O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademi ya a. A. Mavlyanov
Yüklə 417,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
В
А 54 А А EMAS O‘zaro tobelik munosabatida ikki yoki undan ortiq tushuncha bir tushunchaning hajmiga kiradi. Masalan, «chiziq» tushunchasiga «egri chiziq», «to‘g‘ri chiziq», «siniq chiziq» tushunchalari kiradi. «Jinoyat», «o‘g‘rilik», «qotillik» tushunchalarining ham o‘rtasida o‘zaro tobelik munosabati mavjud. Chunki «o‘g‘rilik» bilan «qotillik» tushunchalari «jinoyat» tushunchasiga tobe bo‘lib, lekin o‘zaro bir-biriga bo‘ysunmaydi. Mazkur munosabat Eyler doirasida quyidagicha ifodalanadi: В А С 3. Tushunchalar ustida mantiqiy amallar Tushunchalar ustida umumlashtirish, chegaralash, bo‘lish, ta’riflash, tasniflash kabi mantiqiy amallarni bajarish mumkin. Tushunchalarni umumlashtirish usuli yordamida bir tushuncha hajmini tashkil etuvchi buyumlarga xos bo‘lgan ayrim belgilarni birma-bir olib tashlash yo‘li bilan boshlang‘ich tushunchaning hajmi kengaytiriladi. Boshqacha aytganda, tor hajmdagi tushunchalardan keng hajmdagi tushunchaga boriladi. Masalan, «yozuvchi» tushunchasidan «aqliy mehnat egasi», «inson» tushunchalariga o‘tilganda fikr nisbatan hajmi tor tushunchadan hajmi keng tushunchaga qarab harakatlanadi. Tushunchalarning chegaralanishi usulida tushunchaning hajmi toraytiriladi. Masalan, yozuvchi, o‘zbek yozuvchisi, «Navoiy» romanining muallifi. Tushunchani ta’riflash. Tushunchaning mazmunini, muhim belgilarini ochishga qaratilgan jarayon ta’riflash yoki definitsiya deb ataladi. 55 Buyumlarning muhim belgilari ko‘pligi sababli tushunchaning ta’rifi ularning barchasini to‘liq aks ettira olmaydi. Formal mantiqda buyumlarni to‘g‘ri ta’riflash uchun muhim belgilarni ajrata olish tartibiga katta e’tibor beriladi. Ta’riflash tur, tur belgisi va jins tushunchasi sxemasida harakat qiladi. Masalan, idrok (tur) predmetlarning yaxlit obrazini aks ettiruvchi (tur belgisi) ruhiy jarayondir (jins tushunchasi). Mazkur ta’rifning eng yaqin tur va jins belgisini ko‘rsatish orqali ta’riflashga misol sifatida ko‘rsatishimiz mumkin. Ta’riflar genetik, nominal va real turlarga bo‘linadi. Genetik ta’rif. Genetik ta’riflash (yunoncha «genesis» so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, «manba» degan ma’noni anglatadi) buyumlarning paydo bo‘lishi va kelib chiqishini ko‘rsatish orqali amalga oshiriladi. Masalan, «O‘zbekiston Respublikasi – Markaziy Osiyodagi, sobiq O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining hududida, 1991 yil 31 avgustda paydo bo‘lgan yangi mustaqil davlat», deb genetik ta’riflashimiz mumkin. Nominal ta’rif. Nominal ta’rifda tushunchani ifodalagan so‘z, nom va terminning ma’nosi bayon etiladi. Masalan, «teleskop» grekcha «tele» – uzoq, «skop» – ko‘raman, so‘zlaridan olingan bo‘lib, osmon jismlarini uzoqdan kuzatishda ishlatiladigan predmetdir. Demak, nominal ta’rifdan ta’riflanuvchi terminning ma’nosini ochib berishda qo‘llaniladi. Real ta’rif. Tushunchada ifodalangan predmetning mohiyati va muhim belgilarini ochib berilishiga «real ta’rif» deyiladi. Masalan, «Huquqiy davlat o‘z faoliyatida faqat qonunga suyanib ish ko‘radigan siyosiy tashkilotdir» desak, unda biz mazkur tushunchaning barcha mohiyatli belgilarini ochgan bo‘lamiz va bu real ta’rif bo‘ladi. Tushunchalarni ta’riflash. Ta’riflash teng hajmli bo‘lishi kerak, ya’ni ta’riflanuvchi tushunchaning hajmi ta’riflovchi qismning hajmiga teng bo‘lishi kerak. Masalan, dogmatizm – aqidalarga asoslangan hamda qotib qolgan ta’limot (teng hajmli). Ta’riflashda eng yaqin jins tushunchasini olish kerak. Masalan, badiiy adabiyot – voqelikni so‘z va timsollar orqali aks ettiradigan san’at. Ta’rifning tur belgisi faqat ta’riflanuvchi predmetga tegishli bo‘lishi va uning boshqa predmetlardan farqini ko‘rsatib berishi lozim. Masalan, falsafa – tabiat, jamiyat va inson tafakkuri rivojining eng umumiy qonunlarini o‘rganadigan ijtimoiy fan. Ta’rif inkor shaklida bo‘lmasligi kerak. Ta’riflanuvchi tushuncha boshqa tushunchalar bilan birga ifodalanishi va uning mohiyatini ochib berishi lozim. 