O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I ya birinchi tibbiy yordam toshkent

Birinchi yordam 
Kuyishda ko‘rsatiladigan yordam juda tez amalga oshirilishi kerak.
Eng avval tezlik bilan olovni o‘chirish, shikastlangan kishining
yonayotgan kiyimlarini yirtib olib tashlash, uning ustiga nimanidir yopish,
choyshab, jun ro‘mol, plash yordamida havo kirmaydigan qilib olovni
o‘chirish, keyin tutayotgan narsalarni olib tashlash kerak. Shikastlangan
72

---

odam zambilg‘altakka yoki shitga yotqiziladi. Agar teriga kuygan kiyim

qoldiqlari yopishib qolgan bo‘lsa, ularni teridan ko‘chirib olish aslo
mumkin emas. Jarohatlarni steril bint bilan bog‘lash (individual bog‘lash
paketchasi), agar u qo‘l ostida bo‘lmasa, qalinroq matoni dazmollab
ishlatish mumkin. Tananing ko‘p qismi kuyganda shikastlangan kishini
steril choyshabga o‘rab qo‘yish qulayroq.
Agar yong‘in binoda sodir bo‘lsa, tezlik bilan hamma zarar ko‘rgan
kishilarni toza havoga olib chiqish kerak. Og‘iz va burun bo‘shliqlari kul
va qurum bilan zararlangan bo‘lsa, ularni tezlikda barmoqqa ho‘l latta
o‘rab tozalash lozim. Agar bemor hushini yo‘qotgan bo‘lsa, tili bilan
tiqilib qolmasligi chora-tadbirlari qo‘llanilishi kerak. Buning uchun uning
pastki jag‘ini oldinga tortib, barmoqlar bilan tilini tortib chiqarish va uni
ilgak tugma bilan iyak terisiga mahkamlab qo‘yish lozim. Bu
manipulatsiyadan qo‘rqish kerak emas, chunki teri va tildagi jarohatlar
tezda bitib ketadi, agar bemor o‘z tili bilan tiqilib qolsa, uning asoratlari
juda og‘ir bo‘lishi, hatto asfiksiya natijasida o‘limga olib kelishi mumkin.
Agar kuygan kishida qorin bo‘shlig‘i organlarining jarohatlari
bo‘lmasa, u hushini yuqotmagan bo‘lsa, ko‘p suyuqliq ichish tavsiya
qilinadi. Keyin uning vena tomiriga 1 % li 2 ml promedol, 50 % li 2 ml 
analgin, 2 ml droperidol, 1 % li 1 ml dimedrol, agar bu dori-darmonlar
bo‘lmasa, bemorga 2 ta analgin yoki aspirin tabletkasidan, bitta dimedrol
tabletkasidan, 20 tomchi korvalolni 20 ml suvga tomizib ichirish (yoki
valokardin, kardiamin, valerianka, volidol tabletkasini til ostiga qo‘yish)
kerak. Bu dori-darmonlar og‘riqni susaytirib, yurak faoliyatini qo‘llab-
quvvatlab turadi.
Agar sharoit mavjud bo‘lib, kuyish unchalik katta bo‘lmasa, kuygan
joyni suv o‘tkazgichning sovuq suvida bosimli oqim ostida 15 minut
davomida yuvib turish kerak. Bu og‘riqni qoldiruvchi ta’sir ko‘rsatadi va
ayni vaqtda shokning oldini oladi. Keyin kuygan jarohatlar sterillangan
salfetkalar yordamida quritilgach, kuygan yuzaga quruq aseptik bog‘lam
qo‘yiladi. Birinchi yordam ko‘rsatishda malham dorilar bilan bog‘lash
qo‘llanilmaydi.
Shundan keyin bemorni tezlikda kuyganlar bo‘limiga yoki tez
jarrohlik yordami bo‘limiga olib borish kerak.
Kimyoviy kuyishlar ko‘pincha kislota va ishqorlarning to‘-
yingan eritmalari ta’sirida kelib chiqadi. Kimyoviy kuyishlarda ham xuddi
termik kuyishlardagi kabi, kuyishning og‘irligi uning chuqurligiga va
qancha yuzani egallashiga qarab, shuningdek ta’sir etuvchi kislota yoki
ishqorning konsentratsiyasiga qarab baholanadi. Ba’zi kislotalarning teriga
ta’sir etishida, teri yuzasida o‘ziga xos rangdagi jarohat yoki qasmoq
(qoraqo‘tir) hosil bo‘ladi: sulfat kislotasidan hosil bo‘lgan kimyoviy ku-
yishda ular to‘q jigarrangda, xlorid kislotasi ta’sirida kulrang-oqish, nitrat
kislotasi ta’sirida esa och jigarrangda bo‘ladi. Kislotalarning to‘yingan
73

