O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a a. V. Narbekov dinshunoslik asoslari toshkent

1-mavzu
DINSHUNOSLIK FANINING PREDMETI
VAZIFALARI VA XUSUSIYATLARI 
Dinshunoslik fanining mohiyati, predmeti va vazifalari 
Din azaldan inson va jamiyat hayotining ma’naviy asosi, poydevori 
bo‘lib kelgan. Din vositasida insonning biologik tabiati, hayvonot olami bilan 
umumiy jihatga ega bo‘lgan fiziologik mayllari, ehtiyoj va instinktlari 
jilovlandi, ularga insoniy qiyofa berildi. Diniy ongning ibtidosida «yaxshilik 
4

---

va yomonlik», «ezgulik va yovuzlik», «adolat va adolatsizlik» kabi axloqiy 
kategoriyalarning dastlabki elementlari shakllangani, din kishilik jamoasini 
mazkur kategoriyalar atrofida jipslashtira olgani bois, unda dunyoqarash, 
integrativ, regulyativ, kompensatorlik va boshqa funksiyalar 
mustahkamlandi. 
Hozirgi kunga kelib, din ijtimoiy hayotning muhim omiliga aylandi, 
u ijtimoiy-siyosiy hayotdagi o‘rnini saqlab qoldi. Lekin uning ahamiyati 
turli ijtimoiy-siyosiy tuzumlarda turlichadir. Din yetakchi mafkura 
hisoblangan davlatlar ham talaygina. Dunyoning qator davlatlarida din 
o‘zining siyosiy mavqeini mustahkamlash uchun harakat qilmoqda.
Mustaqillikdan keyin dinning ijtimoiy-siyosiy salmog‘i o‘zgargan 
bo‘lsa-da, u bilan bog‘liq muayyan muammolar kelib chiqmoqda. Shu bois 
O‘zbekiston Konstitutsiyasida dinning mamlakatimizdagi ijtimoiy o‘rni aniq 
belgilab qo‘yilgan. Xususan, uning 31-moddasida: «Hamma uchun vijdon 
erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech 
qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan 
singdirishga yo‘l qo‘yilmaydi», – deb ta’kidlanadi. 
Istiqlol arafasida, Markaziy Osiyoda diniy omil mavqeining ortib 
borishini hisobga olib, 1991 yil 14 iyunda «Vijdon erkinligi va diniy 
tashkilotlar to‘g‘risida»gi qonun qabul qilindi. Bu qonun jamiyatni 
demokratlashtirish ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda, tobora kuchayib 
borayotgan mustaqillik uchun g‘oyaviy kurash ta’sirida sobiq O‘zbekiston 
sho‘ro hukumati tomonidan qabul qilingan edi.
Keyingi yillarda O‘zbekistonda dinga munosabat tubdan o‘zgardi. 
Mustabid tuzum davrida dinga nisbatan bir yoqlama (taqiqlovchi) mu-
nosabat o‘rnini diniy e’tiqod erkinligi egalladi. Bu narsa asosan ijobiy 
bo‘lsa-da, sekin-asta salbiy tus ola boshladi. Diniy bilimlardan uzoq davr 
mahrum bo‘lgan ayrim kishilar g‘ayridiniy, ekstremistik janggarilik 
ruhidagi, Imomi A’zam mazhabidan farq qiluvchi ayrim aqidalarga 
ergasha boshladilar. Diniy e’tiqodga ham islohot niqobi ostida azaliy diniy 
an’analarimizga zid bo‘lgan turli oqim va mazhablar vakillari kirib kela 
boshladilar. Shu davrda qurila boshlangan ko‘plab masjidlarda o‘tmishi 
noma’lum bo‘lgan g‘araz maqsadli kimsalar «in qura» boshladilar. Ular 
jamiyat hayotida siyosiy mavqega ega bo‘lish, islom diniy partiyasini 
tuzishga harakat qildilar. Ayrim viloyatlarda mavjud hukumat organlariga 
muqobil bo‘lgan diniy tashkilotlar ham tuzildi. 
Bunday ziddiyatli davrda din rivojida ko‘plab ijobiy natijalarga ham 
erishildi. Islom diniga beqiyos hissa qo‘shgan buyuk allomalar, din 
peshvolarining nomlari qayta tiklandi, islom dinining taraqqiyotiga doir 
5

