O`zbekiston Respublikasi fuqarolarining hayoti va sog’lig’ini inson faoliyatining barcha sohalarida muhofazalashda „Hayot faoliyati xavfsizligi (hfx) fani asosiy o`rinlardan birini egallaydi

KIRISH

O`zbekiston Respublikasi fuqarolarining hayoti va sog’lig’ini inson faoliyatining barcha sohalarida muhofazalashda „Hayot faoliyati xavfsizligi” (HFX) fani asosiy o`rinlardan birini egallaydi.

Ushbu fan tarixi, rivoji va istiqboli hamda Respublikamizdagi ijtimoiy- iqtisodiy islohotlar natijalari, ishlab chiqarish va xududiy xavfsizlik muammolarining inson hayoti xavfsizligiga ta`siri masalalarini qamraydi. Zero hozirgi vaziyatda xavfsiz hayotni ta`minlash masalalari eng dolzarb muammolardan hisoblanadi. Chunki texnosferalarda ishlab chiqarish jarayoni buzilishi, ishlovchilar uchun sanitariya va gigiyena me`yor va qoidalarini yaratilmasligi, muhit rivojlanishdagi noxush vaziyatlarning murakkablashuvi, davlatlar o`rtasida insoniyat hayotiga xavf- xatar soluvchi holatlarning ro`y berishi, insoniyat tomonidan qo`llanilayotgan turli zaharli va zararli moddalar va vositalar ko`plab xavflarni yuzaga keltirib, insonlarning hayotiy faoliyatiga, sog’lig’iga, atrof-muhit tozaligiga va iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga tahdid solmoqda. Shu sababli ham mamlakatimizning eng muhim va kechiktirib bo`lmaydigan vazifalari qatorida aholi hayotining xavfsizligini ta`minlash masalalari dolzarb o`rin olgan. Aynan shu muammolarning echimini “Hayot faoliyati xavfsizligi” fani o`rganadi.

Ushbu fanni o’qitishdan maqsad bo`lajak mutaxassislarga hayotiy faoliyatlarida yuzaga keladigan xavflarning kelib chiqish sabablarini, xususiyatlarini, oqibatlarini va ularni yo`qotish qoidalarini, xavfsiz ish sharoitlarini yaratish, tabiiy, texnogen, ekologik va boshqa tusdagi favqulodda vaziyatlardan aholini himoya qilish, ularni nazariy va amaliy jihatdan himoyalanishga hamda jarohat olganlarga birlamchi tibbiy yordam ko`rsatish qoidalarini o`rganishdan iborat.

O`quv fanini o`rganishning asosiy vazifalari: hayotiy faoliyatda yuzaga keladigan xavflarni identifikatsiyalash va ularni o`rganish, ishlab chiqarish jarayonlarida xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratish, texnosferada kasb kasalliklarini kamaytiradigan va baxtsiz hodisalarni oldini oladigan chora-tadbirlarni o`rganish. SHuningdek, aholini tabiiy ofat, avariya va halokatlardan himoyalanish usullariga o`rgatish, zararlangan shikastlanish o`choqlaridagi fuqarolarni qutqarish va tiklov ishlarini o`tkazish, yong’inga qarshi xavfsizlik choralarini ko`rish, jarohat olganlarga birlamchi tibbiy yordam ko`rsatish va boshqa muhim vazifalarni bajara oladigan bilim, ko`nikma va kasbiy malakaga ega insonni tarbiyalashga qaratilgan.

Yuqoridagi vazifalardan kelib chiqib «Hayot faoliyati xavfsizligi» o`quv fanini o`zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida mutaxasislar:

• 
  bilimlarning bir butun tizimi bilan o`zaro bog’liqlikda ushbu fanning asosiy muammolari to`g’risida;
  
• 
  o`z bo`lajak kasbining mohiyati va ijtimoiy ahamiyati to`g’risida;
  
• 
  xavf-xatarlarni identifikatsiyalash;
  
• 
  xavfsizlikni ta`minlash tamoyillari, uslublari va vositalarini tahlil qilish;
  
• 
  faoliyatning xavfsiz sharoitlarini loyihalash;
  

-ishlab chiqarish sanitariyasi va mehnat gigiyenasi to`g’risida tasavvurga ega bo`lishi.

