O’zbekiston respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi maktabgacha ta’lim tashkilotlari direktor va mutaxasislarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

Kurs ishining vazifasi:
1.Muammoning nazariya va amaliyotdagi holatini o`rganish asosida maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyalanuvchilarini ma’naviy – axloqiy tarbiya berishda xalq og`zaki ijodi janrlaridan foydalanishning dolzarb pedagogik muammo ekanligini asoslash.
2.Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyalanuvchilarinilarda bolalarning ma’naviy-axloqiy tarbiyasini shakllantirish jarayonida xalq og`zaki ijodi janrlaridan foydalanishga yo`naltirilgan pedagogik faoliyat mazmuni, shakllari va metodlarini ishlab chiqish va ularni tajriba- sinovdan o`tkazish.
3. “Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyalanuvchilarini tarbiyalanuvchilarini ma’naviy –axloqiy tarbiyalashda xalq og`zaki ijodi janrlaridan foydalanish texnologiyasini yaratish va xalq og`zaki ijodi janrlaridan foydalanishga yo`naltirilgan ilmiy- metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
I Bob. Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiylanuvchilariga ma’naviy – axloqiy tarbiya berishda xalq og’zaki ijodidan foydalanishning shakl va usullari
I.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida milliy qadriyatlarning ifodalanishi.(Xalq dostonlari misolida)
Insoniyat taraqqiyotida avloddan-avlodga ko`chib, tarix sinovlaridan o`tib kelayotgan umuminsoniy va madaniy-ma’naviy qadriyatlar, milliy an’analar, axloqiy omillar va urf-odatlar muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Chunki ular xalqning jamoa ijodkorligining mahsuli bo`lib, insonlarning talab-ehtiyojlari zamirida aql-zakovat bilan yaratilgan, ularning tasavvuri, dunyoqarashi, tafakkuri, orzu-armonlari, e’tiqodi va axloq-odob qoidalarini o`zida mujassam etgan, jamiyatning ma’naviy-madaniy rivojiga katta hissa qo`shuvchi moddiy va ma’naviy boyligi bo`lgan.
Xalqning bu boyligi, birinchi navbatda asrlar davomida avloddan-avlodga o`tib kelayotgan o`zbek xalq og`zaki ijodi asarlari – qo`shiq, maqol, topishmoq, afsona, rivoyat, latifa, ertak, naql va dostonlarda o`z aksini topgan. Chunki ularda xalqning pedagogik g`oyalari, dunyoqarashi, ruhiy kechinmalari, ma’naviy-axloqiy ideallari o`ziga xos yo`sinda aniq, ibratli va qiziqarli tasvirlargan, hikoya qilingan voqea-hodisalarda o`rnak bo`ladigan o`gitlar berilgan, xalqning hayotiy tajribasi, milliy an’analari, urf-odatlari va falsafasi bayon etilgan. Xalq og`zaki ijodi asarlari badiiy jihatdan yuksak takomilga ega ekanligi, tinglovchilarning, ayniqsa, yosh bolalarning oson tushunishiga, idrok etishiga qulayligi tufayli xalq pedagogikasining eng muhim, ko`p qamrovli va tarbiyaviy ta’siri g`oyat kuchli tarmog`i hisoblanadi. Chunonchi, maqollar xalqning ijtimoiy, iktisodiy, siyosiy va madaniy tajribalari, hayotiy kuzatishlari asosida vujudga kelgan fikrlarni lo`nda, aniq va obrazli ifodalovchi bir vosita bo`lsa, naqllar hayotiy tajribalari, nasihatomuz fikrlari, donishmandligi, axloq qoidalariva falsafasini sodda syujet, ibratli mazmunda ifodalovchi hikoyalardir. Ertaklar esa falsafa, axloq, din, badiiy to`qima va hayolotga asoslangan xalq donishmandligining mahsulidir. Shu bois ertakdagi to`qima voqea-hodisalar silsilasida xalqning ma’naviy qadriyatlari, urf-odatlari, axloq-odobning o`ziga xos milliy xususiyatlari namoyon bo`ladi. Rivoyatlar ham asosan ijtimoiy-maishiy voqealarni, tarixiy shaxs va hodisalarni uydirmalar vositasida bayon etuvchi kichik xajmli hikoyalar bo`lib, ularda lutf va nazokat, aql va idrok, ishq va vafo, adolat va sahovat, vatanparvarlik va mehnatsevarlik madh etiladi, zulm va zo`rlik, xaqizlik va bosqinchilik qoralanadi.
Ayniqsa, xalq og`zaki ijodining yirik namunasi hisoblangan dostonlarda umuminsoniy qadriyatlar mujassamlashgan bo`lib, ularda xalqning turmush tarzi, axloq-odobi, urf-odatlari, marosimlari, an’analari, orzu-umidlari, erk va ozodlik yo`lidagi mardonavor kurashlari, vatanparvarligi, sevgi-muhabbatga sadoqati, kelajakka yaqqol ifodalangan. Buni “Alpomish”, “Yakka Ahmad”, “Rustamxon”, “Murodxon”, “Oysuluv”, “Shirin bilan Shakar”, “Kuntug`mish” kabi dostolarida ko`rish mumkin. Chunki bu dostonlar, avvalo, xalq pedagogikasining tarkibiy qismini tashkil etib, ularda oila va bola tarbiyasi, kelin-kuyov mas’uliyatli va burchi, ota-ona va o`zgalarga hurmat tuyg`usi, do`stlik va hamkorlik, xayru sahovat va mehmonnavozlik, sevgi va sadoqat, jasurlik va qahramonlik fazilatlari kabi ma’naviy-axloqiy qadriyatlar ulug`langan. Misol uchun bu dostonlarda qanday milliy qadriyatlar o`z ifodasini topganini ko`zdan kechiraylik.
“RUSTAMXON” dostoni Oqtosh viloyatining bahodiri Rustamxonga bag`ishlangan bo`lib, uning kundoshlar tuhmatiga yo`liqqan onasi Huroyimni jallodlardan qutqarish yo`lidagi jasurligi va onasi bilan o`z yurtidan boshini olib ketgan davridagi g`aroyib va hayotiy sarguzashtlari tasviridan iborat. Dostondagi tarbiya vositalaridan biri shuki, unda xalqimizning ayolga samimiy munosabati, onaga nisbatan hurmat va e’zozi, onalik va bolalik baxtu iqboliga bo`lgan mehru muruvvati g`oyat hayajonli lavhalarda tasvirlangan. Masalan, otasi Sultonxon podsho buyrug`i bilan 300 jallod tomonidan onasi Huroyimning Mansur doriga haydab ketilganligini eshitgan o`n to`rt yoshli Rustamxon otni egarlab, jang asboblarini ilib, ikki tozisini yo`lga solib, jallodlar ketidan kuvlab boradi va ularga qarshi jangda katta g`ayrat-matonat ko`rsatadi. Dostonda begunoh onani-tuhmatga 13 yo`liqqan Huroyimni qutqarish, unga omonlik tilash yo`lida xalqning diniy qarashlari, islom g`oyalari bilan bog`liq tasavvuridan ham g`oyat o`rinli foydalanilgan. Avvalo uch xotindan ham farzand ko`rmay, shohlik shavkatini ham tashlab ketishga rozi bo`lgan Sultonxon diniy udumga ko`ra, so`fi-darveshlardan fotiha olgandan keyin, “hademay Huroyim degan o`rtancha xotini xomilador bo`lib qoladi”. So`ngra xalqning diniy tushunchasiga ko`ra, Mansur dori begunoh tuhmat bilan o`ldiriladigan kirishilar uchun qurilgan. Shu bois Huroyimning begunoh o`ldirilishini istamagan xalq xudoga iltijosini Huroyim tilidan shunday izhor etadi:
“...Senga osilgandir tuhmatning bari,
Begunoh quridi oyimning sho`ri,
To`rt ming gaz ko`taril Mansurning dori,
Otganda etmasin jallod arqoni!
... Huroyim bu so`zni aytib bo`lgandan keyin dor shiqirlab, poyidan qo`zg`alib ko`tariladi. Dor ham endi bu tuhmatdan xazar qiladi...”
(Rustamxon, 386-387-sahifalar).
Dostonda sharqona tarbiyaning yana bir ko`rinishi farzand odob-axloqi, mehr – shavqati va burchining ota-onaga itoatida, hurmat qilishida, gap qaytarmasligida namoyon bo`lishidir. Chunonchi, Rustam zolimlarni engib, onasini eson-omon ko`rgandan keyin, endi Oqtoshga qaytamizmi, deb onasidan maslahat so`raydi. Onasi shunday javob qaytaradi:
“Meni desang Oqtosh elga bormayman,
Otangning diydori qursin, ko`rmayman,
Qaytib borib, bu ish esimga tushib,
Sira, bolam, burungiday bo`lmayman…..
