O’zbekiston Respublikasi Axborot Texnologiyalari va Кommunikatsiyalarini Rivojlantirish Vazirligi

O’rnatilgan tizimlarni sinflanishi: O'rnatilgan tizimlarni sinflandirishning maqsadi, ularning belgilangan xususiyatlar va funksiyalariga ko'ra turli sinflarga bo'linishidir. Sinflandirishning asosiy maqsadi, bir-biridan farqli ko'rsatkichlarga ega bo'lgan tizimlar to'plamidan foydalanish va ularni yaxshiroq tahlil qilishni ta'minlashdir. O'rnatilgan tizimlarni sinflandirishning bir necha usullari mavjud, masalan, o'rnatilgan tizimlar foydalanuvchi interfeysi, barcha xizmatlari, qo'llaniladigan muharrir dasturlari kabi bir nechta xususiyatlari bo'yicha sinflandirilishi mumkin.
Quyidagi sinflandirish usullari keng tarqalgan:

Kompaniya tomonidan: Tizimlar kompaniya tomonidan tayyorlanishi, tarkibiy modullar va xizmatlarni yaratish, o'rnatilgan tizimlar va tizimlar guruhlari kabi qobiliyatlar bo'yicha sinflandirish mumkin.

Tashqi qurilma turiga ko'ra: O'rnatilgan tizimlarni sinflandirish bir necha tashqi qurilma turiga ko'ra amalga oshirilishi mumkin, masalan, serverlar, smartfonlar, planshetlar kabi.
Qo'llanish bo'yicha: O'rnatilgan tizimlarni biron-bir qo'llanish bo'yicha sinflandirish mumkin, masalan, matbuot qurilmalari, mobil qurilmalar, toifadagi qurilmalar kabi.
Tarkibiy modullar bo'yicha: O'rnatilgan tizimlarni ularning tarkibiy modullari bo'yicha sinflandirish mumkin, masalan, chiptoplar, kuzatuvchilar, qayta ishlash uchun modullar kabi.
Ish qurilishining jarayoni bo'yicha: O'rnatilgan tizimlarni ish jarayoniga qarab sinflandirish mumkin, masalan, avtomobillar, avia va kosmik qurilmalar, tibbiy qurilmalar kabi.
O'rnatilgan tizimlarni sinflandirishning asosiy maqsadi ularni tahlil qilishni yaxshiroq ta'minlashdir. Bu, ularning tarixiy va tashqi qurilma turiga ko'ra tarqalgan ma'lumotlarini va qulayliklarini aniqlash, o'rnatish va o'zgartirishni yaxshiroq boshqarishni ta'minlash, yangi tizimlar yaratish va ularni qabul qilishga qodir bo'lgan yuzaga keladigan muammolarni yechish uchun zarur
Uzoq masofada joylashgan boshqariladigan ob’ektlarni boshqarish uchun mo’ljallangan xisoblash tizimlar sinflari axborot-boshqaruvchi tizimlar (ABT) deb nomlanardi. Kompyuter tarmoqlari paydo bo’lishi bilan tarmoq yoki taqsimlangan ABTlarni qurish imkoniyati vujudga keldi.Integral mikrosxemalar va mikroprotsessorlar paydo bo’lishi ABTni boshqariladigan ob’ektlarga yaqinlashtirish yoki unga EXMni o’rnatish imkonini berdi. SHunday qilib birinchi o’rnatilgan tizimlari (Embedded System) paydo bo’ldi. Bora-bora element bazasi arzonlanishi va uni integrallanishi darajasi ko’tarilishi va xisoblash qurilmalarini ishonchliligi oshishi bilan EXMni boshqariladigan ob’ektni turli joylariga o’rnatish va barcha xisoblash tugunlarini umumiy nazorat tarmoqiga birlashtirilish imkonlari vujudga keldi. Rivojlanish protsessida elementlar kichiklashishi va boshqariladigan ob’ektlar bilan birlashishi bilan kiberfizik nomini olgan (CPS, Cyber Physical System) tizimlari paydo bo’ldilar. Boshqariladigan ob’ektlariga xisoblash tizimi kiritilish darajasiga ko’ra quyidagi tizimlarni ajratish mumkin:

• 
  Axborot-boshqaruvchi tizimlar (ABT).
  
• 
  Taqsimlanganaxborot-boshqaruvchi tizimlar (TABT).
  
• 
  O’rnatilgan tizimlar (Embedded System, ES).
  
• 
  Tarmoqli o’rnatilgan tizimlar (Networked Embedded System, NES).
  
• 
  Kiber fizik tizimlari (Cyber Physical System, CPS).
  