---

qator tadbirlar, ilmiy-amaliy anjumanlar o‘tkazildi. Bunday tadbirlar 
O‘zbekistonda faoliyat ko‘rsatayotgan boshqa diniy konfessiyalarda ham 
amalga oshirildi. Bu tadbirlarning ayrimlarini sanab o‘tish kifoya. 
Masalan, 1991 yil 11 aprelda «Ro‘za hayiti» va «Qurbon bayrami»ni 
milliy bayram deb e’lon qilish haqida O‘zbekiston Respublikasi 
Prezidentining farmoni qabul qilindi. 1992 yil 7 martda O‘zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida Din ishlari bo‘yicha qo‘mita 
tashkil qilish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni, 
1992 yil 1 aprelda esa O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 
qarori qabul qilindi. 
Ta’kidlash joizki, 1993 yil 16 sentabrda islom dinida naqshbandiya 
tariqatiga asos solgan Xoja Bahovuddin Naqshband tavalludining 675 
yilligi Buxoro shahrida keng nishonlandi. 1993 yil 23–24 oktabrda 
O‘zbekiston Respublikasi hukumatining qarori bilan va Buyuk 
Britaniyaning Oksford universiteti ishtirokida Samarqand shahrida «Imom 
Buxoriy: hayoti va davri» mavzuida xalqaro anjuman o‘tkazildi. 1994 yil 
18 oktabrda yana Samarqand shahrida islom ilmiga katta hissa qo‘shgan 
alloma Xo‘ja Ahror Valiy tavalludining 590 yilligi keng nishonlandi. 1995 
yilning noyabrida Mahmud az-Zamaxshariyning 920 yilligi va Najmiddin 
Kubro tavalludining 850 yilligi Xorazmning Urganch shahrida nishon-
landi. 1998 yil 23 sentabrda muftiy Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon 
tavalludining 90 yilligiga bag‘ishlangan ilmiy-amaliy anjuman Toshkent 
shahrida o‘tkazildi. 1998 yil 23 oktabrda esa Imom al-Buxoriy 
tavalludining 1225 yilligi Samarqand shahrida nishonlandi va Imom al-
Buxoriy majmuasi ochildi. Bu tadbirlar bevosita O‘zbekiston Respublikasi 
hukumatining tashabbusi va qo‘llab-quvvatlashi natijasida amalga 
oshirildi. 
1998 yilga kelib mamlakatda din va diniy faoliyat shu qadar keng 
quloch yozgan ediki, ezgu ishlar bilan bir qatorda, yovuz, qora niyatlarni 
amalga oshirish, mamlakat hayotini diniy o‘zanga burib yuborish uchun 
sharoit yaratishga urinishlar ham ko‘zga tashlanib qoldi. Bu holat 
mantiqan va tarixan 1991 yil 14 iyunda qabul qilingan «Vijdon erkinligi va 
diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi qonunning hayotdan orqada qolganligini 
ko‘rsata boshladi. Shu bois 1998 yil 1 mayda ushbu qonunning yangi 
tahrirda qabul qilinishi hayot taqozosi bo‘ldi. Bu qonun eskisidan farq 
qilib, dindor shaxs va diniy tashkilot faoliyatining amaldagi 
Konstitutsiyasi va qonunlar asosida tartibga solinishini, fuqarolar 
konstitutsiyaviy huquqlarining poymol etilishiga barham berilishini, 
6