Rustam esi kirib qolgan, kitob o`qib har gapning ma’nosiga tushunadigan bo`lgan, serfahm, aqli ko`p yigit edi. Enasining so`zlarini tinglab, ma’nosiga tushunib, ...enasining gapi ma’qul bo`lub: . Ena, unday bo`lsaixtiyor senda-da. Sen shu gaplarni aytding; men otamning qoshiga bormayman, sendan ayrilib qolmayman. Tirik bo`lsak, bir tepada, o`lik bo`lsak bir chuqurda. Endi senning hayoling qaerda bo`lsa, mening ham hayolim shu erda, dedi”.
Ona va bola o`rtasidagi shu birgina samimiy muloqotdan ajdodlarimizdan meros qolgan hurmat, mehr-muhabbat qoidalari targ`ib etilgani yaqqol ifodalangan. Aniqroq qilib aytadigan bo`lsak, bunday ota-onaga, kattalarga hurmat qoidasi asosini e’zozlash, rag`batlantirish, qo`llab-quvvatlash, xizmatga tayyor turish, avaylash, ma’qullash, to`g`ri maslahat berish, ranjitmaslik, samimiy va iltifotli bo`lish kabi muhim insoniy fazilatlar tashkil etishi ta’kidlangan.
“Rustamxon” dostonida bunday ma’naviy qadriyatlar va milliy an’analarni unda tasvirlangan barcha voqea-hodisalar va obrazlarda ko`rish mumkin. Zotan, dostonning asosiy g`oyaviy yo`nalishi ham – ona yurtga muhabbat qo`yish, oddiy kishilarga muruvvat ko`rsatish va yaxshilik qilish, dushmanga nisbatan g`azab va nafrat bildirish, olijanob ezgu niyatlar yo`lida qat’iyat, dovyuraklik va jasurlik ko`rsatish, katta yoshdagi kishilarga jumladan, ota-onaga mehr-shafqatli, muruvvatli, sahovtli bo`lish, insonlar o`rtasidagi birodarlikniulug`lashdan iboratdir.
“MURODXON” dostoni o`zbek xalq ijodining muhabbat mavzuini kuylovchi eng nodir asarlaridan biridir. Doston syujetini Oqtosh mamlakatining 14 podshosi Murodxonning unga bir ko`rinish bergan Orzigul parini sevib qolishi, oila qurish maqsadida uni izlab, uzoq yurtlarga ketishi, qahramonliklar ko`rsatib, ma’shuqasining visoliga etishuvi tashkil etadi. Shu bois dostonda ilgari surilgan asosiy g`oya – har qanday ezgulik, olijanoblik, do`stlik, vatanparvarlik, qahramonlik, dovyuraklik faqat sof sevgi tufayli amalga oshishini, faqat muhabbatgina inson kamolotini, ma’naviy qiyofasini belgilab berishini va u yovuzlik, yomonlik, adolatizlik ustidan tantanani ta’min etuvchi kuch ekanini ko`rsatishdan iboratdir. Masalan, Murodxon na mamlakati, na nomu nishonidan darak bermagan pari – Orgzigulni izlab, kimsasiz, suvsiz cho`lu biyobonlardan o`tadi, “borgan odam qaytib yurtni ko`rmagan” baland va xavf – xatarli tog`lardan oshadi, boshi va oxiri ko`rinmaydigan Xunxor daryosidan uch oyu o`n kun deganda kechib o`tadi. Nihoyat Ko`lquduq mamlakatining podshosi Oqilxon bilan tanishib uning yordamida Orzigulni yurti Guliston mamlakati ekanligini bilib, yana yo`lga tushadi. Ko`p beklarni halok qilgan “juda zo`rabor” Afsar devni engib, u bilan do`stlashadi va dev taqdim etgan falang otda ko`kka uchib, Guliston mamlakatiga boradi. Orzigulni olib, Afsar devning manziliga qaytib keladi. Ketidan o`n ikki ming lashkar bilan quvib kelgan Qiron shoh lashkarlariga qarshi yakka o`zi jang qilib, uni engadi va shohning rozi-rivoligini olib, Oqtosh yurtiga omon-eson etib keladi. Ana shunday voqealar rivoji davomida xalqimizning haqiqiy sevgi, mehru vafo, do`stlik, samimiylik, olijanoblik, mardlik, baxodirlik, epchillik, uddaburonlik, sabru-matonat, jonbozlik, aql-idroklik, fahm-farosatlilik, ishonch, sadoqat, saxiylik, odillik, mehmonnavozlik kabi qadriyatlar ulug`lanadi.
Misol uchun dostonda ajdodlarimizning sharqona odob-axloqini, fe’latvorini va muruvvatini ifodalovchi vosita bo`lmish mehmondo`stlik qadriyati fanday ifodalanganini ko`zdan kechiraylik. Ma’lumki, Sharq xalqlariga xos mehmondo`stlik eng qadimgi davrlardan mavjud bo`lib, hozirgi kunda ham o`z ahamiyatini yo`qotmagan qadriyatlardan hisoblanadi. Chunki mehmondo`stlik odamga mehr qo`yish, bir-biriga sahovatli va oqibatli bo`lish, oqko`ngillik va olihimmatlilikning yuksak ifodasidir. Buni biz “Murodxon” dostonidagi ijobiy obrazlardan biri – Ko`lquduq mamalakatining podshosi Orzigul parining do`sti Oqilxon timsolida g`oyat jozibali tasvirlanganini ko`ramiz. Oqilxonning do`stlikni qadrlashi va e’zozlashi, do`st uchun har qanday yaxshilikni, mol-dunyoni ayamasligi uzoq yo`ldan piyoda horib-yaaryaab kelgan, ochlikdan holdan toygan, mashaqqat chekkan Murodxonga ko`rsatgan mehribonligida, mehmondo`stlikning barcha rasm-rusumlariga rioya qilib, izzat-ikrom bilan kutib olganida yaqqol ko`rinadi: “Murodxonning ... ko`nglini xushlab, ko`shkiga boshlab olib borib, ostiga palos tashlab, qirqin qiz bekning xizmatida turdilar
Oqilxon ... Murodxonning oldiga kelib, qo`l uzatib ko`rishib, so`rashib, dasturxon yozib, har turli taomlardan tortib, ko`p siylab tashladi
Murodxonning oldiga pista, rusta, bodom, har xil alvonda nozu ne’mat narsalardan tortib, oltin kosalarga sharob suzib, Murodxonning ko`nglini xuo`lab ziyofat ustiga ziyofat, asal ustiga sharbat tortib, maylisni qizitib o`tira berdi. Hammasi zarli-zarbof kiyimlardan kiyib, Murodxonga jilvalar qilib, ko`nglini olib, nozlar bilan gapira berdi...”.
Shu xilda vaqtixushlik bilan oqshomni o`tkazib, Oqilxon ertalab mehmon bilan tanishadi, uni maqsadi yo`lida xizmat qilishiga va’da berib, o`z mamlakatini mehmonga ko`rsatadi.
“Oqilxon shahrining yarmini Murodxonga ko`rsatib, past ko`cha, tor ko`cha, rost ko`cha – barini ko`rsatib, guliston chorbog`lariga iyartib, shunday dumog`ni chog` qilib, shul kechani o`tkardi. Shul kecha o`tdi, xo`p yaxshi qildi xizmatdi, oqshom yotdi. Tong otdi. Kun choshkua haddiga etdi. Shunda Oqilxon qirqin kanizlariga buyurdi: - Qora qashqa tulporni egarlab olib kelinglar! – dedi.
... Bu qirqin qizlar hammasi jam bo`lib, otning oldiga bordi. Yalang`ochlab, qashlab, supurib-sidirib, ... otning ustiga tilla, zarli-zarbof abzallarni solib, turli po`pak-tillalarni taqib, otni bezab, tilla yuganlarni urib, har xil kashtali tillaning suvini yugirtgan davirlarni solib, tilla egarni otning beliga urib, yaxshilab, hamma anjom-abzallarni urib, bezab bo`lib otning jilovini hammasi ushlab, bu tulpor otni o`rtaga olib, etaklab, sozlab bora berdi... Shunda Murodxon bu otni ko`rib, vaqti xush bo`lib, dumog`i chog` bo`ldi.