Texnika rivojlanishiga ko’ra boshqaruvchi kompyuter tizimlarini sinflarini belgilash evolyutsiyasi amalga oshrilildi: axborot-boshqaruvchidan o’rnatilgan tizimlarga, o’rnatilgandan tarmoqli o’rnatilganga, tarmoqli o’rnatilgandan kiberfiziktizimlariga.Zamonaviy kiberfizik tizimlari juda yaqindan boshqariladigan ob’ektlari bilan integrallashtirilgan.
Kiberfizik tizim(CyberPhysicalSystem, (CPS)- nazorat va boshqarish ob’ekti bilan bir vazifani bajaruvchi o’zaro munosabatlari fizik vositalariga ega (elektrik, ximik, optik, mexanik, biologik va x.k.) maxsus xisoblovchi tizim.Kiberfizik tizimni xisoblash platformasi asosida xarqanday kompьyuter qurilmasi qo’llanilishi mumkin.

O’rnatilgan tizimlar (Embedded System, ES) tushunchasini ko’pgina aniqlanishi mavjud:

• 
  O’rnatilgan xisoblash tizimlari (O’XT) – nazorat va boshqarish ob’ekti bilan bir vazifani bajaruvchi va u bilan umumiy konstruktsiyali maxsus (zakazlangan) xisoblash tizimlari(XT).
  
• 
  O’rnatilgan xisoblash tizimlari –ma’lum bir funktsiyalar yig’indisini bajaruvchi maxsus axborot-boshqaruvchi tizimlar (ABT).
  
• 
  O’rnatilgan xisoblash tizimlari–asosiy funktsiyasi kompyuter funktsiyasi bo’lmagan ammo kompyuterni element sifatida qo’llovchi xarqanday tizim. Masalan : DVD-proigrыvatelь, svetoforli ob’ekt, bankomat va x.k.
  
• 
  Kichik kompyuterli (laptop) yoki katta universal kompyuterli (mainframe computer) ammo personal kompyuter bo’lmagan xisoblash tizimni xam o’rnatilgan tizim deb xisoblash mumkin.
  
• 
  O’rnatilgan xisoblash tizimi–umumiy qo’llaniladigan kompyuter bo’lmagan dasturlanovchi kompyuterni o’z ichiga ko’shuvchi qurilma.
  
• 
  O’rnatilgan xisoblash tizimlari –stol kompyuteri bo’lmagan xarqanday amaliy xisoblash tizimi.
  
• 
  O’rnatilgan tizim –boshqariladigan qurilmaga xisoblash elementi to’liq o’rnatiladigan maxsus tizim. Universal kompьyuterga ko’ra, o’rnatilgan tizim konkret talabli bir yoki bir necha oldindan belgilangan masalalarni bajaradi.
  

O’rnatilgan xisoblash tizimlari quyidagicha tasniflanadi:

• 
  qo’llanish/tayinlanish doirasi bo’yicha;
  
• 
  axborot va boshqarish funktsiyalarini turli o’zaro munosabatlari bo’yicha (tizim axborot yig’uvchi yoki avtomatik boshqaruvchi);
  

Xulosa O'rnatilgan tizimlar yoki o'rnatilgan tizimlar - bu maxsus apparat va dasturiy ta'minot bilan muayyan funktsiyalarni bajarish uchun mo'ljallangan kompyuter tizimlari. Ular maishiy elektronikadan tortib muhim infratuzilma tizimlarigacha bo'lgan keng doiradagi ilovalarda qo'llaniladi va ulardan foydalanish kundalik hayotimizda tobora kengayib bormoqda.

O'rnatilgan tizimlarni ishlab chiqish va joylashtirish uchun turli xil dizayn va ishlab chiqish jarayonlari qo'llaniladi, jumladan apparat va dasturiy ta'minotni birgalikda loyihalash, modellashtirish va simulyatsiya qilish, sinov va tekshirish. Ushbu jarayonlarni tanlash o'rnatilgan tizimning o'ziga xos talablariga va uni ishlab chiqish uchun mavjud resurslarga bog'liq.

O'rnatilgan tizim o'rnatilgandan so'ng, uni o'ziga xos xususiyatlari va funktsiyalari asosida turli toifalarga ajratish kerak bo'lishi mumkin. Bu tizimni yanada samarali tahlil qilish va boshqarishga yordam beradi. O'rnatilgan tizimlarni tasniflashning ba'zi keng tarqalgan usullari orasida uni yaratgan kompaniya, u o'zaro aloqada bo'lgan tashqi apparat turi, u xizmat ko'rsatadigan dastur turi, u foydalanadigan muayyan apparat komponentlari va jarayon yoki faoliyat bo'yicha tasniflash kiradi. qo'llab-quvvatlash uchun mo'ljallangan.

Umuman olganda, o'rnatilgan tizimlar zamonaviy texnologiyalarning muhim tarkibiy qismlari bo'lib, ularni ishlab chiqish va boshqarish maxsus ko'nikma va bilimlarni talab qiladi.

Internet manbalari:

1. 
   ziynet.uz
   
2. 
   arxiv.uz
   
3. 
   https://www.google.com/search?q=translate+eng+uzb&oq=&aqs=chrome.2.69i60j69i59l2j69i57j0i512l2j69i60l2.1764j0j7&sourceid=chrome&ie=UTF-8
   
4. 
   https://chat.openai.com/
   
5. 
   https://fayllar.org/upload/download/id940292