---

O‘zbekiston tanlagan taraqqiyot yo‘lining saqlab qolinishini, mamlakatda 
demokratiya prinsiplarining himoya qilinishini ta’minlashi lozim edi. 
«Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi qonunning 
hayotga joriy qilinishi dinga va diniy tashkilotlarga g‘araz maqsadlar bilan 
kirib olgan, mamlakat hayotini diniy o‘zanga burib yuborishni o‘z oldiga 
maqsad qilib qo‘ygan turli unsurlarni bezovta qila boshladi. Bunday qora 
niyatli unsurlar endi to‘g‘ridan-to‘g‘ri zo‘ravonlik, kuch ishlatish yo‘li 
bilan o‘z manfur va jirkanch maqsadlariga erishmoqchi bo‘ldilar. 
Mash’um 1999 yil 16 fevral, 2004 yil 29, 30 mart – 1 aprel, 2005 yil 
12–13 may voqealari bu jarayonlarning asl mohiyatini ko‘rsatdi. Buning 
oqibatida ko‘plab begunoh odamlar hayotdan ko‘z yumdilar. Ushbu 
voqealar dinning jiddiy mafkuraviy omilga aylanib borayotganligini, ko‘p 
millatli davlat sharoitida u diniy nizolar chiqishi uchun ayrim siyosiy 
kuchlarga qo‘l kelishi mumkinligini ko‘rsatdi. Natijada dinni, uning tarkibi 
va jamiyat hayotidagi o‘rnini ilmiy o‘rganish ehtiyoji tug‘ildi. 
O‘zbekiston, milliy tarkibiga ko‘ra, ko‘p millatli davlat hisoblanadi. 
Hozir respublikamizda 130 
dan ortiq millat va elatlarning vakillari 
istiqomat qilmoqda, 20 ga yaqin diniy konfessiya (lotincha confessionalis 
so‘zi e’tiqodga oid, cherkovga tegishli degan ma’nolarni anglatadi) 
faoliyat ko‘rsatmoqda, 80 dan ziyod milliy markazlar ishlab turibdi. 
Tabiiyki, millatlararo totuvlik va hamjihatlikni ta’minlash demokratik 
davlat sharoitida nafaqat davlat siyosatining izchil va kuchli bo‘lishini, 
balki, avvalo, diniy konfessiyalar o‘rtasida o‘zaro hurmat va do‘stona 
munosabatlar qaror topishini, eng asosiysi, har bir fuqaroning din, diniy 
mazhablar, dinning tarixi va hozirgi hayotda tutgan o‘rni haqida ilmiy 
tasavvur va tushunchalarga ega bo‘lishini talab qiladi. 
Aynan shunday ehtiyojlar dinshunoslikning ijtimoiy mavqeini va 
hozirgi ahamiyatini belgilaydi. Dinshunoslik tarix, falsafa, siyo-
satshunoslik, sotsiologiya, huquq va boshqa fanlardan farq qilib, din 
hodisasining tarixiy, ijtimoiy-siyosiy va gnoseologik (grekcha gnosis – 
bilish, logos – ta’limot degan ma’nolarni anglatadi) ildizlarini ochib 
beradi, diniy aqidaga umumilmiy metodlardan biri bo‘lgan tarixiylik va 
mantiqiylikning dialektik birligi orqali yondashadi. Dinshunoslik fanining 
yana bir muhim xususiyati shundaki, u dinni ilmiy asosda, dunyoviy nuqtai 
nazardan o‘rganadi, dinshunoslikning predmetini, din, uning kelib 
chiqishi, vazifalari va rivojlanishini, tuzilishi va tarkibiy qismlarini, 
jamiyat tarixida namoyon bo‘lish shakllarini, shaxs va jamiyat hayotida 
tutgan o‘rnini, madaniyat sohalari bilan o‘zaro aloqadorligini tahlil qiladi. 
7