• 
  hayot-faoliyat xavfsizligini ta`minlash sohasida qabul qilingan qonun hujjatlari va boshqa me`yoriy-huquqiy hujjatlarning asosiy talablarini;
  
• 
  faoliyat xavfsizligi sharoitlarini yaratishda mansabdor shaxslarning vazifalari va javobgarliklarini;
  
• 
  ishlab chiqarishdagi jarohatlanish va kasb kasalliklarini tahlil qilish uslublarini;
  
• 
  xavfli va zararli ishlab chiqarish omillarining yuzaga kelishining oldini olish usullarini;
  

-ishlab chiqarishda mikroiqlimning gigienik me`yorlarini tashkil etishni bilishi

kerak.

• 
  ishlab chiqarish tarmoqlarida xavfsiz ish sharoitini tashkil etishni;
  

-elektr qurilmalari, uskunalar, mashina va mexanizmlarni ishlatganda, texnik

xizmat ko`rsatganda va ta`mirlashda ko`riladigan asosiy texnika xavfsizligi talablari;

• 
  zararsiz ish sharoitini ta`minlovchi umumiy va shaxsiy himoya qilish vositalari;
  

-yong’in chiqish sabablari, ular oldini olish va o`chirishning tashkiliy va texnik vositalari;

• 
  favqulodda vaziyatlar turlari, ularning kelib chiqish sabablari, oqibatlarini tahlil qilish uslublari;
  
• 
  favqulodda vaziyatlarda insonlar va moddiy boyliklarni saqlash va qutqarish tamoyillari, uslublari va vositalari to`g’risida tushunchaga ega bo`lishi kerak.
  
• 
  favqulodda vaziyatlarda insonlar va moddiy boyliklarni saqlash va qutqarish vositalarini ishlatish bo`yicha ko`nikmaga ega bo`lishi kerak.
  

-turli holatlarda jabrlanganlarga birlamchi tibbiy yordam ko`rsata olish;

• 
  texnika, elektr va yong’in xavfsizligi talab va me`yorlarini tez va qat’iylik bilan bajarish tajribasiga ega bo`lishi kerak.
  

Qo`yilgan vazifalar o`qish jarayonida talabalarning ma`ruza, amaliy mashg’ulot va seminarlarda faol ishtiroki hamda o`qituvchi kuzatuvida mustaqil ta`lim olishi bilan amalga oshiriladi.

Xavflar, ularning tasnifi. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash tamoyillari, uslublari

1. Xavflar va ularning turlari

Xavf-xatar deganda, odam sog’ligiga bevosita yoki bilvosita zarar yetkazadigan ko`ngilsiz hodisalar tushuniladi. Xavfning bunday tushunchasi oldingi standart tushunchalar (ishlab chiqarishning xavfli va zararli omillari)ni o`z ichiga oladi, chunki hayot faoliyat xavfsizligi faoliyatning hamma shakllari va omillarini nazarda tutadi.

Hayot faoliyatiga to`g’ri kelmaydigan elementlar tizimi, ximiyaviy hamda biologik faol moddalar yashirin xavfga egadir.

Xavflar taksonomiyasi - bu murakkab hodisalarni, tushunchalarni, kishi faoliyatiga qaratilgan narsalarni tasniflash va tizimlash to`g’risidagi fandir. U faoliyat xavfsizligi borasida bilimlarni uyushtirishda, xavflarning tartibini yanada chuqurroq o`rganishda katta ahamiyatga ega. Taksonomiya yangi fan bo`lib, hali to`la ishlab chiqilmagan. Biroq uning ayrim qismlari quyidagilarni tashkil etadi:

• 
  kelib chiqishi bo`yicha xavflar: tabiiy, texnik, ekologik, aralash bo`ladi;
  
• 
  rasmiy standartga asosan fizik, ximiyaviy, biologik va ruhiy turlarga bo`linadi;
  
• 
  salbiy oqibatlarning ro`y berish vaqti bo`yicha impul’siy (beixtiyor harakat) va kumulyativ (tusatdan keluvchi) turlarda bo`ladi;
  
• 
  xavflar tarqalishiga yo`l qo`ymaslik bo`yicha (lokalizatsiya) – litosfera, gidrosfera, atmosfera va koinot bilan bog’liq bo`ladi;
  
• 
  kelib chiqadigan oqibatlariga ko`ra charchash, kasallanish, jarohatlanish, halokatlar, yong’inlar ko`rinishida bo`ladi;
  

- keltiradigan zarari bo`yicha ijtimoiy, texnik, ekologik va boshqa turlarga bo`linadi;

• 
  namoyon bo`lishi bo`yicha maishiy, sport, yo`l-transport, ishlab chiqarish va harbiy bo`ladi;
  
• 
  olamga ta`siri bo`yicha o`ta ta`sirchan (zaharlar, kislotalar) va sust (narkotik moddalar, arok, sigaret) bo`ladi. Sust ta`sir deganda odamning o`zi sababchi bo`ladigan xavf tushuniladi.
  

