shahri va boshka yarmarka bozorlarida sotilishi 562 ming tonnasi byudjet tashkilotlariga ajratilishi va qolgani ichki iste’mol uchun yetkazib beriladi. Fermer va dehqon xo’jaliklari aholi tomorqalarida mahsulotlarning ekilishi ustidan monitoring o’rnatildi. Ekish uchun zarur bo’lgan urug’lik, 75
sabzavotchilikni rivojlantirish maqsadida Xalkaro qishloq xo’jaligini rivojlantirish fondi orqali 22mln AQSH dollari miqdorida kredit liniyasi ochildi. Imtiyozli ravishda 0,75 foiz yillik stavka bilan 25-30 yilgacha kreditlar ajratildi. Bundan tashkari jahon banki bilan birgalikda sohani rivojlantirish uchun 110 mln. AQSH dollari miqdoridagi kredit liniyalari ajratish buyicha amaliy ishlar olib borilmoqda. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirish hajmi natura va qiymat ko’rsatkichlarida ifodalanadi. Natura ko’rsatkichlari ma’lum davr ichida bevosita mahsulot ishlab chiqarishining hajmini aniqlaydi va u tonna, tsentner, litr va hokazolarda ifodalanadi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarining umumiy hajmi qiymat shaklida o’lchanadigan Yalpi Yüklə 0,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|