O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi” faniga kirish. Fanning predmeti, maqsadi va vazifalari

4. Ommaviy axborot vositalari
Fuqarolarning axborot sohasida erkinlik va huquqlarini ta'minlash, axborot va o'z g'oyalarini olish, tarqatish erkinligi va huquqlarini amalga oshirish kabi tarkibiy qismlarni o'z ichiga olgan demokratik jamiyat qurish asoslarining tamal toshi hisoblanadi.
So‘nggi yillarda eng ijobiy o‘zgarishlar ro‘y bergan sohalardan biri axborot sohasidir. Ommaviy axborot vositalari, blogerlar rivojlanib, ochiqlik va so‘z erkinligini ta’minlash davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Bu nimaga o'xshaydi?
O‘zbekistonda ommaviy axborot vositalari soni 2016-yilga nisbatan qariyb 30 foizga oshib, 2167 taga yetdi.
– So‘nggi 6 yil ichida internet-nashrlar soni qariyb ikki baravar ko‘payib, 756 taga yetdi.
– Ommaviy axborot vositalari davlat tomonidan har tomonlama qo‘llab-quvvatlanmoqda – 2022-yil 27-iyundagi PK-294-sonli mazkur qarori munosabati bilan ommaviy axborot vositalariga soliq imtiyozlari va boshqa qator imkoniyatlar berildi.
Ammo bu sohada o‘z yechimini kutayotgan muammolar bor. Ayrim ommaviy axborot vositalari va jurnalistlar kasbiy faoliyatida hamon turli to‘siqlarga duch kelishmoqda. Ko‘pgina davlat organlari va mansabdor shaxslar hamon ochiqlik siyosatiga o‘rganmagan.
Oxirgi yillarda ommaviy axborot vositalari xodimlariga ular tayyorlagan materiallarni tortib olish yoki ularni tarqatmaslikka majburlash maqsadida bir necha marta hujumlar sodir etilgan.
Shu bois davlat organlari faoliyatining ochiqligini ta’minlash, jurnalistlar faoliyatiga to‘sqinlik qilganlik yoki aralashish uchun qonuniy javobgarlikni kuchaytirish masalasiga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Ya’ni, O‘zbekistonda ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish, davlat organlari faoliyatining axborot ochiqligini oshirishga tobora ko‘proq e’tibor qaratilmoqda, bu esa mamlakatimiz siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy hayotidagi o‘zgarishlar mantiqiga to‘la mos keladi.
Shu munosabat bilan bugungi kunda mustaqil ommaviy axborot vositalari faoliyati uchun barcha zarur shart-sharoitlarni, jumladan, demokratik huquqiy asoslarni yaratish muhim ahamiyatga ega.
Konstitutsiyaning yangi tahriri O‘zbekistonda xalqaro standartlarga javob beradigan ommaviy axborot vositalarini yanada rivojlantirishning garovidir.
Yangi tahrirdagi Konstitutsiyaviy qonunning qabul qilingan normalari fuqarolik jamiyatining asosiy institutlaridan biri sifatida ommaviy axborot vositalari faoliyati samaradorligini yanada oshirish, jamiyatda ochiqlik va oshkoralik muhitini yaratish uchun keng imkoniyatlar yaratmoqda.
O‘zbekiston Konstitutsiyasining yangi tahririda XV bob ommaviy axborot vositalariga bag‘ishlangan.³³ U 81 va 82-moddalardan iborat.
Jumladan, 81-moddada: “Ommaviy axborot vositalari erkindir va qonunga muvofiq harakat qiladi.
Davlat ommaviy axborot vositalarining faoliyati erkinligini, ularning axborotni izlash, olish, undan foydalanish va tarqatish huquqlarini amalga oshirishni kafolatlaydi.
Ommaviy axborot vositalari o‘zlari taqdim etayotgan ma’lumotlarning to‘g‘riligi uchun javobgardir”.
Va 82-modda: “Tsenzuraga yo'l qo'yilmaydi.
Ommaviy axborot vositalari faoliyatiga to‘sqinlik qilish yoki uning faoliyatiga aralashish qonun hujjatlariga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘ladi”.
Ochiqlik siyosati qaytarib bo‘lmaydigan jarayon ekanini Shavkat Mirziyoyev bir necha bor ta’kidlagan. Binobarin, ommaviy axborot vositalari va jurnalistlar faoliyatiga to‘sqinlik qilish yoki aralashish qonun hujjatlariga muvofiq javobgarlik asosi sifatida Konstitutsiyada qat’iy belgilangan.