---

eritmalari koagulyatsion nekroz (qattiq, quruq qasmoq) chaqiradi,

to‘yingan ishqor eritmalari esa kollikvatsion nekroz (yumshoq,
namlangan, chuqur qasmoq) chaqiradi. Ba’zan jarohatlardan kimyoviy
birikmaning hidi anqib turadi.
Bunday kuyishlarda kechiktirib bo‘lmaydigan yordam kuyishni
chaqirgan agentni neytrallashdan iborat. Buning uchun kislotalar bilan
kuyganda kuchsiz ishqor eritmalari (natriyli bikarbonatning 2 % eritmasi,
sut), ishqorlar bilan kuyganda esa kuchsiz kislota eritmalari (1 % sirka
yoki 2 % li bor kislotasi)dan foydalaniladi. Bunday vositalar bo‘lmagan
taqdirda, kimyoviy agentni zararlangan maydondan suvning oqimi bilan
yuvib ketkazish mumkin. Shundan keyin aseptik bog‘lam qo‘yilib,
og‘riqsizlantiruvchi vositalar qo‘llanilgach, bemor navbatchi jarrohlik
statsionariga olib boriladi.
Singuvchi radiatsiyadan kuyish kombinatsiyalangan (birgalikdagi)
shikastlanishlar sirasiga kirib, ommaviy xususiyatga ega bo‘ladi va atom
qurolining qo‘llanilishi (atom bombasining portlashi natijasi)da ro‘y
beradi. Singuvchi radiatsiya bilan shikastlanishda kuyishning kechishi va
oqibati keskin yomonlashadi.
Atom portlashi vaqtidagi issiqdan shikastlanishlar ham birlamchi
kuchli nur tarqalishidan, shuningdek ikkilamchi ta’siridan – ro‘y beradigan
yong‘inlardan kelib chiqishi mumkin. Birinchi holatda infraqizil nurlar
muhim o‘rin tutadi. Bu nurlar olovli sharda yuzaga kelib, tananing
himoyalanmagan va portlash tomonga qarab turgan qismlarida (yuzning
bir tomoni, bo‘yinning bir tomoni, qo‘lning kiyim bilan himoyalanmagan
qismlarida) kuyish chaqiradi. Shuni yodda tutish kerakki, oq kiyim bunday
kuyishlardan yaxshi himoya qiladi, chunki oq kiyim portlash vaqtidagi
o‘zidan nur tarqalishini yaxshi qaytaradi. Birlamchi nur tarqalishining
davomiyligi sekundning qismlarini tashkil etadi. Shuning uchun ham
ko‘pincha bu kuyishlar chuqur bo‘lmaydi.
Nurlanish kasalligidagi kuyish jarayonining kechishi amalda oddiy
termik kuyishlardan farq qilmaydi. Lekin nurdan kuyishda asoratlar
(yiringlash, sepsis, saramasli yallig‘lanishlar) ko‘proq kuzatilib,
shikastlanish joyi keyinchalik rangsiz, po‘st tashlaydigan, atroflari kuchli
bo‘yalgan (pigmentlangan) bo‘ladi, kandiloma paydo bo‘lishi,
giperkeratoz, xavfli o‘smalar kelib chiqishi mumkin.
Birinchi yordam ko‘rsatish quyidagi ketma-ketlikda amalga oshirilishi
kerak:
1) yonayotgan kiyimlarni o‘chirish;
2) qon oqishini vaqtincha to‘xtatish;
3) kuygan joyga birlamchi steril bog‘lam qo‘yish;
4) shpris-tyubik yordamida maxsus antidot vositalarini yuborish;
5) sinishlar bo‘lsa, singan qo‘l yoki oyoq immobilizatsiyalanadi;
6) shikastlangan kishiga protivogaz kiydiriladi;
74

---

7) agar qorin a’zolari jarohatlanmagan bo‘lsa, 50 ml suv ichiriladi;

8) shikastlangan kishi davolash muassasasiga olib boriladi.
SOVUQ OLISHI VA MUZLASH
Umumiy sovqotish (muzlash) kam uchraydi. Bu narsa uzoq muddat
sovuq suvda qolib ketish, qish vaqtida jarohat olib, harakat qobiliyatini
yo‘qotish, mast holda qorda uxlab qolish natijasida uchraydi. Umumiy
sovqotish natijasida madorsizlanish, titrash, uyqu bosishi, bosh og‘rishi,
so‘lak oqishi, terlash kuzatiladi. Tana haroratining 24 darajadan pasayishi
o‘limga olib keladi.
Tananing umumiy sovqotishida uchta bosqich bir-biridan farq qiladi.
1. Adinamik: tana harorati 33–32
0
C gacha pasaygan, puls va hushi
saqlangan, uyqu bosishi kuzatiladi, bemor madori yo‘qligi va boshi
aylanishidan shikoyat qiladi, fikrlashi sekinlashgan va sust bo‘ladi.
2. Stupor holati: tana harorati 30–27
0
C gacha pasaygan, puls va
nafaslar soni kamayadi, hushi susayadi, nutq buziladi, asosiy hayot
funksiyalari tobora pasayib boradi.
3. Akashaklik: tana harorati 27–25
0
C gacha pasayadi, teri qoplamasi
rangsizlanadi, soviydi, ozroq ko‘karadi, muskullar qisqaradi, oyoq-qo‘llar
bukiladi, tanaga yopishgan va kuchli tortilgan bo‘ladi, puls kamaygan,
nafas olish yuzaki, kuchsizlanadi, qorachiq torayadi, yorug‘likka
sezuvchanligi yomonlashadi.
Sovuq urishi o‘tkir va surunkali, umumiy va mahalliy bo‘lishi
mumkin. Namli muhitda oyoq-qo‘llarning o‘tkir sovuq urishida (suvda)
harorat 0 dan +15
0
C gacha bo‘lsa, teri rangsizlanib, biroz shishadi,
suyuqliq bilan to‘lgan pufakchalar paydo bo‘ladi, teri qoplamlari
tarangligini yo‘qotadi, titroq kuzatiladi. Surunkali sovuq urishida,
kuzatilayotgan bemorning qo‘l va oyoqlari tez-tez va uzoq muddat
davomida nam va sovuq muhitda bo‘lsa, panja va tovonlarning sovuqni
sezuvchanligining ortishi, ularning shishishi, terlashi, ularda og‘riq paydo
bo‘lishi, uvishish, barmoqlarning qizib ketgandek tuyulishi va ularning
to‘lishishi, terining quruqlashashi, qattiqlashishi, bo‘g‘imlarning
yo‘g‘onlashishi kuzatiladi.