O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim fan va innavatsiya

II-BOB. Ishlab chiqarish xarajatlari auditining maqsadi, vazifalari va
ma’lumot manbalari.

2.1. Ishlab chiqarish xarajatlari auditini rejalashtirish.

Ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulotlar tannarxini hisoblashni auditorlik tekshiruvidan o’tkazishdan maqsad sodir bo’lgan xo’ alik muomalalarini hisobga olish va soliqqa tortishda qo’llanilayotgan tartibning O’zbekiston Respublikasi me’yoriy hujjatlari talablariga muvofiqligini aniqlashdan iborat. Tekshiruv jarayonida auditor quyidagi masalalarni hal etadi:
• ishlab chiqarish xarajatlari tasnifini nizom talablariga mosligini aniqlash;
• egri xarajatlarni taksimlanish usullarni maksadga muvofiqligini tasdiqlash;
• tayyor mahsulotni baholash bo’yicha usul asosli tanlab olinganligi va to’g’ri qo’llanilayotganini tasdiqlash;
• tayyor mahsulot to’liq kirim qilinayotganligini aniqlash;
• o’natilgan va sotilgan mahsulotlar hajmlarini tasdiqlash; • o’natilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxini tasdiqlash.
ishlab chiqarish xarajatlari bo’yicha hisob yuritilishi holatini tekshirish bo’yicha ma’lumot manbalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: ishlab chiqarish xarajatlari hisob qaydnomalar, tayyor mahsulotni omborda hisobga olish bo’yicha varaqalar, preyskurantlar, mahsulotni etkazib berish to’g’risida shartnomalar, schet-fakturalar, sotish bo’yicha daftarlar, tayyor mahsulotni berish to’g’risida yuk xatlari, xaridorlar ishonchnomalari, tushum kelib tushganligi to’g’risida dastlabki bank va kassa hujjatlari to’lov talabnomalar, talabnoma-topshiriqnomalar, kirim kassa orderlari va boshqalar.
Ishlab chiqarish xarajatlari hisobining to’g’riligini va mahsulot, ish hamda xizmatlar tannarxi to’g’risidagi hisobotni tuzishning to’g’riligini nazorat qilish uchun quyidagilarni tekshirish lozim: hisobot davridagi haqiqiy xarajatlarning ishlab chiqarish xarajatlari schyotlarida o’z vaqtida, to’liq va ishonarli aks ettirilishi; ishlab chiqarishga xarajat qilingan xom ashyolar, materiallar, yoqilg’ilar, ehtiyot qismlar va yoqilg’i-moylash materiallarini baholashning to’g’riligi; belgilangan xarajat smetalari, lavozim maoshlari, tarif stavkalari, ishlab chiqarish xodimlarining mehnatiga haq to’lash va mukofotlash haqidagi Nizomga rioya qilish ustidan nazoratning ta’minlanganligi; noishlab chiqarish sarflari va yo’qotishlarning paydo bo’lish sabablari hamda hisobdan chiqarilishning asoslanganligi.
Asosiy xarajatlar, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish xarajatlarining to’g’ri va asoslangan hamda me’yorlarga muvofiqligini tekshiriladi. Mahsulot (ish, xizmat) larning rejadagi va hisobot kalkulyatsiyasining to’g’riligini xarajat moddalari bo’yicha tekshiriladi. Natijada reja va haqiqiy tannarx o’rtasidagi tafovutlarni moddalar bo’yicha tahlil qilinib, tafovutlar sababi aniqlanadi. Xom ashyo va materiallarni sarflashning to’g’riligi, baholar to’g’riligini tekshirish metodlari, mahsulot (ish, xizmat) birligiga to’g’ri keladigan sarf me’yoriga rioya qilinishi tekshiriladi. Brak (yaroqsizlik) dan ko’rilgan yo’qotishlar va ishlab chiqarish xarajatlari schyotlarini yopishning to’g’riligini tekshirish.
Auditor shuni yaxshi bilishi zarurki, mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxi buxgalteriya hisobida oddiy faoliyat turlari bo’yicha hisobot davrida mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) va realizatsiya bilan bog’liq sarflar yig’indisi kabi aniqlanadi.
Mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) xarajatlari to’langan vaqtidan qat’iy nazar (oldin yoki keyinchalik to’langan), qaysi hisobot davriga taalluqli bo’lsa, shu davr tannarxiga qo’shiladi.
Auditor ushbu xo’ alik muomalasini asossiz, ya’ni o’tgan yildagi mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxini sun’iy ravishda oshirgan va moliyaviy natijani hamda foyda solig’ini pasaytirgan deb topdi va tuzatish kiritishni tavsiya qildi. Shu bilan birga to’langan ijara haqi keyingi yil davomida umumiy summaning 1/12 qismi miqdorida har oyda xarajatga hisobdan chiqarishi lozimligini tushuntirdi.
O’zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonunining 9moddasiga muvofiq korxonada sodir etilgan barcha xo’ alik muomalalari amalga oshirilayotgan vaqtda yoki amalga oshirilib bo’lingandan so’ng tegishli dastlabki hujjatlar bilan rasmiylashtirilishi lozim. Xarajatlarni hujjatlashtirish tamoyili auditorning xarajatlarni asoslash uchun isbotlovchi hujjatlarning mavjudligi, hamda ushbu muomalalarni buxgalteriya hisobida aks ettirishning to’g’riligini tasdiqlash vazifasini belgilab beradi.