Shunda Oqilxon xazinasini ochdirib, podsholik dag`dag`a bilan turli sarpolar olib kelib, yaxshi sarpo – bosh oyoq kiyimlardan Murodxonga yoptirdi. Safarning kamchilik asboblaridan Murodxonga berib, har nima yovga kerak bo`lsa, hammasini tayyorlab, qo`liga yaxshi tilla dastli qamchin, yaxshi ispixon shamshirlarni ham berdi.
Qizlar uzangini bosib, Oqilxon qiz Murodxonning qo`ltig`iga suyab, Murodxon uzangiga oyoq qo`yib, “bismillo”, deb otga mindi”.
Ana shunday keyin Oqilxon Murodxonga oq yo`l tilab, fotiha beradi va qirqin qizlariga amr qilib, Murodxonni shahar darvozasidan chiqartirib, yo`lga solib yubortiradi.
Bu parchadan ravshan ko`rinib turibdiki, ajdodlarimizning mehmon kutish qoidalari, mehmonnavozlik rasm-rusmlari juda qadimdan mavjud bo`lib, asrlar osha sayqal topib kelgan xalq dostonlarida, buyuk mutafakkir allomalarimizning asarlarida pedagogik tarbiyaning bir amaliy shakli sifatida bayon etilib, milliyong va g`ururni shakllantiruvchi bir tarbiyaviy vosita sifatida hamon davom etib kelmoqda. Zotan, mehmondo`stlik, qadriyati negizida o`zbek xalqining insoniylik, samimiylik, do`stlik, xayrihohlik, saxiylik xususiyatlari, mehmon kutish, kuzatish, sovg`a tortiq qilish odobi bilan bog`liq taomillar yotadiki, ularni o`rganib, umumlashtirib, hozirgi ta’lim-tarbiya tajribasiga singdirish ilmiy-amaliy mohiyat kasb etadi
“ShIRIN BILAN ShAKAR” dostoni ham o`zbek xalq epik ijodiyotining yaxshi bir namunasi bo`lib, unda oila va bola tarbiyasi, ota-onaning bola tarbiyasi uchun mas’uliyati va burchi, farzandga nisbatan dili pokligi va mehrmuruvvatliligi muammolari xalq orzu-havasi talqinida hal etiladi. Chunonchi, doston syujeti afsonaviy Quyonqi yurtining podshosi Qosimxonning sakson xotinlaridan biri – Bo`tako`zdan bir o`g`il, vazirning xotinidan ham bir o`g`il tug`ilishi bilan boshlanadi. Biroq vazirning xotini o`lib, o`g`li etak ostida qoladi. Bo`tako`z vazirning bolasini ham emizib, parvarish qiladi. Podshoning o`g`liga Shakarbek, vazirning o`g`liga Shirinbek deb nom qo`yib, ular aka-uka bo`lib o`sa beradilar. Ular etti yoshga etib, savodxon bo`lib, birinchi ovga chiqqanlarida 16 tuhmatga yo`liqadilar: o`gay onalari Kenjaoyim o`zining epchi g`ozini ovlagan Shirin bilan Shakardan ranjib, Qosimxonga o`g`illaring meni zo`rladilar, deb shikoyat qiladi. Natijada ular otalarining amri bilan Mansur doriga osib o`ldirishga hukm qilinadi.
Dostondagi bundan keyingi voqealar davomida Shirin bilan Shakarning pirlari Alovxo`ja yordamida dor ostidan qutulib, o`z ota yurtlaridan bosh olib ketganlari, uzoq mashaqqatli sargardonlikdan keyin Chibich cho`liga kelib qolganlari, bunda baland Zil tog`i etagida Xoliyor bobo ismli bir chol bilan topishib, undan bu tog` ichida Gulgun pari borligini, Qoraxon shoh parining xushtori ekanini, lekin parini daxshatli ajdar qo`riqlab yotgani uchun bu yerda har yili son-sanoqsiz shoh lashkari qirilib ketayotganini bilib oladilar. Charchab qolgan ukasini tog` to`shida qoldirib, tog`ning yuzasiga chiqqan Shakarbek ajdar domiga ro`baro` bo`ladi va komil piri Alovxo`jadan madad tilab, ajdarni o`ldiradi. Ajdarning ikki shohi tilsimi bilan sirli tog` ichiga kirib, Gulgun pariga uylanadi. Akasini yo`qotgan Shirin esa yolg`iz qolib, to`satdan yo`ldan o`tayotgan qalandarlarga qo`shilib Shakarbekni izlab ketadi.
Doston qahramonlarining jangnoma xilidagi sarguzashtlari shundan keyin boshlanadi. Zil tog`iga bostirib kelgan Qoraxon shoh lashkarini tor-mor qilishi, so`ng shoh xiylasiga tushunmay, ayyor kampirning tuzog`iga tushib, sevgan yoridan ajralishi, Gulgun pari maslahati bilan Zil tog`iga kelgan Shirinbek boshliq qalandarlar bilan Qoraxon shoh yurtiga bostirib borib, son-sanoqsiz lashkarni yengishi, shu mamlakatga xon bo`lib, Gulgun pari bilan qaytadan topishishi tasvirida Shakarbekning jasurligi, qahramonligi, olijanobligi, sevgisiga sadoqati, onasiga muhabbati, ukasiga jigarlik samimiyati va jonkuyarligi, hokimiyatni boshqarishdagi tadbirkorligi va odamlarga g`amxo`rligi yaqqol namoyon bo`la boradi. Shu ma’noda “Shirin bilan Shakar” ham ishqiy, ham insoniy sadoqat, ham qahramonlik sarguzashtlarini o`z ichiga olgan doston bo`lib, u xalq pedagogikasining hozirgi zamon tarbiyasi uchun ham o`z qadrini yo`qotmagan qadriyatlarga g`oyat boy asardir.
Masalan, dostonda oilaviy bir janjal kabi maydonga chiqqan ota-bola g`avg`osini ko`zdan kechiraylik. Qosimxon ko`pdan duo olib farzandli bo`lganiga qaramay, ko`p xotinlaridan biri Kenjaoy tuhmati bilan Shirin bilan Shakarni o`limga hukm qiladi. Shu o`g`illarini tuqqan va asragan Bo`tako`z oyimning ko`z yoshlari ham podshoga aslo ta’sir qilmaydi:
Tilab olgan o`g`lin poshsho o`ldirar,
Ko`rib hayron qoldi qancha odamlar...
Hech zamonda shundayin gap bo`larmi,
Poshsho farzandini dorga ilarmi?
Hatto Qosimxon qo`l bergan Alovxo`ja eshon ham Shirin bilan Shakar gunohini tilab kelganida podsho quloq solmaydi:
Zulm qilma Shirin, Shakar to`raga,
Alovxo`ja piring tushdi oraga......
Shubhasiz, bu xalq ongi, e’tiqodida ifodalangan diniy orzu va dunyoqarashdir. Ma’lumki, din – ijtimoiy ongning shakllaridan biri bo`lib, tarixiy zarurat sifatida paydo bo`lgan va asrlar davomida yashab, axloq, qonun, turmush, 17 hayot tarziga, diniy ma’naviy qadriyatlarga katta ijobiy ta’sir ko`rsatib kelgan. Shu ma’noda burungi zamonlarda pirga, eshonga katta e’tiqod qilingan, uning maslahatlari bilan ish tutilgan, hatto buyuk jahongirlar ham o`z piriga itoat etganlar. Biroq “Shirin bilan Shakar” dostonida Qosimxon o`z pirining maslahatlarini ham olmay, o`zining o`ta johilligini, toshbag`irligini ko`rsatadi. Bundan achchig`i chiqqan Alovxo`ja Qosimxonga shunday javob qaytaradi:
Jafolar solarman tandagi jonga...
Sen bejoy teginding menday eshonga.
Hali ham bir Shirin, Shakar hurmati,
Otar edim taxti baxting osmonga... (Shirin bilan Shakar, 25- sahifa).
Haqiqatdan ham, dostondagi butun voqealar rivojida Alovxo`ja Shirin bilan Shakarga rahnamolik qilib, madad berganining guvohi bo`lamiz. (Mansur doriga osilishdan saqlab qoladi. Haqiq tog`ida dallodlar tomonidan boylab tashlangan aka-ukalarning qo`lini echadi, ajdarni o`ldirishga yordam beradi. Bo`tako`z oyimni tinchlantirib, “O`n sakkiz yildan so`ng o`g`ling keladi” deb bashorat qiladi).