Xavflar ruyxati – bu aniq bir tartiblar bo`yicha qo`yilgan nomlar, atamalardir (o`zgaruvchan harorat, havo harakatining tezligi, havo bosimi, yorug’lik, havoni ionlash, portlash, gerbitsid, shovqin, tebranish, yong’in, zaharli moddalarlazyernuri, elektr yoyi va boshqalar). Har bir tekshiriladigan ob`ektda o`tkaziladigan aniq tekshirishlar uchun shu ob`ekt (tsex, ish joyi, texnologik jarayon, kasb) da uchraydigan xavflar ruyxati tuziladi.

Xavflar kvantifikatsiyasi hayot faoliyat xavfsizligini taminlashga qaratilgan tadbirlar uchun etarli darajada kerak bo`lgan miqdoriy, vaqtincha, fazoviy va boshqa xususiyatlarni aniqlab amalga oshirish jarayonidir.

Sabab va oqibatlar. YAshirin xavflarni amalga oshishiga olib keladigan sharoit-sabab deb ataladi. Sabablar, jarohatlar, yuqumli kasalliklarni keng tarqalishi (epidemiya), atrof-muhitga zarar va boshqa xil oqibatlarni keltirib chiqaradi.

Xavf, sabab, oqibat uchligi-bu yashirin xavflarni va zararlarni amalga oshiruvchi mantiqiy jarayondir. Masalan: Zahar (xavf)- dori tayyorlashning xatosi (sabab)- zaharlanish (kungilsiz oqibatlar).

Mutloqa xavfsiz bo`lgan ish (faoliyat) bo`lishi mumkin emas. Demak, faoliyat qanday bo`lmasin, unda yashirin xavf bo`ladi. Bu aksioma hayot faoliyati xavfsizligida metodologik ahamiyatga ega.

2. Xavflarni o`rganish usullari

Xavflarni o`rganish tartibi uch bosqichda amalga oshiriladi:

Birinchi bosqich-xavflarni oldindan tahlil etish. Bu bosqich uch qadam bilan bajariladi: 1-qadam-xavf manbalarini aniqlash; 2-qadam-xavflarni vujudga keltiradigan qismlarni aniqlash; 3-qadam-tahlilni chegaralash, ya`ni, tekshirilmaydigan xavflarni chiqarib tashlash.

Ikkinchi bosqich-xavfli holatlarni ketma-ketligini aniqlash, hodisa va xavflar daraxtini tuzish. Xavflar daraxti yuqoridan pastga qarab quriladi hamda sabablari hisobga olingan holda tamom bo`ladi.

Uchinchi bosqich-oqibatlarni tahlil qilish. Xavfsizlik tizimi, bu-xavfsizlikning murakkab masalalarini hal qilish yo`llarini tayyorlash va asoslashda foydalaniladigan metodologik choralar yig’indisidir. O`zaro ta`siri bilan aniq bir maqsadga etishtiradigan aloqador qismlar yig’indisi tizim deb ataladi.

Tizim deganda birgina moddiy ob`ektdan tashqari aloqalar va bog’lanishlar ham tushuniladi. Har qanday sozlangan mashina texnik tizimga misol bo`lishi mumkin.

Tarkibiga odam ham kiradigan element tizimi ergonomik tizim deb ataladi.

Masalan, «Odam-mashina», «odam-mashina-atrof-muhit».

Tizimlash tamoyili hodisalarni o`zaro bog’liq ravishda bir to`plam tariqasida o`rganadi. Tizim beradigan maqsad yoki natija tizim yaratuvchi element deb aytiladi. Masalan, yong’in-yonuvchi modda, oksidlovchi kislorod, yondiruvchi. Bu yerda yong’in-tizim, yonuvchi modda-oksidlovchi, yondiruvchi-uning elementlari. Agar birorta elementni sho’lardan chiqarib tashlasak, tizim buziladi. Tizimda bor sifat uning elementlarida bo`lmaydi. Bu tizimning muhim xususiyati bo`lib, xavfsizlik masalalari tahlili asosida joylashgan. Ko`ngilsiz voqealarning paydo bo`lish sabablarini aniqlash, ularni kamaytirishga qaratilgan tadbirlar xavfsizlik tizimi tahlilining asosiy maqsadidir.

ar qanday sabablar natijasida vujudga kelgan xavflar zarar keltiradi. Sababsiz haqiqiy xavf ham, zarar ham yo`q. Demak, xavfdan saqlanish uning kelib chiqish sabablarini bilishga asoslangan.