Yuqorida nomi qayd qilingan, «Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizom» ga muvofiq barcha xarajatlar quyidagicha guruhlanadi:

Mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar: a) bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar;
b) bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari;
v) boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish
xususiyatiga ega bo’lgan ustama xarajatlar.
Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmasdan, davr sarflari tarkibida hisobga olinib, asosiy faoliyatdan olingan foyda hisobidan qoplanadigan xarajatlar: a) sotish xarajatlari;
b) boshqaruv xarajatlar (ma’muriy sarf-xarajatlar);
v) boshqa muomala xarajatlari va zararlar.
3. Xo’ alik yurituvchi sub’ektlarning umumxo’ alik faoliyatidan olingan foyda yoki ko’rilgan zararlarni hisoblab chiqarishda hisobga olinadigan, uning moliyaviy faoliyatiga doir xarajatlar:
a) foizlar bo’yicha sarflar;
b) xorijiy valyuta muomalalari bo’yicha salbiy kurs tafovutlari;
v) qimmatli qog’ozlarga qo’yilgan mablag’larni qayta baholash;
g) moliyaviy faoliyatga doir boshqa xarajatlar.
4. Foyda (daromad) solig’ini to’lagunga qadar bo’lgan foyda yoki zararlarni hisoblab chiqarishda hisobga olinadigan favqulodda zararlar.
Auditor xarajatlar tarkibini batafsil tahlil qilib chiqishi uchun har bir xarajat guruhidagi iqtisodiy elementlarni tekshirib chiqishi lozim.
Har kanday faoliyat, xususan auditorlik faoliyati ham samarali bo’lishi uchun dastavval, uning puxta va aniq rejasi yoki dasturini tuzish lozim. Ularning mazmuni qo’yilgan maqsad va uni bajarish uchun belgilangan aniq vazifalardan kelib chiqadi. Tannarx auditining maqsadi xususan quyidagilardan iborat: buxgalteriya hisobida tannarx bilan bevosita bog’liq xarjatlarning holatini ekspertiza yo’li bilan baholash, yillik moliyaviy hisobot ma’lumotlarining xaqqoniyligini tekshirish.
Ishlab chiqarish xarajatlari auditini rejalashtirish chog’ida auditorlik tashkiloti tomonidan qo’llaniladigan me’yorlar №3 «Auditni rejalashtirish» nomli auditorlik faoliyatining milliy standarti (AFMS) bilan belgilanadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, audit rejasini puxta tuzmasdan sifatli auditorlik tekshiruvi o’tkazish mumkin emas. Amalda, auditni rejalashtirish jarayoni auditorlik tashkiloti bilan xo’ alik yurituvchi sub’ekt o’rtasida shartnoma tuzilgunga qadar boshlanadi. Bu holat ko’p hollarda, agar mijoz bilan shartnoma tuzilmasa, auditni rejalashtirish bilan bog’liq xarajatlar qaysi manbalar hisobidan mablag’ bilan ta’minlanishi to’g’risidagi savolni yuzaga keltiradi. Keyinchalik shartnoma tuzilgan holda auditni dastlabki rejalashtirishga doir ishlar qiymati o’tkaziladigan auditorlik xizmatining umumiy qiymatiga qo’shiladi, aks holda u auditorlik tashkilotining mablag’lari hisobidan amalga oshirilishi lozim. Rejalashtirish auditorlik tekshiruvini boshlangich bosqichi bo’lib, auditorlar reja tuzulgunga qadar bevosita tekshiruv jarayonini boshlamasliklari lozim. Ishlab chiqarish xarajatlari auditini rejalashtirish ham quyidagi bosqichlarga bo’linishi lozim:
a) ishlab chiqarish xarajatlari auditini dastlabki rejalashtirish;
b) ishlab chiqarish xarajatlari auditining umumiy rejasini tayyorlash va
tuzish;
v) ishlab chiqarish xarajatlari auditi dasturini tayyorlash va tuzish.
Ushbu standart har qanday korxonada auditorlik tekshiruvini shuningdek tannarx auditini o’tkazish ham audit rejasini, ham audit dasturini tuzishni talab etadi.

