O’zbekisтon respublikasi хalq тa’limi vazirligi navoiy davlaт pedagogika insтiтuтi

Magistrlik dissertatsiyasining tuzilishi va hajmi. Ushbu tadqiqot kirish,uch asosiy bob,xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, 100 betni tashkil qiladi.

I BOB. “Qutadg’u bilig”da qo’llangan ayrim so’zlarning etimologiyasi. 1.1“Qutadg’u bilig”dagi ayrim so’zlarning tarixiy asoslari.

Leksikologiya –tilshunoslikning leksik birliklarini o’rganuvchi sohasi hisoblanadi. Tildagi so’zlarning jami leksikasi (lug’at tarkibi)ni taskil etadi. Leksikologiya so’zining etimologiyasiga to’xtalsak, grekcha leksikos- so’z, logos- ta’limot degan ma’noni bildiradi.
Leksika atamasi tor ma’noda biror ish- faoliyat, kasb –hunar sohasida qo’llanuvchi so’z sifatida ishlatilishi ham mumkin: Navoiy leksikikasi, chorvadorlar leksikasi.⁷
Bu bo’lim tilning lug’at tarkibida sodir bo’ladigan turli hodisalarni o’rganadi:

1. 
   Iln-fan, madaniyat, ishlab chiqarish kabi sohalarning rivojlanishi natijasida yuzaga keladigan yangi so’zlarni;
   
2. 
   Mavjud so’zlarning ba’zilarini istemoldan chiqib ketishini(sho’ro, mil, chechak);
   

v) so’zlarning ma’nosida ko’chish(sovuq shamol, sovuq xabar) kabi ma’nolarni tekshiradi. Shu sababdan ham leksikologiya dastlab ikki turga bo’linadi:

1. 
   Umumiy leksikologiya- qardosh yoki noqardosh til bo’lishidan qat’iy nazar, umuman inson tili so’z boyligini tekshiradi.
   
2. 
   Xususiy leksikologiya- aniq bir tilning so’z boyligini o’rganadi.
   

Leksikologiyaning bu ikki tarmog’i o’zaro bog’langan holda ish ko’radi.

⁷O’zbek tilining izohli lug’ati. Moskva: 1981-yil. I tom.30-bet
Leksikologiyaning o’rganish obyekti bu –so’z ekanligi bizga ma’lum.
Ammo so’zning 3 tarkibiy qismi o’zaro zich bog’langan.

1. 
   Leksikologiya –soz yoki lug’at sostavi.
   
2. 
   Semantika-so’zning ma’nosi.
   
3. 
   Etimologiya-so’zning kelib chiqishi.⁸
   

“Qutadg’u bilig”da qo’llangan ayrim so’zlarning etimologiyasi xususida to’xtalib, undagi ayrim so’zlarning tarixiy asoslari haqida to’xtalib o’tamiz

So’zi shirin kerak beg,qiyiqsiz ko’ni, So’zindan yanig’lig’ tema erani.
Tilin so’zlamish yanmas eran, So’zindan yznig’li ishandan eshi.
Bezandim begim bo’ldi xaqan, ulug’. O’tundum, muku qulsa janim yulug’.
Bulit ko’kradi, urdi navbat tug’i, Yashin yashnadi, yartti, xaqan tig’i.
(www.ziyouz.com kutubxonasi )

Mazkur o’rindagi beg so’zi tarixiy termin bo’lib, “shahar yoki viloyat hukmdori, yuqori martabali amaldor” ma’nosini bildirgan va bu so’z qadimgi turkiy tilde “bag”, “bэg”⁹ tarzida talaffuz qilingan. Keyinchalik a’ unlisi e unlisiga almashgan. Dastlab “katta, yirik” kabi ma’nolarni anglatgan, keyinchalik ma’no taraqqiyoti natijasida bu sifat otga aylangan; g undoshi k undoshiga almashgan;

⁸E.Qilichev. Hozirgi o’zbek adabiy tili Buxoro: 2005-yil.
⁹M.Qoshg’ariy. Devoni lug’otit turk. Indeks.Toshkent:1960-67-y. III tom;169-bet
beg10 (Keying misollarimizda ham shu manbaga tayaniladi.)Hozirgi o’zbek adabiy tilida ham mazkur so’z faol qo’llanadi.
Neku bar ajunda o’limdin qatug’, O’lumug’ saqinsa ketar ming tatig’. O’lum bir tengizul uchi yo’q tubi, Baqa ko’rsa etru tubi yo’q batug’.
(www.ziyouz.com kutubxonasi )

Mazkur banddagi tengizso’zi hozirgi o’zbek adabiy tilidagidengiz leksemasining XI asr adabiy tili ko’rinishidir. Mazkur leksema ham juda qiziqarli jarayon asosida bizgacha yetib kelgan. Ushbu so’z qadimgi turkiy tilde ten,iz¹¹(keying misollarimizda ham shu manbaga tayaniladi)tarzida talaffuz qilingan. Manbalarga ko’ra bu so’z asli tengiz tarzida talaffuz qilinib,ten,iz shakli keyinroq vujudga kelgan.

Keyinchalik bu so’z boshlanishidagi t undoshi d undoshiga almashgan: ten,+iz= ten,iz>den,iz
Qamug’da qattiqraq o’lum ul firaq, Firaqin to’kar yashko’rugli qaraq. Tirigla firaqqa visal bor uminch.
O’lugli visoldin sezigsiz yiraq. (www.ziyouz.com kutubxonasi )
“Qayg’u yoki sevinch ta’sirida ko’z bezlaridan ajralib chiqadigan tiniq suyuqlik” ma’nosini bildiruvchi yosh leksemasi qadimgi turkiy tilde ham shunday ma’noni anglatgan. Bu ot ya:sh tarzida talaffuz qilingan, keyinroq a: unlisining cho’ziqlik belgisi yo’qolgan. O’zbek tilida a unlisi a^ unlisiga almashgan:



¹⁰Sh. Rahmatullayev. O’zbek tilining etimologik lug’ati. Toshkent: “Universitet”-2000-yil.43-bet
¹¹M.Qoshg’ariy. Devoni lug’otit turk. Indeks.Toshkent:1960-67-y. III tom;374-bet.