O’lumning qo’ri (o’limpanjasi)so’zi metaforik ma’no ko’chishi asosida hosil qilingan. Bunda qo’r (panja)leksemasi asli “qo’lning kaft va barmoqlardan iboratqismi”(O’TIL III 212-bet) ma’nosini bildiradi. Ushbu (o’lumningqo’ri)birikmada asl ma’no (organ)dan chetlashib, ko’chma “iskanja,yutqunlik,tobelik”ma’nosida qo’llangan. Bu esa baytda ohangdorlikni yuzaga keltirib, badiiylikni ta’minlamoqda.
Bo’di qisg’a, yunchig’-qilinchi bushi, Bushi qayda bo’lsa, tutushqa bashi. Bo’d o’tru kerak ham tengincha yarag’, Ishing o’rtu tut, biliglik kishi.
***
Bo’yi qisqalarning fasod qilmishi, Fasod qayda bo’lsa, urushning boshi,Yarashiq munosib bo’lar o’rta bo’y, Ishing o’rtacha tut, ey, dono kishi.
(www.ziyouz.com kutubxonasi )
Xuddi shunday birikmani Boqijon To’xliyevtabdilida ham uchratish mumkin.
Siyosatboshinibo’sh qo’yma zinhor,
Ko’ngil berib, munkir, buzg’unchilar bor.
(Qutadg’u bilig. 139-bet.)
Boqib ko’r kitobni yaratgan kishi, Hunarli er emish,kishilarboshi.
(Qutadg’u bilig.9-bet)
Mazkurtutushqabashi(urushningboshi),siyosatboshi,kishilarboshibirikuvidagi “bosh” leksemasining asl ma’nosi “tananing bo’yindan yuqorigi(odamda)yokioldingi(hayvonlarda)qismi,kalla”(O’TIL.I 136-bet)dir. Yuqoridagi birikuv(siyosat boshi)da “bosh”so’zi o’zining asl ma’nosi (tananing bo’yindan yuqorigi qismi, kalla)dan chekinib, ko’chma“ot bilan birikib shu otorqaliifodalangannarsaningo’zini,ya’nisiyosat” ma’nosini bildirib kelmoqda.