O’zbekiston respublikasi oily va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Haroratni o'lchash to'g'risida ma'lumot.

Harorat deb jismning issiqlik holatini tavsiflaydigan fizik kattalikka aytiladi. Kinetik nazariyasiga asosan harorat bu molekulalarning ko'chadigan harakatlanishi kinetik energiyasining o'lchovidir. Molekulalarning ko'chadigan harakatlanishining o'rtacha kinetik energiya bog'liqligi quyidagi formula orqali ifodalanadi:

 
E  ^{ 3 }kT
2
(1)
bu erda k – Bolsman doimiysi; T – mutlaq harorat, K.
Bundan harorat jismning o'rtacha kinetik energiyasiga to'g'ri mutanosib, shartli statistik kattalik deb ataladi. Birinchi marta haroratni o'lchash uchun asbob Galiley tomonidan 1598 yilda taqdim etilgan, keyin Lomonosov va Farengeytlar termometrlarni ishlab chiqishgan. Keyinchalik Reomyur va Selsiy shkalali asboblari kashf qilindi. Barcha ma'lum harorat shkalalari bir xil yo'l bilan qurilgan: ikkita doimiy nuqtalarga ma'lum sonli qiymatlar quyilgan va termometrda foydalanilgan moddaning ko'rinadigan termometrik xossalari harorat bilan chiziqli bog'langan deb faraz qilingan.

T=kC+T₀ (2)

bu erda k – mutanosiblik koeffisienti; S – T haroratdagi modda termometrik xossasining qiymati; Т₀ – reper nuqtasining biridagi harorat qiymati.
Doimiy ikkita nuqta uchun ma'lum harorat qiymatlarini qabul qilib, domiy k, S larni hisoblab olish mumkin va uning asosida harorat shkalasi quriladi. Harorat o'zgarishi bilan koeffisient k o'zgaradi, bu o'zgarish har xil termometrik moddalar uchun turlicha bo'ladi. Shuning uchun turli termometrik moddalar asosida qurilgan bir tekis gradus shkalali termometrlar doimiy nuqtalardagi haroratlar bilan bir xil haroratda turli natijalar ko'rsatilgan. Ayniqsa oxirgilari juda yuqori va juda past haroratlarda namoyon bo'ladi.
Shuni ta'kidlash lozimki, ma'lum bo'lgan shartli harorat shkalalari orasida eng keng tarqalgani yuz gradusli Selsiy harorat shkalasidir, uning bir gradusi asosiy harorat oralig'ining yuzdan birini tashkil etadi. Bu shkalaning asosiy reper nuqtasi deb, muzning erish nuqtasi (0⁰С) va suvning qaynash nuqtasi (100⁰С) normal atmosfera bosimida qabul qilingan. Shartli harorat shkalasini takomillashtirish uchun haroratni o'lchashda gazli termometrlarni ishlashtish imkoniyatlari ko'rilgan.
Umumiy harorat shkalasini tuzishda termodinamika qonunidan foydalanilgan. Bu shkalani Kelvin taklif etgan. U Karnoning ideal siklidan foydalangan, bunda ish faqat jarayonning boshlang'ich va oxirgi haroratlariga bog'liqdir. Shkala termodinamika harorat shkalasi nomini oldi. Ushbu shkalada muzning erish nuqtasi va suvning qaynash nuqtasi orasidagi oraliq yuzta baravar qismga bo'lingan. Kelvin (K) gradusida o'lchangan harorat mutlaq (T) deyiladi va mutlaq noldan sanaladi, ya'ni -273,16⁰С dan.
Termodinamika shkalasi ideal gaz shkalasiga o'xshash bo'ladi, u ideal gazning bosimi haroratga bog'liqligiga asoslanib qurilgan. Bosimning haroratdan o'zgarish qonunlari real gazlarda ideal gazlarnikidan farqlanadi, ammo real gazlarda ideal gazlardan og'ishlik uncha katta emas va tuzatmalar yuqori aniqlik bilan o'rnatilishi mumkin bo'ladi. Shuning uchun, real gazlarning kengayishini kuzata turib va tuzatma kiritib, termodinamika shkalasi bo'yicha haroratni baholash mumkin.
Xorijiy adabiyotlarlarda haroratni Kelvin (K) va Selsiy (⁰С) gradusida ifodalashdan tashqari, Farengeyt (⁰F), Renkin (⁰Ra) va Reomyur (⁰R) graduslaridan foydalaniladi.
Kelvin shkalasi bo'yicha harorat:
T K = t ⁰C + 273,15 (3)
Farengeyt shkalasi bo'yicha harorat:
t ⁰F = 1,8t ⁰C + 32 (4)
Reomyur shkalasi bo'yicha harorat:
t ⁰R = 0,8t ⁰C (5)
Renkin shkalasi bo'yicha harorat:
t ⁰Ra = 1,8(t ⁰C + 273,15) (6)

Ammo bitta shkaladan ikkinchisiga qayta hisoblash katta qiyinchiliklarni va ba'zi tushunmovchiliklarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun 1933 yilda Xalqaro harorat shkalasi (XHSh) to'g'risida qaror qabul qilindi.

XHSh dan foydalanish tajribasi unga qator tuzatmalar va qo'shimchalar kiritish zaruriyati borligini ko'rsatdi va uni iloji boricha termodinamika shkalasiga yaqinlashtirish lozim edi. Shuning uchun XHSh qayta ko'rilib, shu davrning (1960 yil) bilim holatiga muvofiq keltirilgan. 1968 yilda Xalqaro amaliy haroratlar shkalasi XAHSh-68 13,81-6300 K haroratlar ko'lamiga o'rnatildi.
XAHSh-68 11 qayta tiklanadigan muvozanat holatlariga berilgan haroratlarga asoslanadi.
XHSh da harorat birligi birligi deb 1 gradus qabul qilingan. Bunda muzning erish nuqtasi 0,01⁰С ga teng deb o'rnatiladi. Suvning qaynash harorati esa 100⁰С. Pastda XHSh ning asosiy reper nuqtalari keltirilgan va ularga termodinamik shkalasiga ko'ra tegishli haroratlar berilgan.

Kislorodning qaynash harorati -182,97⁰С

Vodorodning qaynash harorati -252,87⁰С Oltingugurtning qaynash harorati -444,6⁰С Kumushning qotish harorati -960,8⁰С Oltinning qotish harorati -1063⁰С.

2.