Otasidan jabr ko`rgan Shirin va Shakarda otaga hurmat, farzandlik mehri bo`lishi mumkinmi? Buni biz Haqiq tog`ida ularni Alovxo`ja pirlari boylovdan xalos qilgandan keyin aka-uka muloqotidan bilishimiz mumkin:
Shirin shunday deydi:
Endi ko`rsak Quyonqiday shaharni,
Tirikmiz, enamga bersak xabarni,
Shodu xurram qilsak ul mushtiparni.
Bizlar uchun qonlar yutib qolgandir,
Qora kiyib, hali yig`lab yurgandir. (Shirin bilan Shakar, 53- sahifa).
Shakarbek Shirinning so`ziga shunday javob qaytaradi:
Qursin ota yurt, Shirinjon, bormaymiz,
Balki borsak, bizlar omon qolmaymiz.
Mundan borib burungiday bo`lmaymiz,
Otamning diydori qursin, ko`rmaymiz... (Shirin bilan Shakar, 53- sahifa)
Ko`rinib turibdiki, ular otalaridan yuz o`girganlari holda onalarini sadoqat bilan sevadilar, uning farzandlari uchun chekayotgan iztiroblari, ko`z yoshlariga achinadilar, ona diydorini qo`msaydilar. Shakarbek o`zining alamzada onasini o`n to`rt yil mobaynida bir daqiqa bo`lsa ham esidan chiqarmaydi, mudom uning xayoli bilan yashaydi. Hatto Qoraxon davlatini tor-mor keltirib, o`zi xon bo`lib, Gulgun parisi visoliga etishganida ham:
Bir necha enasi tushib esiga,
Shakarning uyqusi qochib ketibdi.
Hamma dardin Gulgunoyga aytibdi;
Yotib edim taxt ustida bul kecha,….. (Shirin bilan Shakar, 121- sahifa).
Shakarbek beva-bechoralarni ko`rganda ham ularni onasiga o`xshatib, achinadi va ularga g`amxo`rlik qiladi. Qoraxon yuborgan ayyor kampirning tuzog`iga ilinishi ham xuddi shunday ko`ngilchanligi, sofdilligi tufaylidir.
“Shirin bilan Shakar” dostoni xotimasi sharqona an’ana va tarbiya qoidalari bilan yakunlanadiki, bu dostonning tarbiyaviy ahamiyatini yanada oshiradi. Shakarbek devlar yordamida bir qo`rg`on yasatib, uni osmon-falakka uchirib, 18 Quyonqi shahri yaqiniga qo`ndirgandan keyin o`z dushmanlaridan o`ch olmoqqa shaylanadi. Bu niyatini u Alovxo`ja eshonga izhor etadi:
Nasib qilsa bedovimni minayin,
Olmos po`lat qayrab qo`lga olayin,
Devlarning barini hamroh qilayin,
Ot o`ynatib Quyonqiga kirayin….. (Shirin bilan Shakar, 127- sahifa).
dlarini hech o`ylamay-netmay, yana o`z pirining nasihatiga ham quloq solmay o`limga hukm qilgan ota jazoga loyiq, albatta. Biroq qadimiy sharqona tarbiya mezonlari bunga yo`l qo`ymaydi. Chunki bu mezonlar mazmunida imon, e’tiqod, hurmat, muruvvat kabi tushunchalar mavjud bo`lib, ularning negizini diniy madaniyat, islom dini qonun-qoidalari mohiyati tashkil etadi. Bunday sharqona tarbiya talablariga ko`ra, ota piri buzrukvor, qiblagoh, duogo`y mo`’tabar zot hisoblanadi. Farzand otaga e’tiqodli, muruvvatli, samimiy, itoatgo`y bo`lishi lozim. Otaning duoyi badi, qarg`ishi g`oyat yomon, chunki ona urushsa, qarg`asa, ko`krak suti oraga kirib, farzandni asrar, otaning qarg`ishini qaytaradigan kuch yo`q. “Ota rozi-xudo rozi” maqoli ham shu bois yuzaga kelgan. Shuning uchun ham Alovxo`ja eshon islom dini qonun-qoidalari va an’analaridan kelib chiqib, Shakarbekni murosaga chaqiradi:
Qanday farzand otasiga o`q otar?
Bu shaharga o`q otmagin, bek Shakar!
Bu shaharda sening qiblagohing bor.
Qanday farzand otasiga tig` tortar? (Shirin bilan Shakar, 127-128- sahifalar)
Demak, xalq o`z ijodida Alovxo`ja eshon timsolida yoshi ulug` komil insonni, axloq-odobga oid diniy qadriyatlarning donishmandini ulug`lash bilan sharq xalq pedagogikasida o`z ifodasini topgan ota-onaga hurmat, qarzdorlik va burchdorlik hissini targ`ib etgan. Chunki sharqona tarbiya qoidalariga ko`ra, bu hissiyot talab, pand-nasihat, vijdoniy burch tarzida farzandlarga etkazilgan. Shu bois doston qahramoni Shakarbek o`z pirining nasihatlariga quloq tutib, “o`z ra’yidan qaytdi”, “devlarga javob berdi”, ota-bola ko`rishib yarashdi. (Shirin bilan Shakar, 128-129- sahifalar).
“ALPOMISh” dostoni qadim zamonlardayoq o`zbek xalqi o`rtasida tarqalgan bo`lib, xalq shoir va baxshilari o`rtasida uni kuylash katta san’at, iste’dod va mahorat hisoblangan, uni kuylaganlar esa alohida hurmat-e’tiborga va nufuzga ega bo`lganlar. Shu sababli “Alpomish” dostonining variantlari ham ko`p. Chunonchi, hozirgi kungacha respublikamiz hududida bu dostonning o`ttizga yaqin varianti yozib olingan bo`lib, ular ichida eng mukammali, oyaviy-badiiy jihatdan eng yuksagi Fozil Yo`ldosh o`g`lidan 1928 yilda yozib olingan variantdir. Shuning uchun ham dostonning shu varianti o`zbek va rus tillarida ko`p marta nashr etilib, keng kitobxonlar ommasi tomonidan sevilib o`qilib kelinmoqda. Chunki “Alpomish” dostonida xalqimizning qahramonona o`tmishi-urug`chilikning emirilishi davrida chorvador xalqimiz hayotida davlatchilikning paydo bo`lishi davridagi munosabatlari, ijtimoiy-siyosiy hayoti, udumlari, axloq-odobi, qardoshlik tuyg`ulari, kurashi, o`y-fikrlari, orzu – havaslari yorqin ifodalangan. Shu bois dostonni kengroq tahlil etib, uning pedagogik qimmati va tarbiyaviy ahamiyatini ravshanroq bayon etishga harakat qildik.
“Alpomish” dostoni ikki qismdan iborat bo`lib, unda o`zbek xalqining qabilachilikdan feodalizmga ko`chish davri, feodalizmning dastlabki kunlari tasvirlangan. Dostonning mazmunidan ma’lum bo`ladiki, uning birinchi qismida oila uchun, yor uchun kurash g`oyasi, ikkinchi qismida esa urug` birligi uchun, o`z elining or-nomusi uchun kurash g`oyasi ilgari surilgan.
Doston syujeti o`n olti urug` Qo`ng`irot elida Alpinbiyning o`g`illari akauka Boybo`ri va Boysarilarning farzandsizlik dog`ida iztirob chekib yurishi va dostondagi an’anaviy motivga – diniy e’tiqodga ko`ra, xudo Boybo`riga egiz farzand – bir o`g`il va bir qiz. Boysariga esa bir qiz ato etishi bilan boshlanadi. Mana shu farzand ko`rish voqeasidayoq xalqimizning an’anaviy udumlari – suyunchi olish, to`yga tayyorgarlik, maslahat oshi va to`y o`tkazish udumlari yorqin ifodalanganini ko`ramiz. Chunonchi: “... Biylar shul vaqtda ovdan qaytdi; bu yoqdan shul vaqtda farzandlar er yuziga tushdi. Bir nechalar biylarning oldiga chiqib, suyunchi oldi. Biylar vaqti ziyoda xush bo`lib, manziliga kelib joy olib, har tarafga xabar yuborib, to`y-tomosha qilmoqchi bo`lib chog`lanib, sozlanib, o`n olti urug` Qo`ng`irot elining katta-kichik biylarini, oqsoqol, arboblarini yig`dirib, to`y qilamiz deb maslahat qildi”.
Shu kichik parchada keltirilgan an’anaviy xalq udumlarining nechog`liq hayotiyligi, xalqimiz ongi va odatiga qanchalik chuqur singib ketganligini ularning hozirgi davrimizgacha yashab, davom etib kelayotganligidan ham anglash mumkin. Demak, insonning kundalik hayotida an’analar va urf-odatlar, jumladan, to`y-tantanalari bilan bog`liq udumlar azal-azaldan katta o`rin egallab, muayyan davrning, iqtisodiy va siyosiy tuzumning samarasi hisoblangan.