---

Dinshunoslik IIV Akademiyasida hamda boshqa yuridik va o‘rta max-
sus ta’lim muassasalarida o‘rganiladigan musulmon huquqi fanidan farq 
qiladi. Dinshunoslik din hodisasining nafaqat huquqiy, balki axloqiy-
ma’naviy, madaniy-ma’rifiy, tarixiy-iqtisodiy jihatlarini, diniy aqidalarning 
mohiyatini, diniy mazhab va oqimlar, ularning asosiy da’vatlari, xususan, 
mafkuraviy da’volarini ham o‘rganadi. Shu ma’noda dinshunoslik keng 
qamrovli xususiyatga ega bo‘lib, dinning mavjud barcha jihatlarini 
umumlashgan holda tahlil qiladi, uning ijtimoiy mavqeini aniqlaydi. 
Dinshunoslik faniga ehtiyoj yuzaga kelishining yana bir sababi shun-
daki, sobiq Ittifoq davrida o‘qitilgan «Ilmiy ateizm» kursi vijdon va e’tiqod 
erkinligi ta’minlangan mamlakatda o‘z mavqeini yo‘qotdi, diniy e’tiqodga 
keng imkoniyatlar yaratildi. E’tiqod erkinligiga tashna xalq ichida diniy 
tasavvurlarga ehtiyoj nihoyatda ortdi. Ammo bu holatdan o‘z manfaati 
yo‘lida foydalanishga urinuvchi yovuz kuchlar ham paydo bo‘ldi. Din, uning 
tarkibi va vazifasi haqida deyarli tasavvurga ega bo‘lmagan kishilar, diniy 
savodsizliklari sababli, turli makkor siyosiy kuchlarning tuzog‘iga ilindilar. 
Din niqobi ostida ish ko‘ruvchi manfur va jirkanch kimsalar azaliy diniy 
qadriyatlarimizning tiklanishiga yo‘l qo‘ymay, diniy bilishni janggarilik va 
takabburlik o‘zaniga burib yuborishga harakat qildilar. 
Bunday harakatlarning misoli sifatida Namangan viloyatidagi 1991–
1992 yillar voqealarini keltirishimiz mumkin. U yerda bir guruh unsurlar 
diniy poklanish, azaliy diniy qadriyatlarni tiklash niqobi ostida mavjud 
konstitutsiyaviy tuzumni o‘zgartirish, mustaqil taraqqiyot yo‘liga kirgan 
yosh davlatni diniy davlat taraqqiyoti o‘zaniga burib yuborishga harakat 
qildilar. Ular xalqimizning azaliy diniy qadriyatlaridan farq qiluvchi 
vahhobiylik g‘oyalarini targ‘ib qilib, diniy bilimlardan uzoq kishilarni 
haqiqiy islom niqobi ostida o‘z ta’sir doirasiga tortdilar. Ular manfur 
maqsadlarini amalga oshirishda turli jinoyatchi unsurlardan, janggari 
kallakesarlardan foydalandilar.
2005 yilning may oyidagi Andijon voqealari esa diniy mutaassiblik va 
terrorizmning haqiqiy qiyofasini yana bir marta namoyon qildi. Uning 
tashkilotchi va ishtirokchilari mamlakatimizdagi barqarorlikni qurolli fitna va 
xorijdagi «demokratiya» uchun yollanma kurashchilar yordamida buzishga 
urinib ko‘rdilar. Islom bayrog‘i ostida konstitutsiyaviy tuzumni ag‘darib 
tashlashga da’vatlar xalqimizning g‘azab to‘lqiniga urilib, parchalanib ketdi. 
Afsuski, mamlakat huquqni muhofaza qiluvchi organ vakillarining 
muammoni tinch muzokaralar bilan hal qilishga urinishlari samara bermadi. 
Diniy ekstremistlar va terrorchilar murosasizlik yo‘lini tutib, tinch aholining 
qurbon bo‘lishiga sababchi bo‘ldilar. Demokratiya xavf ostida qolgan 
8