Sodir bo`lgan xavflar bilan sabablar o`rtasida sabab-oqibat aloqasi bor. O`z navbatida bir sabab ikkinchi sababiy oqibatni keltirib chiqaradi va h.k. SHunday qilib, sabablar va xavflar zanjirsimon tizimni yaratadi. Bunday grafikning tasviri shoxli daraxtga o`xshaydi. Quriladigan daraxtlarda sabab va xavf shoxlari bor. Ularni o`zaro ajratib tashlash mumkin emas. SHuning uchun xavfsizlikni tahlil etishda tuzilgan tasvirni sabablar va xavflar daraxti deb atash lozim.

Tahlil usuli. Xavfsizlikni ko`ngilsiz voqea ro`y berishdan oldin (aprior) yoki keyin (aposterior) tahlil etish mumkin. Har ikki holda qo`llaniladigan usul bevosita yoki aksincha bo`ladi.

Aprior tahlilda shu tizimga xos bo`lishi mumkin bo`lgan (yashirin) kungilsiz voqealar tanlab olinadi va ularni yaratuvchi bir qancha holatlar to`plami tuziladi. Aposterior tahlil esa ko`ngilsiz voqea yuz bergandan so`ng kelajakda tadbirlar ishlab chiqishdir. Bu ikki ucho’l bir-birini to`ldiradi.

To`g’ri usulda taxrir qilishda oqibatni oldindan kurish uchun sabablar o`rganiladi. Teskari usulda esa oqibat tahlil kilinib, sabablari aniqlanadi. Bu usullarning asosiy maqsadi ko`ngilsiz voqealarni oldini olishdir. Voqealarni kelib chiqish ehtimoli va tezligi ma`lum bo`lsa, vokeaning taxminan qanday natija bilan tamom bo`lishini aniqlash mumkin.

Xavfsizlikning tahlilida tizimning parametrlarini yoki chegarasini aniqlash asosiy masala hisoblanadi. Agar tizim juda chegaralangan bo`lsa, biror xavfli hollar yoki omillar etibordan tashqarida qolishi, agar tizimga o`ta keng qaralsa, tahlil natijalari noaniq bo`lishi mumkin.

Tahlil o`tkazish darajasi aniq maqsadlarga bog’liq. Aniq bir holatda ogohlantirish yo`li bilan ta`sir qilish mumkin bo`lgan hodisalarni aniqlash umumiy ish uslubi hisoblanadi.

3. Faoliyat va uni xavfsizligini ta`minlash

«Inson-muhit», «inson-ishlab chiqarish» va boshqa tizimlar murakkab ko`p tarkibli uyushmalardan (tizimlardan) hisoblanadi. Xavflarni o`rganish va tahlil jarayonida tarkiblarga ajratiladi (1;2-rasmlar).

Salbiy oqibat

1.- rasm. Faoliyat modeli: 1-inson; 2-muhit; 3-aks ta`sir qiluvchi aloqalar.

Aniq faoliyat sharoitida bu turkumlar (elementlar) yanada ravshanlashadi. SHuning uchun faoliyatni loyihalashda uning turkumlarini (elementlarini) etarli darajada aniqlab, to`g’ri keladigan axborot manbalaridan foydalanib, ularning xavfli xususiyatlari topiladi.

2.- rasm. Faoliyatni turkumlarga ajratish:

1. 
   inson; 2-mehnat quroli; 3-mehnat vositalari; 4-quvvat (energiya); 5-mehnat mahsulotlari; 6-texnologiya; 7-flora; 8-fauna; 9-ma`lumot; 10-tabiiy iqlim; 11- mehnatni tashkil etish; 12-jamoa; n-boshqalar.
   

   1. jadval

HFX ni loyihalashning taxminiy tizimlari

T/R	Loyihalash ishlarining ketma-ketligi	Ishlarning natijalari
1	Loyihalanayotgan yoki mavjud ob`ektni qismlarga ajratish	Aniqlanadi: 1.Ish buyumlari Ish vositalari: uskuna, imorat, inshootlar Quvvat Ish mahsulotlari Texnologik jarayonlar Tabiiy iqlim omillari 7.Flora-fao`na Ishchilar Ish joyi, tsex
2	Har bir elementning vujudga keltirishi mumkin bo`lgan xavflarning identifikatsiyalash	Xavflar ruyxati
3	Sabablar va xavflar «SHajarasi» ni tuzish	Xavflar sabablari
4	Xavflarning miqdoriy va sifatiy bahosi, YQB va «T» darajasi bilan	Himoya qilinishi kerak bo`lgan xavflar va sabablar ruyxati