Halq dostonlarida milliy an’analar, urf-odatlar va insoniy qadriyatlar doim ijobiy obrazlar xatti-harakatlari bilan bog`lab tasvirlanadi, ular timsolida mardlik, to`g`rilik, adolatparvarlik, vafodorlik, halollik birinchi o`ringa qo`yiladi, insoniy qadriyatlar ulug`lanadi. Masalan, “Alpomish” dostonida sevimli yor, oila va urug` birligi yo`lida ko`rsatilgan mardlik, jasurlik, qahramonlik, vatanparvarlik, turli elatlar va xalqlar birodarligi, do`stlik va samimiyat ulug`lanadi. Xalqning qahramonlik va mardlik haqidagi ideallari, sodiq do`st, vafoli yor, oqibatli jon-jigar to`g`risidagi orzu-umidlari dostonning asosiy ijobiy qahramonlari Alpomish, Barchinoy, Qorajon, Qaldirg`och, Qultoy va Yodgorlar timsolida tasvirlanadi. Xalq ularni o`z dushmanlariga qarshi kurashda har ishga qodir jismoniy baquvvat, ma’naviy etuk qahramonlar qilib yaratgan. Masalan, qo`ng`irot urug`i boshliqlari Boybo`ri va Boysarining bolalari Hakimbek va Barchin ajoyib-g`aroyib sharoitlarda tug`iladi va yoshligidayoq shohimardon pirim tomonidan unashtiriladi. Hakimbek yoshligidanoq bahodirona ishlarga qodir bo`lib o`sadi va etti yoshidayoq bobosi Alpinbiydan qolgan o`n to`rt botmonli sari yoydan otib, Asqar tog`ining cho`qqisini uchirib yuborgani uchun Alpomish nomini oladi va to`qson alpning biri bo`lib qoladi.
Alpomishning asosiy jasorati, qahramonligi zakot talab qilganligi uchun akasi Boybo`ridan arazlab, o`n besh kunlik masofadagi qalmoq yurtiga – Kashal eliga ko`chib ketgan Boysari oilasi va uning qizi Barchin ustiga bostirib kelgan 20 qalmoq shohi Toychaxon lashkariga qarshi kurashida va ularni tor-mor qilishida yaqqol namoyon bo`ladi:
Urush qilgan omon ketmas.
Bu o`zbek qanday jodugar.
Yo bu kashmirmi, hiylagar?
Hech kim bo`lmadi barobar,
Ursang botmaydi yaroqlar”... (Alpomish, 158-159-sahifalar).
Alpomishning katta afsonaviy kuch-qudrati, qahramonligi dostonning ikkinchi qismida etti yillik zindondan qutulib chiqib, Toychaxon yuborgan lashkarga qarshi bir o`zi jangga kirib, uni tor-mor qilishda yanada yaqqol ko`rinadi:
Sermaganda jon qutulmas.
Nechovlarin chopib o`tdi.
Qalmoq yurtini bo`zlatdi.
Bunday yurtni izillatdi. (Alpomish, 255-sahifa).
Dostonning ham birinchi, ham ikkinchi qismidagi Qalmoq shoh lashkarlariga qarshi kurashda Alpomishning adolatparvar, oddiy odamlarga jonkuyar va xayrihoh, bechoralarga madadkor ekanini ko`ramiz. Zero, Alpomish qalmoq yurtiga bosqinchilik qilish uchun emas, balki Qalmoqshoh tomonidan molmulki tortib olinib, o`zi xizmatkor qilingan Boysariga madad berish va uni Boysunga olib kelish uchun boradi. Har ikki holda ham Qalmoq shoh lashkari unga hujum qilgani sababli dushmanga qarshi jangga otlanadi. Demak, adolat uchun, haqiqat uchun kurashadi.
Ikkinchi jihatdan bu kurashda Alpomish shu erdagi ilg`or kuchlarga tayanadi. Bular-Qalmoq yurtining malikasi Tovka va oddiy cho`pon Qayqubotdir. Ular Alpomish zindonda yotganda va undan qutulib chiqishida katta yordam ko`rsatadilar. Bunda odamga do`st bo`lib, yaxshilik qilishi, sadoqat va muruvvat ko`rsatishi kerakligi targ`ib etiladi. Bu ulug` insoniy fazilat. Alpomish Toychaxonni mag`lubiyatga uchratgach, Qayqubotni uning o`rniga podshoh qilib tayinlaydi va taxtni egallashini qonunlashtirish uchun Toychaxon qizi Tovkani Qayqubotga xotinlikka olib boradi.
Alpomishdagi chinakam insoniy fazilatlar, uning zulm va razolatga qarshi kurashi, jasur va jismoniy baquvvatligi qalmoq pahlavonlaridan biri Qorajon bilan do`stlashishiga sabab bo`ladi. Masalan, Qorajon Alpomish bilan do`stlashib o`z uyida mehmon qilib turganda onasi Suxayidning mehmonni yoqtirmay aytgan gaplariga javoban shunday deydi:
To o`lguncha yaratganga rost bo`ldim,
O`z fe’limdan cho`pu xastdan past bo`ldim.
Xudoni o`rtaga solib do`st bo`ldim,
Kelgan mehmon sening o`g`ling bo`ladi.
Unday desang, ena, ko`nglim qoladi... (Alpomish, 97-98-sahifalar).
Bu so`zlarning o`ziyoq Qorajonning Alpomishga samimiy va sodiq do`stligidan, unga hech qachon hiyonat qilmasligidan dalolatdir. Haqiqatdan ham dostonda tasvirlangan voqealar shahodatiga ko`ra, Alpomish bilan Qorajon do`stligi adolat va haqiqat, ozodlik va tenglik, inson huquqi va nomusi uchun 21 kurashda borgan sari mustahkamlanib, Barchin shartlarini bajarishga, qalmoqlarning to`qson alpini engishga, Barchin yorini olib, o`z yurtiga keltirishga madad beradi.
Masalan, Barchi qo`ygan shartlarning ikkitasini Alpomish nomidan Qorajon bajaradi: qirq besh kunlik poygada qatnashib, qalmoq alplarining jabr-zulmiga qaramay, birinchi bo`lib etib keladi: bir kam to`qson alp bilan kurash tushib, barini engadi.
Dostonda ana shu kurash lavhalari g`oyat jonli va jozibali tasvirlangan. Chunonchi, Qorajon bilan alplar kurashidan bir lavhani ko`zdan kechiraylik:
...Achchiqlanib tag`i qalmoq keladi,
Qorajonning ishin bari ko`radi...
Shunday qalmoq kelib kirdi maydonga,
Jafolar solgandir tandagi jonga.
Dostonda Qorajon obrazi orqali turli elatlar o`rtasidagi insoniy fazilatlarsadoqat, samimiyat, mehru vafo, jonbozlik,qat’iylik ulug`langanini ko`ramiz.
Alpomishning qahramonlik ishlariga yori Barchin va singlisi Qaldirg`och kabi etakchi ayollar obrazi ham madadkorlik qiladi. O`z elati va yurtiga muhabbat, o`z oilasi, yori va jon-jigarlariga sadoqat, mustaqillik va jasorat bu obrazlarning ichki mohiyatini tashkil etadi. Ular yuksak insoniy fazilatlari, aql-farosati, o`rinli va keskin xatti harakati, jasur va qo`rqmasligi, tadbirkorligi bilan Alpomish va Qorajonni qahramonlikka undaydi. Chunonchi, Barchin g`oyat yoshlik chog`idayoq erkin fikr yuritadigan, ota-onasini xatti-harakatiga norozilik bildirishga o`zida jur’at topadigan obraz sifatida namoyon bo`ladi. O`n ming uyli Qo`ng`irot urug`ini Kashal yurtiga ko`chishini ko`pchilik ma’qullab turgan bir paytda, Barchin bunga qarshi chiqadi. Bu harakati bilan u Alpomish g`oyasini qo`llab-quvvatlaydi. Chunki Boysari boshliq o`n mingli Qo`ng`irot urug`i Boybo`riga zakot to`lashdan bosh tovlab, Kashal yurtiga ketayotgan edi, ular zakotga qarshi edi. Barchin esa elni ko`chmaslikka targ`ib qilar ekan, u Boysariga zakot to`latib, shu erda yashash tarafdori. U qalmoq yurtiga ko`chish yomon oqibatlarga olib kelishini oldindan sezib, bu ishda onasini ayblaydi va undan madad so`raydi:
O`yilmay qo`ymasin kulbai jonam,
Oh urib yig`laydi mendayin sanam.