Mamlakatimiz asosiy qonunining yangi tahririda yaqin o‘tmishda hatto orzu qilish ham qiyin bo‘lgan barcha ommaviy axborot vositalarining faoliyati uchun keng imkoniyatlar yaratilgan. Bir paytlar bugungi kunda ommaviy axborot vositalari va ijtimoiy tarmoqlarda yoritilgan narsalarning kichik bir qismini nashr etgani uchun mualliflar qattiq jazolangan, ba'zan esa professional faoliyatga so'zsiz taqiqlangan. Bu cheklovlar mamlakatimiz imidjiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
Ma’lumki, jahon axborot makonida u yerda sodir bo‘layotgan va xalqaro auditoriya uchun muhim bo‘lgan voqealar bilan bog‘liq holda muayyan davlatga e’tibor qaratiladi. Avvalo, ijobiy jarayonlar, siyosiy yoki ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, ular nafaqat muayyan davlat aholisi taqdiriga ta'sir qilishi, balki uning chegaralaridan tashqariga chiqadigan miqyosga ham ega bo'lishi mumkin. Albatta, favqulodda, salbiy xarakterdagi voqealar ham diqqatni tortadi.
Mamlakatning dunyoga tan olinishi, uning ichki va tashqi qiyofasini shakllantirishda ommaviy axborot vositalarining o‘rni shubhasizdir. Masalan, 2000-yillar boshida O‘zbekiston haqida jahon ommaviy axborot vositalarida deyarli hech narsa yozilmagan, mahalliy matbuotning mamlakatdagi real vaziyatni aks ettirmagan materiallari xorijda kam odamni o‘ziga tortgan.
O‘tgan olti-etti yil ichida vaziyat tubdan o‘zgardi. Bugun O‘zbekiston jahon media makonida tobora ko‘proq tanilib bormoqda va bu, birinchi navbatda, ijobiy tomonga o‘zgarib borayotgani quvonarlidir. Nyusmeyker, birinchi navbatda, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy xarakterdagi keng ko‘lamli islohotlar tashabbuskori bo‘lgan, yirik xalqaro maydonlarda salmoqli tashabbuslarni ilgari surayotgan mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyevdir.
O‘zbekiston rahbariyati ochiqlik siyosatini tanlab, eng avvalo mahalliy va xorijiy ommaviy axborot vositalarida samimiy qiziqish uyg‘otadigan yangiliklar manbaiga aylanmoqda. Mamlakat istebbasioni vakillari – parlament a’zolari, vazirlar, diplomatlar, turli darajadagi amaldorlar, ishbilarmon doiralar vakillari oshkora bo‘lishadi. Davlat hokimiyatining barcha tuzilmalarida samarali axborot xizmatlari instituti yaratilgan bo‘lib, u ommaviy axborot vositalari bilan muntazam hamkorlikni yo‘lga qo‘ymoqda. Ommaviy axborot vositalarining tanqidiy chiqishlari e’tibordan chetda qolmaydi, tezkorlik bilan ko‘rib chiqiladi va yuqori darajada o‘z yechimini topadi.
Oldingi qoliplardan chekinish, demokratik tamoyillarga asoslangan amaliy islohotlar, hokimiyatning ochiqligi va fuqarolik jamiyatiga tayanish mamlakat qiyofasini o‘zgartirib, uni nafaqat fuqarolar, balki tashqi dunyo uchun ham jozibador qildi. Toshkentning yangi tashqi siyosat yo‘nalishlari butun Markaziy Osiyoning integratsiyalashuvi va mintaqaning geosiyosiy manzarasining o‘zgarishiga turtki bo‘ldi, bu esa o‘z navbatida global jarayonlarga ta’sir ko‘rsatmoqda.
O‘zbekiston tobora xalqaro miqyosdagi muammolar ko‘rib chiqiladigan yirik forumlar, turli darajadagi sammitlar maydoniga aylanib bormoqda.
Bunday sharoitda O‘zbekiston ommaviy axborot vositalari xalqaro media makonida o‘z ishtirokini kengaytirish, yagona global media maydonining bir qismiga aylanish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda.
O‘zbekistonda sodir bo‘layotgan voqealarni media resurslarning barcha imkoniyatlaridan foydalangan holda tezkor va ayni paytda xolis yoritish, o‘z navbatida, mamlakatimizning yangi demokratik qiyofasini yuksaltirish, dunyoda yanada kengroq e’tirof etilishiga xizmat qiladi.
Bunga nafaqat OAV vakillari, balki u yoki bu yangilik bilan bo‘lishmoqchi bo‘lgan har qanday shaxs uchun cheksiz imkoniyatlarni ochib bergan zamonaviy axborot texnologiyalari yordam bermoqda. Har qanday voqea bir zumda tarmoqqa kirib, Yerning istalgan burchagida mavjud bo'lganda, dunyo onlayn rejimga o'tdi. Natijada, hatto professional ommaviy axborot vositalari ham e'tiborni jalb qilish va o'z o'quvchisini topish qiyin bo'lgan boy ma'lumot bazasi shakllantirildi.
Yangi sharoitda ijod erkinligi bilan bir qatorda kasbiy mahoratni, eng qiziqarli voqealarni topibgina qolmay, ularni zamon talablari asosida tomoshabinlarga taqdim etish qobiliyatini ham oshirish zarur. Sensatsiya va samaradorlikka erishish uchun taqdim etilgan ma'lumotlarning ishonchliligini unutmaslik kerak. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirishda ommaviy axborot vositalarining roli ortib borayotgani ham alohida mas’uliyat yuklaydi. Ommaviy axborot vositalari jamoatchilik fikrini manipulyatsiya qilish vositasi emas, balki jamiyat va hukumat o‘rtasida ko‘prik vazifasini o‘taydi, degan tushuncha kasbiy etika va majburiyatlarga asoslanishi kerak.
