O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim fan va innavatsiya

I-BOB. Xarajatlar to’g’risida umumiy tushunchalar.

1. 
   1.Хo’jalik yurituvchi sub’ektlarda ishlab chiqarish xarajatlari va uning mohiyati .
   

Korxonaning ishlab chiqarish xarajatlari deb, mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlarga aytiladi. Ularga xom-ashyo, material, yoqilg’i, amortizatsiya ajratmasi, ishchi-xizmatchilarga ish haqi va mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq boshqa xarajatlar kiradi. Agar bir xil mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlarning jami summasini ishlab chiqarilgan mahsulot soniga taqsimlasak, ishlab chiqarilgan bir birlik mahsulotning tannarxini topamiz. Tannarx ko’rsatkichi korxona faoliyatida muhim sifat ko’rsatkichlaridan biri hisoblanadi. U qancha, past bo’lsa, ishlab chiqarish rentabelligi shuncha yuqori bo’ladi. Tannarxga korxonaning hamma xarajatlari qo’shilmaydi, ba’zi xarajatlari boshqa manbalar hisobidan qoplanadi. Masalan, foyda hisobidan davr xarajatlari qoplanadi. Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari xarajat kalkulyatsiya moddalari bo’yicha ishlab chiqarish turlari, xarajatlarning vujudga kelish joylari, mahsulot turlari bo’yicha buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. Xarajatlarni hisobga olish hamda mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishdan asosiy maqsad ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq xarajatlarni o’z vaqtida, to’laligicha va haqqoniy aniqlash, shu bilan birga ayrim mahsulotlarning haqiqiy tannarxini hisoblash hamda korxona resurslari va pul mablag’lari ishlatilishi ustidan nazoratni o’rnatishdan iborat. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda buxgalteriya hisobi islohoti amalga oshirilishi eng asosiy masalalar bo’yicha o’zgarishlar bo’lishiga olib keldi. Avval 1995 yilda keyinchalik 1999 yilda "Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida"gi Nizomning qabul qilinishi mamlakatimiz buxgalteriya hisobida tubdan o’zgarishlar bo’lishiga sabab bo’ldi. Ushbu Nizom xarajatlarning mohiyati, korxonaning hisobot davridagi foydasi bilan bog’liqligidan kelib chiqib taqsimlashni belgilab berdi. Xarajatlar hisobining aynan shu tizimga yaqinlashtirilishi bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobi bajarishi kerak bo’lgan vazifalardan kelib chiqdi.
Hozirgi kunda iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida raqobatli kurash ketmoqda va ushbu kurashdagi asosiy vositalaridan biri bo’lib mahsulot tannarxini pasaytirish hisoblanmoqda. Ammo, xarajatlarni pasaytirish bo’yicha ma’muriy choralarga o’tishdan oldin ularni to’g’ri hisoblash va mahsulot turlari o’rtasida taqsimlash talab qilinadi.
Xarajatlarni tasniflash bo’yicha ko’plab uslubiyotlar orasida eng keng tarqalganlari va amaliyotda ko’p qo’llaniladigan yondashuvlar quyidagilardan iborat:
- Xarajatlarni ob’ektga bo’lgan munosabatiga ko’ra tasniflash;
- Xarajatlarni ishlab chiqarish xajmining o’zgarishiga ko’ra tasniflash.
Birinchi uslubiyot bo’yicha xarajatlar to’g’ri va egri xarajatlarga bo’linadi. To’g’ri xarajatlarni iqtisodiy jihatdan asosli usul bilan ob’ektga bevosita o’tkazish mumkin bo’ladi. Egri xarajatlar ob’ekt bilan bevosita aloqaga ega bo’lmaydi va odatda bir necha ob’ektlarga tegishli bo’ladi. Masalan ishlab chiqarish personalining mehnat xaqi to’g’ri xarajat bo’lsa, sex boshlig’ining mehnat xaqi egri xarajat hisoblanadi. Ushbu tasnif ishlab chiqarish xajmidan qat’iy nazar ma’lum turdagi mahsulotni ishlab chiqarish to’g’risidagi qabul qilingan qarorning xarajatlarga ta’sirini o’rganishda qo’llaniladi.
Ikkinchi uslubiyotni qo’llaganda o’zgaruvchan va doimiy xarajatlar ajratib ko’rsatiladi. O’zgaruvchan xarajatlarning umumiy summasi ishlab chiqarish hajmiga to’g’ri mutanosib ravishda o’zgarib turadi. Doimiy xarajatlarning umumiy summasi esa ishlab chiqarish hajmining o’zgarishi bilan o’zgarishsiz qoladi. Masalan, xom ash’yo va materiallar o’zgaruvchan xarajatlar, amortizatsiya ajratmalari esa doimiy xarajatlar. Yana shunday xarajatlar ham borki, ular ishlab chiqarish xajmiga nisbatan to’g’ri bo’lmagan mutanosiblikda o’zgaradi. Bunday xarajatlarni shartli-doimiy yoki shartli o’zgaruvchan deb nomlash odat tusiga kirgan. Ko’pincha hisob-kitoblarni murakkablashtirmaslik uchun ularni o’zgaruvchan yoki doimiy xarajatlarga qo’shib yuborishadi.
Yuqorida keltirilgan tasnifning mantig’idan xulosa qilib aytish mumkinki, u ishlab chiqarish xajmining xarajatlar miqdoriga ta’sirini o’rganishda qo’llaniladi. Ho’sh, ushbu ikki tasnif usulidan qay birining qo’llanilishi narx shakllantirish yoki biror mahsulotni ishlab chiqarish bo’yicha boshqaruv qarorlarini qabul qilishda ko’mak bo’ladi. Buni aniqlash uchun har bir yondashuvning afzalliklari va kamchiliklarini ko’rib chiqish talab etiladi.
Xarajatlarni to’g’ri va egri xarajatlarga tasniflash mahsulot biriligini to’liq tannarx bo’yicha kalkulyatsiya qilishda qo’llaniladi. Bunda barcha to’gri xarajatlar va barcha egri ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga kiritiladi. Egri xarajatlar mahsulot turlari o’rtasida tanlangan taqsimot bazasiga mutanosib ravishda taqsimlanadi.