Qalmoqda qolarda guldayin tanam,
Xuja kelsa chiqar murid vaziri, Xotin bo`lmasmikan erning vaziri?!
Bu lavhada qadim-qadimdan o`zbek oilasida ayol erning o`ng qo`li, maslahatgo`yi, “yarim pir”, “jufti halol” degan milliy an’ana, xotinga ishonch va sadoqat udumi ifodalangan.
Barchin mardlik va dovyuraklikda, o`z kuch – qudratini namoyon qila bilishda Toychaxon alplariga teng keladigan botir, jismoniy jihatdan etuk, alp va go`zal qiz sifatida tasvirlanadi. Chunonchi, to`qson qalmoq alpidan biri Ko`kaman Barchin o`toviga kelib, ota-onangni o`ldirib, “men seni zo`rlikman olarim bordir” deb do`q po`pisa qilganida, Barchin unga shunday dadil javob beradi:
Haq so`zimni ola berding qiyoma,
Qo`lingdan kelganin qilgin, ayama.
Meni olmoqqa haddin bormi, qalmoqlar,
O`z yo`lingga bora bergin, badbaxtlar... (Alpomish, 50-51-sahifalar).
Doston syujetidagi bundan keyingi voqealar tasviri Barchin aytgan so`zlar quruq do`q bo`lmay, haqiqat ekanini tasdiqlaydi. Zotan, dostonda tasvirlangan Barchin Qaldirg`och va boshqa obrazlar afsonaviy bo`lmasdan, o`tmish hayotining tarixiy negizi asosida yaratilgan ideal obrazlardir. Shu ma’noda Barchinning o`z taqdirini o`zi hal qilishi uchun bo`lgan intilishlari qabilachilik davridagi matriarxat hayotining davomidir. Barchinning voyaga etishi bilan oilada unga beriladigan huquq, turmush yo`ldoshi tanlash erki, jamoat, xalq hayotida faol qatnashish, otaonasiga o`z fikr-mulohazasini aytish voqealari uning ko`chmanchi xalqlar qizi ekanidan darak beradi. Maslan, Boysari qalmoqlar yurtiga ko`chib kelganidan keyin, qalmoq shohining to`qson alpi Barchinga sovchi bo`lib kelganda, avval qarindoshlaridan maslahat so`raydi. Ular, bu erga o`zing boshlab kelding, endi “tortinmay bera ber qizingdi” deb maslahat berishadi. Boysari nima qilarini bilmay turganda, qizi Barchinoy unga murojaat etadi:
Juda ham gangidi, boy ota, boshing,
Maslahat berdi-ku qavm qardoshing...
Eshitmagin qarindoshlar so`zini,
Kuyov qilsin to`qson alpning o`zini,… (Alpomish, 55-sahifa)
Bu gap Boysariga ma’qul bo`lib, “O`ng ming uyli Qo`ng`irotdan chiqarib, Barchinni o`tovini ko`tarib, ovloq tepaning boshiga chiqarib qo`ydi. Bul o`tovda qirqin kanizlari bilan Barchin o`tirdi”. Shunda sovchi bo`lib kelgan to`qson alpni Barchin ixtiyoriga yo`llab, Boysari shunday dedi: “Biz maslahat qilib, yil ag`darib ko`rdik, qizimizning yili chichqon ekan, yoshi o`n to`rtga chiqqan ekan, bizning o`zbekning rasmi shunday bo`ladi, qiz o`n to`rtga chiqqan so`ng ixtiyori o`zida qoladi, bizning aytganimizga ko`nmay, tepaning boshiga o`tovini tikib o`tiribdi, o`ziga boringizlar, o`zidan so`rangizlar, biringizga tegarmi, baringizga tegarmi, o`zidan so`rab bilingizlar...” (Alpomish, 57-sahifa).
Shoir Barchinni jamiyatning teng huquqli a’zosi sifatida kuylab, uni jismoniy baquvvat, uzun bo`yli, barvasta qiz kabi tasvirlaydi. Shuning uchun ham Barchin o`z huquqini yaxshi biladi, o`z elida qolgan suyukli yori – Alpomishga e’tiqod bilan umid bog`laydi va sovchi bo`lib kelgan alplarga dadil javob qaytaradi:
Xabar etsa alp Alpomish kelmasmi,
Qalmoqlarga qiyomat kun bo`lmasmi,
Armon bilan senday alplar o`lmasmi,
Holing bilib, to`g`ri yursang bo`lmasmi?! Bu so`zni eshitib, Ko`kaldosh alp turib aytdi: .
O`zbekning qizining dami baland ekan. Ko`kaman! Tushib sudrab chiq bu yoqqa! Ko`kaman alp otdan tushib, otni uyning beldoviga ildirib, bogona qimiz so`rab alamzada bo`lgan, uyning ichkarisiga kirgan. Barchinning kanizlari qo`rqib, uyning to`rida to`planib turgan. Barchin ibo qilib teskari qarab turib edi, Ko`kaman ali Barchinning burumidan ushlab, poygaga qarab torta boshladi. Barchin o`zini o`ngarib, qo`lini uzatdi, bir qo`li Ko`kamanning yoqasiga etdi, bir qo`li bilan belbog`idan tutdi. “Yo pirim”, deb ko`tarib, chalqarmon qilib erga qo`ydi. Chap tizzisini ko`kragiga qo`yib turdi. Og`zi burnidan dirak-dirak qon keta berdi. (Alpomish, 58-59-sahifalar).
Bu lavhada Barchin obrazi afsonaviy qahramon sifatida ideallashtirilib, zo`rlik ko`rsatishga uringan dushmanga qarshi unda g`ayri-tabiiy bir kuch paydo bo`lganligi tasvirlangan. Bu kuch faqat jismoniy kuch bo`lib qolmasdan, ma’naviy kuch hamdir. Inson qatorida yashash huquqiga ega bo`lgan Barchinga shu ma’naviy erkinlik katta jismoniy kuch bag`ishlaydi. Shu bilan birga, Barchin hayotiy obraz: u oddiy inson bolasi, adolatli, insofli, diyonatli ayol. U Ko`kaman alp uchun o`ch olishga hozirlanib, otdan tap-tap tushayotgan alplarni ko`rib, aqlfarosat bilan ish tutadi, alplarning zo`ri Ko`kaldosh ekanini bilib, undan olti oyga muhlat so`raydi va bu bilan alplarning hujumini qaytaradi.
Doston voqealari davomida Barchin obrazi yanada takomillashib, uning insoniy fazilatlari, adolatparvar va haqiqatgo`yligi ochila boradi. Masalan, qalmoq alplaridan so`ragan olti oylik muhlat to`lganda Qo`ng`irot elidan yori Alpomish keladi. Biroq Barchin Alpomish keldi deb, uning etagidan ushlab, ergashib ketavermaydi, balki hamma alplarga, ham Alpomishga to`rt shart qo`yadi, shu shartlarimni bajarganga tegaman, deb va’da beradi. Bu bilan unga ishongan va olti oy davomida zo`rlik qilmay kutgan alplar ishonchiga sazovor bo`ladi. Va’da ijrosi bilan chiroyli degan qoidaga amal qiladi. Shu bilan o`z yoridan ham mardlik, jasorat, dovyuraklik ko`rsatishni, dushmanlarni qoyil qoldirishni, tan berdirishni istaydi. Buni biz Barchinni Alpomishga do`st tutinib, uning nomidan sovchi bo`lib kelgan Qorajonga aytgan so`zlaridan aniq anglab olami:
“Barchin aytdi: - Alpomish kelsa kelibdi-da, Alpomish keldi deb men Alpomishning etagidan ushlab, ketaberayinmi? Bu alplar ham umid bilan olti oyga muhlat bergan. Har kim maydonga ot soladi, otini o`zdirgan odam oladi. Har kimning o`z ko`ngli o`zida qoladi. Mening to`rt shartim bor, shu to`rt shartimni qilgan kishiga tegaman. Xohi Alpomish qilib olsin, xohi qalmoqlarning biri qilib olsin”.