Keyingi yillarda mamlakatimizda ommaviy axborot vositalarining huquq va vakolatlarini, faoliyati kafolatlarini ta’minlovchi qator me’yoriy-huquqiy hujjatlar ishlab chiqildi. Masalan, ommaviy axborot vositalari faoliyatini yanada erkinlashtirish va jurnalistlar huquqlarini ta’minlash doirasida 2018-yil 18-aprelda “Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida”gi ³⁴ va "Jurnalistning kasbiy faoliyatini himoya qilish to'g'risida" gi ³⁵qonunlarga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 2-fevraldagi “Axborot sohasi va ommaviy kommunikatsiyalarni yanada rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi ³⁶ PF-5653-son Farmoni bilan Prezident Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi Oʻzbekiston Matbuot va axborot agentligi negizida Oʻzbekiston Respublikasi (OIM) tashkil etildi.
2019-yil 14-sentabr kuni axborot sohasidagi dolzarb masalalar yuzasidan jamoatchilik fikrini shakllantirishda jamoat tashkilotlarining ahamiyatini oshirish maqsadida mamlakatimiz parlamenti huzurida Axborot sohasi va ommaviy kommunikatsiyalarni rivojlantirish bo‘yicha Jamoatchilik kengashi tuzildi.
Uning tarkibiga ommaviy axborot vositalari, jamoat tashkilotlari, fan va madaniyat vakillari, shuningdek, deputatlar, mustaqil ekspertlar va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari mutaxassislari kiritilgan.
2022-yil 27-iyun kuni Qaror qabul qilindi O'zbekiston Respublikasi Prezidenti PQ-294-son. «Ommaviy axborot vositalarini qo‘llab-quvvatlash va jurnalistika sohasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida».³⁷
Amalga oshirilayotgan siyosat tufayli O‘zbekiston axborot makonining jadal kengayishi kuzatilmoqda. Jumladan, mamlakatimizda ommaviy axborot vositalari soni 2016 yilga nisbatan qariyb 30 foizga oshib, 1962 tani tashkil etmoqda. Shu bilan birga, o‘zini blogger deb tanishtirgan va ommaviy axborot vositalari faoliyatida faol ishtirok etayotgan foydalanuvchilar soni 1,3 ming nafardan oshdi.
Bugun O‘zbekistonda axborot erkinligini ta’minlamay turib, ommaviy axborot vositalarini odamlar o‘z fikr va g‘oyalarini, sodir bo‘layotgan voqealarga o‘z pozitsiyasi va munosabatini erkin ifoda eta oladigan maydonga aylantirmasdan turib, demokratiyani chuqurlashtirish, davlatning siyosiy faolligini oshirish haqida gapirib bo‘lmasligini chuqur anglab yetgan. aholi, uning mamlakat siyosiy va ijtimoiy hayotidagi real ishtiroki haqida.
O‘zbekistonning zamonaviy kun tartibiga so‘z erkinligini yanada ta’minlash va ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish bo‘yicha faol chora-tadbirlar kiritilgan, shuningdek, bu borada xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan samarali va konstruktiv hamkorlik uchun ochiq.
Bugun biz ishonch bilan aytishimiz mumkinki, yangi O‘zbekistonning ochiqlik siyosatida ommaviy axborot vositalari faoliyati va so‘z erkinligi mustahkam o‘rin tutadi. Taklif etilayotgan konstitutsiyaviy oʻzgartirishlar esa intellektual erkinlikni taʼminlaydigan erkin, hech qanday aralashuvlarsiz axborot faoliyatining umumiy huquqiy shartlari va chegaralarini shakllantiradi. Taklif etilayotgan o'zgartirishlar, jumladan, boshqalarning huquqlarini hurmat qilishni, davlat xavfsizligini va jamoat tartibini himoya qilishni ta'minlash uchun zarurdir.
Konstitutsiyaga kiritilgan normalar quyidagi ijobiy natijalarga erishishga xizmat qiladi:
birinchidan, ommaviy axborot vositalari huquqlarini amalga oshirishning davlat kafolati, ommaviy axborot vositalarining axborotni izlash, olish, undan foydalanish va tarqatish huquqini kafolatlash jamiyatning ishonchli axborotga bo‘lgan ehtiyojini to‘liq qondirishga xizmat qiladi;
ikkinchidan, ommaviy axborot vositalari faoliyatiga to‘sqinlik qilish yoki aralashish qonunda belgilangan javobgarlikka asos bo‘lishi belgilanishi jurnalistlarning turli ma’muriy tazyiqlardan qo‘rqmasdan faoliyati erkinligini ta’minlaydi.