	solishtirish
5	Maqsadni aniqlash	Erishish kerak bo`lgan ish sharoitining parametrlarini aniqlash
6	Xavfsizlik ko`rsatkichlari bo`yicha ob`ektlarni umumiy baholash	Qabul qilingan integral yoki ball ko`rsatkichlari
7	Bo`lishi mumkin bo`lgan asoslar, usullar va xavfsizlikni tamin etadigan vositalar	Asoslar, usullar va alternativlarni to`plash
8	Har bir alternativning avzalligi va kamchiligini, zarar va foydasini tahlil etish	To`g’ri keladigan xilini tanlab olish
9	Qabul qilinishi mumkin bo`lgan asoslarni, usullarni va vositalarni tahlil etish	To`g’ri keladigan xilini tanlab olish
10	Hisob-kitob	Masalani aniq echish
11	Foydasini baholash	Texnik, ijtimoiy, iqtisodiy foydasining ko`rsatkichlari

Nazorat savollari

1. 
   Xavf-xatar deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Xavflar taksonomiyasi nima?
   
3. 
   Xavflar kelib chiqishi bo`yicha qanday turlarga bo`linadi?
   
4. 
   Rasmiy standartga asosan xavflar qanday turlarga bo`linadi?
   
5. 
   Xavflar keltiradigan zarari bo`yicha qanday turlarga bo`linadi?
   
6. 
   Xavflar namoyon bo`lishi bo`yicha qanday turlarga bo`linadi?
   
7. 
   Xavflarni tahlil qilishning aprior va aposterior usullari bir-birini to`ldiradimi yoki bir-biriga zidmi?
   
8. 
   Xavfsizlikni taminlashning texnik qoidalari.
   

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. 
   O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: "O’zbekiston", 2008.
   
2. 
   “Mehnat Kodeksi”. O’zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari to’plami. – T.: 2005 y., 37-38 - son.
   
3. 
   “Mehnatni muhofaza qilish to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. –T.: 2002 y., 1-son.
   
4. 
   Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni va xodimlar salomatligining boshqa xil zararlanishini tekshirish va hisobga olish to’g’risidagi Nizom. Vazirlar Mahkamasining qarori № 286, 06.06.1997, –T.: 1997.
   
5. 
   “Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan majburiy davlat ijtimoiy sug’urtasi to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2008 y., 37-38-son.
   
6. 
   “Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug’urta qilish to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, –T.: 2009 y., 16-son.
   
7. 
   “Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. –T.: 1999 y., 9-son.
   
8. 
   “Fuqaro muhofazasi to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. –T.: 2000 y., 5-6-son.
   
9. 
   “Xavfli ishlab chiqarish obhektlarining sanoat xavfsizligi to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to’plami. –T.: 2006 y., 39-son.
   
10. 
    “Yong’in xavfsizligi to’g’risida”gi Uzbekiston Respublikasi qonuni, 2009.
    
11. 
    “Chiqindilar to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, –T.: 2007 y., 50-51-son.
    
12. 
    “Sanitariya nazorati to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to’plami. –T.: 2006 y., 41-son.
    
13. 
    “Fuqarolar sog’lig’ini saqlash to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to’plami. –T.: 2007 y., 40-son.
    
14. 
    “Terrorizmga qarshi kurash to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami. –T.: 2004 y., 25-son.
    
15. 
    Yormatov G‘.Yo. va boshqalar. Hayot faoliyati xavfsizligi. –T.: “Aloqachi”, 2009 yil. – 348 b.
    
16. 
    Yormatov G’. Yo. va boshqalar. Hayot faoliyati xavfsizligi. O’quv qo’llanma. - T.: 2005.
    
17. 
    O’. Yo’ldoshev va boshqalar. Mehnatni muxofaza qilish. -T.: Mehnat, 2005.
    
18. 
    Nigmatov I., Tojieyv M. X. "Favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi" Darslik.-T.: Iqtisod-moliya. 2011. -260 b.
    
19. 
    Tojiev M. X., Nigmatov I., Ilxomov M. X. «Favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi» O’quv qo’llanma. –T.: “Iqtisod-moliya”, 2005. -195 b.
    
20. 
    G‘oyi’ov H.E. Hayot faoliyati xavfsizligi. –T.: “Yangi asr avlodi”, 2007 yil. – 264 b.
    
21. 
    Qudratov A. va b.. "Hayotiy faoliyat xavfsizligi". Ma’ruza kursi. “Aloqachi” - T.: 2005. -355 b.