56 Ta’rif badiiy iboralarsiz aniq bayon qilingan bo‘lishi kerak. Masalan, hayot – bino kabi chuqur asos va mustahkam poydevorga ega bo‘lishi kerak, degan fikr to‘g‘ri, lekin so‘zning ta’rifi emas. Tushunchalarni bo‘lish. Bo‘linuvchi tushunchaning hajmini nisbatan kichik hajmli boshqa tushunchalarga ajratish tushunchalarni bo‘lishdir. Masalan, «davlat» tushunchasini muayyan asos «boshqarish» usuliga ko‘ra bo‘ladigan bo‘lsak, unda yakka hokimlikka asoslangan va Respublika tipidagi davlatlarga bo‘linadi. Bo‘lish qoidalari: – bo‘lish doimo bir asosga ko‘ra olib borilishi lozim; – bo‘lishning a’zolari yoki qismlari bir-birini inkor etishi shart; – bo‘lish mutanosib bo‘lishi lozim; – bo‘lish uzluksiz bo‘lishi kerak. Dixotomik bo‘lish. Dixotomik bo‘lish buyumlarni ikki guruhga, ya’ni belgi mavjud bo‘lgan narsalar (ular odatda bo‘lish asosini tashkil qiladi) va bu belgiga ega bo‘lmagan narsalarga ajratadi. Boshqacha aytganda, tushuncha ikki qarama-qarshi yoki zid tushunchalarga bo‘linadi. Masalan, sud hukmi adolatli yoki adolatsiz bo‘lishi mumkin. Hayvonlar umurtqali yoki umurtqasizlarga, jismlar organik yoki noorganik jismlarga bo‘linadi. Tushunchalarni tasniflash. Tasniflash predmetlarni bir-biriga o‘xshashligi yoki farqiga qarab, ma’lum guruh, tur yoxud sinflarga bo‘lishdir. Bunda har bir narsa bir sinf yoki bir guruh narsaga muayyan munosabatda bo‘lgan va bu sinfdagi narsalar tuzilishida ko‘rsatilgan joydan o‘rin olgan bo‘ladi. Tasniflashni tabiiy va sun’iy turlarga bo‘lish mumkin. Tabiiy tasniflash – narsalarning muhim belgilari va ular amal qiladigan qonuniyatlarga qarab sinf va guruhlarga bo‘lish. U sun’iy tasniflashdan farqli ravishda, narsalarning qaysi guruhga mansubligini aniqlashda narsadagi tegishli belgilarni hisobga oladi. Bu esa narsaning xususiyati haqida fikrlashga imkon beradi. Masalan, muayyan bir jinoyat o‘rganilib, uning qasddan yoki ehtiyotsizlik oqibatida kilinganligi, qanday sharoitda sodir bo‘lgan va uning jamiyat uchun qanchalik xavfli yoki xavfsizligi ko‘rib chiqilgandan so‘ng, bu ish Jinoyat kodeksining qaysi modda va bandiga oidligi aniqlanadi. Tabiiy-ilmiy tasniflashning mumtoz namunasini D. I. Mendeleyevning kimyoviy elementlari davriy tizimining jadvalida ko‘ramiz. Tabiiy tasnif bilan birga yordamchi sun’iy tasnif ham mavjud. Sun’iy tasnif tashqi belgilarga asoslanib, turli-tuman narsa va ularni aks ettiruvchi tushunchalarni tartibga solish uchun xizmat qiladi. Masalan, 57 kutubxonadagi kitoblarning predmetiga, muallifiga qarab tartibga solish, telefon kitobchasi yoki sinf jurnalida odamlarning familiyasini alifbo tartibida ro‘yxatga olish va boshqalar. Sun’iy tasniflash tabiiy tasniflash mavjud bo‘lgan taqdirda ishlatiladi. Ammo u narsalarning mohiyati haqida xabar bermaydi. Biz yuqorida tushunchaning mohiyatini ochib beruvchi barcha xususiyat va sifatlarni ko‘rib o‘tdik. Xulosa qilib, tushunchaning inson hayotidagi o‘ziga xos o‘rni va ahamiyati haqida muayyan tasavvurga egamiz desak bo‘ladi. Yüklə 417,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|