---

yuqoridagi vaziyatda O‘zbekiston Prezidenti olib borgan oqilona siyosati 
tufayli mustaqilligimizga tahdid bartaraf etildi. Oqibatda bunday aqida-
parastlarning payi qirqildi. Adashgan shaxslar to‘g‘ri yo‘lning ahamiyatini 
kechroq anglab yetdilar (Bu haqda qo‘llanmaning so‘ngi qismlarida batafsil 
to‘xtalamiz). 
Dunyoviy, demokratik siyosiy taraqqiyot yo‘lini tanlagan ko‘p 
konfessiyali O‘zbekiston uchun diniy davlat qurish milliy va diniy 
nizolarning vujudga kelishiga shart-sharoit yaratishi mumkin. Milliy va 
diniy tarkibi jihatidan murakkab bo‘lgan mamlakatda faqat millatlararo 
tenglik va erkinlik munosabatlarigina milliy birlik uchun sharoit yaratadi. 
Mazkur ijtimoiy holat dinshunoslik faniga ehtiyojni yanada oshiradi. 
Ushbu ehtiyoj yana bir muhim ijtimoiy hodisa bilan bog‘liq. Ma’lumki, 
mustaqil iqtisodiy, siyosiy va madaniy taraqqiyot yo‘liga kirgan 
O‘zbekiston jahon hamjamiyatining teng huquqli a’zosiga aylandi. Ayni 
vaqtda u turli diniy mafkuralarga ega davlatlar bilan hamkorlik qilmoqda. 
Bunday sharoitda nafaqat huquqni muhofaza qiluvchi organlar 
xodimlaridan, balki har bir fuqarodan jahon dinlari, turli diniy oqim va 
mazhablar haqida ilmiy tasavvur va tushunchaga ega bo‘lish talab qilinadi. 
O‘zbekiston hududida, yuqorida eslatib o‘tilganidek, ko‘plab diniy 
konfessiyalar faoliyat ko‘rsatmoqda. Dinshunoslik fani diniy konfessiyalar, 
ularning tarixiy ildizlari, vatani, hozirgi holati va mavqei haqida ham bilim 
beradi. Shu ma’noda u falsafiy fanlarga yaqin turadi. Dinshunoslik diniy 
e’tiqod va uning tabiati, muayyan diniy dunyoqarash haqida chuqur tahlilsiz 
umumiy ilmiy tasavvur hosil qiladi. Dinshunoslik nafaqat islom, balki 
jahonning boshqa dinlari – buddaviylik, xristianlik, iudaizm, hinduizm va 
boshqa diniy e’tiqodlar haqida ham tasavvur beradi. Dinlarning yo‘nalishlari, 
oqimlari (mazhablari) haqida faqat dinshunoslik predmeti orqali keng 
tasavvur hosil qilish mumkin. Shu ma’noda, dinshunoslik, o‘z tarkibi va 
tabiatiga ko‘ra, umumlashtiruvchi va tartibga soluvchi fan bo‘lib, diniy 
e’tiqodning ibtidoiy ko‘rinishidan hozirgi holatiga qadar bo‘lgan tarixiy 
evolutsiyasini o‘rganadi. 
Dinshunoslik bilimlarning kompleks (lotincha complexus – aloqa, 
birikma degan ma’nolarni anglatadi. Predmetlar, harakatlar va vo-
qeliklarning birikmasi bo‘lib, ular bir butunlikka birlashadi) tarmog‘ini 
tashkil etadi. Ushbu fan ilohiyot, falsafiy va ilmiy fikr rivoji natijasida 
shakllandi. 
Diniy bilimlarning tarixan tashkil topgan birinchi shakli ilohiyot 
(teologiya grekcha teos – xudo va logos – ta’limot degan ma’noni 
anglatadi), ya’ni xudoni o‘rganuvchi ta’limotdir. 
9

---

Ilohiyot muayyan dinning aqida (qoida)larni, muqaddas yozuvlar va 
diniy tashkilotlar hujjatlarini odamlarga tushunarli tilda yetkazib beruvchi 
ta’limotdir.