Dostonda Alpomish, Barchin va Qorajon obrazlarida ifodalangan yorga muhabbat va sadoqat, do`stlik va samimiyat, qahramonlik va jasurlik, o`z eliga mehr va vatanparvarlik g`oyalari Qaldirg`och, Qultoy, Yodgor va boshqa obrazlar timsolida yanada takomillashtiriladi. Chunonchi, Qaldirg`och obrazi aka va singil o`rtasidagi jon-jigarlik munosabatlari nechog`lik iliq, samimiy, halol, to`g`ri, mehribon, talabchan, kuyinchak, da’vatkor bo`lishi lozim ekanligini ko`rsatuvchi yorqin bir hayotiy namunadir. Axir chechasi (ya’ni yangasi) Barchinning qalmoqlar yurtida toy-talashda qolganligidan xabar topgan Qaldirg`och akasini darhol yo`lga otlanishga undaydi, sustkashlik qilgani uchun narmoda deb unga tanbeh beradi, “mard yigitning yori talash bo`larmi” deb akasini uyaltiradi, yo`lga soladi. Bu sevgi yo`lida barcha sinovlarga bardosh berishga, qiyinchiliklardan qo`rqmaydigan fidoyi bo`lishga, kerak bo`lib qolsa, mardlik , jasurlik va qahramonlik ko`rsatishga chorlaydi.
Qaldirg`och obrazida ifodalangan yuksak insoniy fazilatlar doston syujetidagi butun voqealar davomida yanada sayqallanib boradi. Chunonchi, akasi Alpomish ikkinchi marta qalmoq yurtiga Boysari amakisini qutqarish uchun borganida Surxayl maston tuzog`iga ilinib, zindonga tushib qoladi. Bu xabarni 24 eshitgan Qaldirg`ochoyim akasining o`rniga podsho bo`lgan Ultontozning zug`umidan qo`rqmasdan, Olatoqqa surgun qilingan Qorajonga xabar berib, Alpomishni zindondan qutqarish uchun jo`natadi. Akasining o`lganligi haqidagi xabarga ishonmaydi, qiyinchiliklarga chidab, Bobir qo`lida tuyalarni boqib yuradi. Akasidan yodgor bo`lib qolgan yakka farzandi Yodgorni parvarish qilib, uning tarbiyasi bilan shug`ullanadi.
Bunda Qaldirg`och obrazi orqali xalqning bardosh, sabr-toqat, umid, kelajakka ishonch, mehnatsevarlik, bolaparvarlik kabi yuksak insoniy xislatlari ulug`lanadi. Bunday fazilatlar mardlikka qanot, harakat dasturi, kulfatdan, g`amalamdan qutqaruvchi vosita bo`ladi.
Dostonda kishilardagi baxillik, badnafslik, ikkiyuzlamachilik, boshqalarni kamsitish shuhratparastlik, nomardlik, vijdonsizlik kabi eng yaramas illatlar ham tanqid qilinadi. Boybo`rining Bodom cho`ridan bo`lgan Ultontoz degan o`g`li Alpomish Kashalga ketib, ko`p yillar daraksiz yo`qolgach, Ultontoz shoshqaloqlik bilan Qo`ng`irot elida o`zini podsho qilib ko`rsatib, darxol qullik xizmatini unutadi. O`zining otasi Boybo`rini xizmatkorga, uning xotinini cho`ri qilib qo`yadi….
“Alpomish” dostoni turkiy xalqlar o`rtasida keng tarqalgan va sevib kuylanadigan asarlaridan biri bo`lib qoldi. Bu doston qahramonlik va go`zallik, do`stlik va birodarlik, vafodorlik va sodiqlik haqidagi xalq ideallarini ifodalagan asar sifatida qimmatlidir. Shu bois keyinchalik uni mustaqil ishlash natijasida uning mazmunini, uslubi va yo`nalishiga yaqin dostonlar yaratildi. Jumladan, Ergash Jumanbulbul baxshi og`zidan yozib olingan “Yakka Ahmad” dostoni ham ana shunday bevosita “Alpomish” dostoni ta’sirida yaratilgan asar bo`lib, unda ham qahramonlik yo`nalishi ustun turadi. Bu doston mazmuni ham Do`rmon elining hokimlari, aka-uka Qoraxon va Sarixonlarning farzandsizlik dog`ida kuyganligini va aka-ukalarning: “agar bizlardan farzand bo`lsa... birovi qiz bo`lsa, birovi o`g`il bo`lsa, quda bo`laylik” – deb ahdlashganligini tasvir etishdan boshlanadi. So`ngra ularning farzandli bo`lishi, Qoraxonning o`g`liga Ahmadbek, Sarixonning qiziga Oqbilak deb ism qo`yilishi, qurg`oqchilik yili aka-ukalarning suv talashib, Sarixonning o`ziga tobe o`n ming uyli Do`rmon urug`i bilan Eronga ko`chib ketishi, Sarixonning Oqbilakka uylanmoqchi bo`lgan Eron shohi Kubodshoh bilan kelishmay qolishi, Aqbilakni shohdan bir yilga muhlat so`rab, Ahmadbekka xat yo`llashi, Ahmadbekning o`z yorini qutqarish uchun Eronga otlanishi va yo`ldagi mashaqqatli, g`aroyib sarguzashtlari hikoya qilinadi.
“Yakka Ahmad” dostonida yuksak muhabbat, insonparvalik, or-nomus va sadoqatlilik fazilatlari, xalqning insoniylik haqidagi orzulari bosh qahramon Ahmadbek timsolida yaqqol ifodalangan: Ahmadbek oddiy, hokisor, pok, halol, oriyatli inson. U o`z yoriga sadoqatli, jonkuyar va vafodor oshiq. U Oqbilakyorining xatini olib, uning hayoti xavf ostida qolganini bilgach, hech ikkilanmay, darrov Eronga safarga otlanadi. Otasining uning safarga chiqishiga qarshilik qilib, Do`rmon qizlari orasidan “olib beray Oqbilakdan yaxshisini”, - degan so`ziga shunday javob qiladi:
...Mard yigitga davron ikki kelmasmi,
Mard o`lsa, xaqini dushman emasmi.
Yori ketsa dushmanlarning qo`liga,
O`ylagil, otajon, o`lim emasmi?!
“Yakka Ahmad” dostonida do`stlikning ulug`vorligi, uning beg`araz maslahatgo`yligi, qiynalganda rahnamo ekanligi g`oyat jozibali tasvirlangan. Buni biz dostonda Ahmadbek bilan Balx shaxzodasi Ernazar va qirq ayyorning biri Alimuhammad do`stligida ko`ramiz.
Ernazar qirq yigit bilan ovga chiqqanda, zangilar tutib olib, baland rabot ichida katta yakka mixga bog`lab tashlaydilar, yigitlarini g`orga qamab qo`yadilar. Ahmadbek ularni qutqarish uchun jasorat va mardlik ko`rsatadi. Ernazarning unga mening kasofatimga qolib o`lib ketish, bu ajalxona, jallodlar makoni, deb iltijo qilishiga qaramay, Ahmadbek, “mard o`g`lon hamrohini tashlab ketarmi?”-deb qo`liga isfaxon qilichini oladi va zangilarni o`ldirib, Ernazar hamda uning yigitlarini ozod qiladi.
Ahdga vafo qilish, do`stlik burchini ado etish azal-azaldan xalq orasida e’zozlanib kelinayotgan an’anadir. Chunki inson va’dasiga vafo qilib, ahdini, burchini bajarar ekan, shu xatti-harakatidan, avvalo o`zi faxrlanadi, el nazarida, do`stlari orasida e’tibori, izzat obro`yi oshadi. Ana shu hayotiy haqiqat dostonda ko`p ijobiy obrazlar orqalig`oyat jozibali tasvirlangan. Chunonchi, Ernazar o`z xaloskori Ahmadbek oldidagi burchini, sodiqlik ahdini bajarishga zo`r fidoiylik, mardlik, xokisorlik, muruvvat ko`rsatadi. Avvalo Baxil pari unga Xonchorboqda Ahmadning olamdan o`tganligini, otasi Qoraxon, enasi va singlisi Qaldirg`ochoyim o`g`li dog`ida shu cho`llarda bo`zlab xoldan toyib yurganligini bildirgandan keyin, darhol o`zining qirq yigiti bilan otlanib, ularni izlab ketadi, hushidan ketib erda ag`anab yotgan Qoraxonga, uning xotini va qiziga madad beradi.
Ernazar Ahmadbekka qarshi jang e’lon qilgan Qubodshohning sonsiz lashkariga qarshi jangga otlanib, birinchi kuniyoq katta polvonlaridan etmishtasini o`ldirib, lashkarga hujum qiladi: “...Anda Ernazarxon saflarni buzib,, shovqin berib, yakka-tanho ot qo`ydi. (Dushmanning) bo`yni qaltirab, Ernazar mardga qarab: “Hov, bir odam shuytami, bu nima degan gap bo`ldi?”- deb qo`rqishib, bir xili aytadi: “Albatta, o`ziga ishonch bo`lmasa, shuncha qo`shinga bir o`zi ot qo`yami?” Anda Ernazarxon kechgacha yakka-tanho uch mingcha odamni o`ldirib, maydondan omon-eson chiqib, Ahmadbekka ta’zim qilib turdi...”