Agar auditorlik tashkilotining ko’pchilik mijozlari kichik va o’rta biznes korxonalariga taaluqli bo’lsa, u holda unchalik katta bo’lmagan tuzatishlar kiritilganida ko’pchilik korxonalarni tekshirish uchun mos keladigan namunaviy audit rejasi ishlab chiqish va rejalashtirish chog’ida tannarx auditi dasturini batafsil tuzishga maxsus e’tibor qaratish zarur. Bunday namunaviy rejalar bir nechta bo’lib, ular bir-birlaridan turli biznesga ega korxonalar uchun farq kilishlari mumkin. Masalan, savdo korxonalari, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish korxonalari va xokazo. Shuningdek auditor qandaydir boshqa tamoyillar bo’yicha umumiy namunaviy rejalar ham tuzishi mumkin.

Ishlab chiqarish xarajatlari auditining umumiy rejasi: mijoz faoliyati bilan tanishish, mahsulot(ish, xizmat) bilan bog’liq dastlabki rejalashtirish, tekshiriladigan xo’ alik yurituvchi sub’ektning ichki nazorat tizimini baholash, tanlash hajmi va ahamiyatlilik darajasini aniqlash, mahsulot tannarxini auditi bo’yicha dasturni tayyorlash, auditni bevosita o’tkazish jarayoni (dasturni bajarish), bajarilgan ishlar natijalarini tahlil qilish, barcha oraliq va umumiy hujjatlarni tayyorlash, tekshiruv natijalarini mijozga takdim etish va xokazolarni o’z ichiga olgan holda audit o’tkazishning barcha bosqichlarini aks ettirishi lozim.
Standartda ko’rsatilishicha, auditor umumiy rejada audit o’tkazish muddatlari va audit o’tkazish grafigini tuzishni, auditorlik hisoboti (xo’ alik yurituvchi sub’ekt raxbariyatiga yozma axborot) va auditorlik xulosasi tuzishni nazarda tutishi lozim. Shundan kelib chiqib, auditor ishlab chiqarish xarajatlari auditini o’tkazish uchun uning muddati va grafigini tuzib olishi lozim.
Rejalashtirish chog’ida auditor quyidagilarni hisobga olishi zarur:
- kelgusi davrdagi vaqt sarfi hisob-kitobi (takroriy audit o’tkazish xollarida) va haqiqiy mexnat xarajatlari;
- ahamiyatlilik darajasi;
- auditorlik guruhini tuzish, audit o’tkazishga jalb qilinadigan auditorlar soni va malakasi;
- auditorlarni, ularning malakaviy darajalari va lavozimlariga muvofiq audit o’tkaziladigan muayyan uchastkalarga taqsimlash;
- auditorlik guruxining barcha a’zolariga yo’l - yo’riq ko’rsatish, ularni mijozning moliya-xujalik faoliyati bilan tanishtirish ;
- auditorlik guruxi rahbarining reja bajarilishi va yordamchi auditorlar ishlari sifati ustidan nazorat o’rnatishi;
- auditorlik amallarini bajarish bilan bog’liq uslubiy masalalarni tushuntirish.
Auditorlik tekshiruvini amalga oshirish chog’ida ko’p hollarda mijoz faoliyatida ishlab chiqarish xarajatlari bo’yicha 100% hujjatlar va jarayonlarni to’liq tekshirish mumkin bo’lmaydi. Shu boisdan rejada auditorlik tanlash qay tarzda amalga oshirilishini ko’rsatish zarur.