(Yakka Ahmad, 285-sahifa).
“Yakka Ahmad” dostonida ayollarga xos insoniy fazilatlar mehr bilan tasvirlangan. Ahmadbekning onasi onalik muhabbati bilan to`lib toshib, yolg`iz Ahmadbek o`g`lining o`lganligini eshitib, “oh tortib, suyaklarini qaqshatib, bandi buginini bo`shatib, ko`ngli buzilib, yoshi tizilib, o`g`lini izlab tog`u toshlar kezadi, singlisi Qaldirg`ochoyim akasining nobud bo`lganini bilib, piyodalab yuradi, ko`zdan yoshi bulutday tinmay yog`ib” bag`rin dog`lab safarda elib-yuguradi. Oqbilak o`z sevgilisiga vafodor, sadoqatli bo`lib, sevgi yo`lida oqillik, iroda, qat’iyat, tadbirkorlik bilan ish ko`radi. Oqbilak maktabda o`qigan chog`laridayoq o`z to`rasi Ahmadbekni sevgan, unga mehr qo`ygan.
Oqbilakning Ahmadbekka bo`lgan munosabati, ichki his-xayajon va qalb nidosi Boboayyorning yigirma yigiti bilan Sarixonni masxara qilib, ziyofatini eyish 26 uchun Ahmadbekdan “Sovchi” bo`lib kelganda yaqqol namoyon bo`ladi. Sarixon “quda”larni ochiq ko`ngil bilan qabul qilib, ziyofatga hozirlik ko`rayotgan bo`lsa ham, Oqbilak farosati va ziyrakligi bilan ularni turqi ssovuqligini, so`zlari hiyla ekanini va “dushman kishilar” ekanini darrov payqaydi. Ayniqsa Boboayyorning belidagi ro`molcha o`z to`rasiga o`zi tikib bergan sovg`asi ekanini tanigach, bu “quda” bo`lib kelgan kishilarning dushmanligiga, to`rasi armon bilan o`lib, ro`mol o`lja bo`lganini fahmlab etadi. Bu dushmanlarga to`rasining Bo`ztarlon oti o`lja bo`lganini ko`rgach, zor-zor yig`lab, otasini dushmanlardan o`ch olishga da’vat etadi. Oqbilakning o`z to`rasiga bo`lgan otashin muhabbati, mehri, sadoqati, qalb qo`ri uning alam-iztirob bilan aytgan ichki his-hayajoni yuqorida ravshan ifodalangan:
Men ham endi sensiz turmam dunyoda,
Kun-kunda alamim bo`lar ziyoda.
Sen bo`lmasang shirin jonni netarman,
Yoring ham ortingdan borar, shahzoda, (Yakka Ahmad, 262-263-sahifalar)
Demak, Oqbilak obrazida ifodalangan muhabbat tuyg`usi hozirgi yoshlarimiz uchun ham katta tarbiyaviy saboq bo`la oladi. Rus yozuvchisi Turgenev ta’kidlaganidek, “Sevgi o`limdan va o`lish dahshatlaridan kuchli, faqat sevgi bilan, faqat u tufayligina hayot bor va davom etadi”.
“Alpomish” va “Yakka Ahmad” dostonlarida ifodalangan to`y marosimlari bilan bog`liq urf-odat va udumlarni xuddi shu nuqtai nazardan ko`zdan kechirish maqsadga muvofiqdir.
Bu dostonlarda bir qancha to`y tantanalari tasvirlangan. Chunonchi, Boybo`ri va Boysari hamda Qoraxon va Sarixonlarning farzand ko`rishlari, Alpomishning etti yillik bandilikdan qaytib, davru davronga sazovor bo`lishi munosabati bilan o`tkazilgan va boshqa to`ylar aks ettirilgan. Misol uchun Alpomish va Barchinoyning nikoh to`yini ko`zdan kechiraylik.
Alpomish va Barchinoyning nikoh to`yi juda katta badiiy mahorat bilan tasvirlangan, o`zbeklarning nikoh to`ylariga oid qadimiy urf-odatlar, udumlar, diniy tushuncha bilan bog`liq rasm-rusumlar g`oyat mukammal ta’riflangan.
Inson hamma vaqt, har qanday sharoitda umid bilan yashaydi, ezgu, xayrli kunlarni orzu qiladi. O`tmishda ajdodlarimiz qiyinchiliklarga yo`liqqanda, boshiga musibat tushganda, g`am-anduhga botganda ham umidsizlikka tushmagan. “Noumid-shayton” deb qaragan, ollohning marhamati kengligiga umid bog`lab, xudoga iltijo qilgan, pirlarga,, eshonlarga, din peshvolariga sig`inib, xudodan madad so`rab berishni iltimos qilgan. “Alpomish” dostonida Shohimardon piriga ziyoratga borish ham ana shu udumning yaqqol ifodasidir.
Xalq orasida farzandlarning chaqaloqlik chog`laridayoq unashtirib, voyaga etganda bir-biri bilan turmush qurish orzusi beshkirti udumi amalga oshirilgan. Yaqin do`stlar, og`aynilar, urug`lar, kelajakda qudachilik, qarindoshchilik iplarini bog`lash orzusida shu udumga amal qilganlar
Chaqaloqlik yillaridayoq shu udumlar bilan bog`lanagn Hakimbek, pir duosiga ko`ra, hech kim teng kelolmaydigan pahlavon alp, o`tda kuymas, suvda cho`kmas, o`q o`tmas, qilich chopmas mardonavor qahramon bo`lib etiladi. Alpomishning orzu-armoni ushalib, Barchin yoriga uylanadi. 27 “Alpomish” dostonida tasvirlanishicha, Alpomish bilan Barchinoyning nikoh to`yi oqsoqol va qarindoshlarni yig`ib maslahat oshi berishdan boshlanadi. Mehmonlar uchun oq o`tovlar yoptiriladi. So`ng qo`yu so`qimlar so`yiladi, o`choqlar kovlanib doshqozonlarda osh damlanib, “kunda hamma qolmay oshga to`yadi”. Bir tomonda beshta-o`nta uloq tashlab, musobaqa boshlanadi, ikkinchi tomonda ko`pkari chopiladi, polvonlar kurash tushadi, merganlar yoyandozlik qiladi. Bu musobaqalarda g`olib kelganlar sovrin, sovg`a tanga-tilla oladi, chavandozlar katta unum qiladi.
Umuman, biz ko`zdan kechirgan “Alpomish”, “Yakka Ahmad”, “Rustamxon”, “Murodxon”, “Shirin bilan Shakar” dostonlarida zo`r mahorat bilan tasvirlangan ijobiy obrazlar mardlik, jasurlik, qahramonlik, uddaburonlik, samimiylik, sodiqlik va vafodorlik timsoli ekanini ko`ramiz. Chunki, bu dostonlar, bir tomondan, haqsizlik, adolatsizlik, zulm, vahshat, xiyonatga qarshi kurashda, mehr-muhabbatni, ota-onalar bilan farzandlar o`rtasidagi shafqat-muruvvatni, xaq va haqiqatni ulug`lashda, adolat va haqiqatni engib chiqishiga ishonchni mustahkamlashda, yaxshi insoniy fazilatlarni egallash uchun intilishda katta ahamiyat kasb etib kelayotgan bo`lsa, ikkinchidan, ajdodlarimiz hayoti va qoniga singib ketgan urf-odatlarni o`zida qamrab kelgan boy va mukammal bir manba, muhim tarbiya vositasi hisoblanadi.
Dostonlarning tarbiyaviy va ma’rifiy ahamiyati shu bilan belgilanadiki, ularda pedagogikadagi tarbiya manbalari hamda vositalarning o`zaro ta’siri va aloqasi yaqqol namoyondir. Shu bois ularni to`plab, umumlashtirib, e’zozlab, targ`ib etib borish xozirgi yoshlarimiz- kelajak avlodimizning dunyoqarashini kengaytiradi, hayotni to`g`ri tushunishga o`rgatadi, uni o`z davriga munosib barkamol va olijanob insonga aylantiradi, ma’naviy sog`lom, madaniyatli, vijdonan va e’tiqodan pok, halol, sadoqatli, vafodor, insonparvar, vatanparvar, adolatparvar, dushmanga shafqatsiz, bilimdon, zukko, tadbirkor, aqlli, sahovatli odam qilib tarbiyalashga yordam beradi.