Ishlab chiqarish xarajatlari auditi rejasi va dasturining ayrim bo’limlarini xujalik yurituvchi sub’ekt raxbariyati bilan kelishish ko’zda tutilgan bo’lib, bunda auditorlik tashkiloti audit uslublari va usullarini tanlashda mustaqil bo’lib qoladilar. Ko’p hollarda bunday kelishish, mijoz faoliyatining ayrim uchastkalarini batafsilrok tahlil etish bilan bog’liq masalalarni rejalashtirish bosqichida ko’zda tutish, auditorning tekshiruv chog’idagi xatti - xarakatlari mijoz korxona rahbariyati uchun tushunarli bo’lishi, shuningdek auditorning ish jadvaliga muvofiq talab qilinadigan xujjatlar mijoz tomonidan tezkorlik bilan takdim kilinishi va tekshiruvning u yoki bu bosqichida zarur bo’ladigan moliyaviy xizmat xodimlarini ishdan ozod etish uchun maqsadga muvofiqdir.
Standartga muvofik ishlab chiqarish xarajatlari auditining rejasi tuzilganidan so’ng audit dasturi tuzilib, unda mahsulot tannarxi hisobi to’g’ri olib borilayotganligi bo’yicha barcha auditorlik amallarining batafsil ro’yxati bayon qilinishi zarur. Dastur auditorlar uchun batafsil yo’riknoma bo’lib, unda tekshirilishi lozim bo’lgan buxgalterlik hisobining ishlab chiqarish xarajatlariga oid bo’limlarini tekshirish, shuningdek ichki nazorat tizimini tahlil qilish bo’yicha ularning barcha xatti-xarakatlari aks etirilgan bo’lishi lozim.
Audit dasturini tuzish yuzaki bajarilmasligi lozim, chunki u auditorlar ishidagi ta’sirchan nazorat dastagi bo’lib xizmat qiladi, dasturni har bir bo’limi bo’yicha auditor xulosalari esa auditorlik hisoboti va auditorlik xotimasini tuzish uchun asos bo’lib xizmat qilishi lozim.
Auditor o’z ishini shunday rejalashtirishi lozimki, buxgalteriyada ishlab chiqarish xarajatlarining to’g’ri hisobga olinishini, xarajatlarning to’g’ri aks ettirilishini, moliya-xujalik muomalalarining ishonchliligini va qonuniyligini, hamda ular buxgalteriya xisobi schyotlarida aks ettirilishining to’g’riligini o’z vaqtida va sifatli auditorlik tekshiruvidan o’tkaziladi.
Ishlab chiqarish xarajatlari auditini rejalashtirish quyidagilarni ta’minlashi lozim:
a) buxgalteriyada ishlab chiqarish xarajatlariga tegishli va davr xarajatlari xisobining holati hamda ichki nazorat tizimining samaradorligi to’g’risida zarur axborotlarni olish;
b) bajarilishi lozim bo’lgan nazorat amallarining mazmunini, o’tkazish
vaqtini va hajmini aniqlash.
Auditni rejalashtirish kutilayotgan ishlar rejasini tuzish va auditorlik dasturini ishlab chiqishni o’z ichiga oladi.
Kutilayotgan ishlar rejasida quyidagi ko’rsatkichlar aks ettiriladi:
- ishlab chiqarish xarajatlari auditini o’tkazish muddati va ishlarning davomiyligi;
- bajariladigan ishlar hajmi;
- auditor qo’llaydigan usullar va amallar.
Auditor rejani yaxshi va sifatli tuzish xamda ishlarning kutilayotgan hajmini aniq hisobga olish uchun eng avvalo:
- auditorlik tekshiruvi o’tkazish shartnomasi shartlarini o’rganishi;
- o’tkaziladigan auditning eng muhim masalalarini ajratib olishi;
- maxsus e’tibor talab qiladigan shartlarni aniqlashi;
- tekshiriladigan korxona faoliyatida mahsulot tannarxini hisobga olgan holda yangi konunlar, nizomlar, yo’riknomalar va boshka aloqador me’yoriy hujjatlarning auditga ta’sirini o’rganishi;
- tekshiriladigan korxonaning xarajatlar hisobi tizimi va ichki audit tizimining ishonchlilik darajasini aniqlash;
- ichki auditorlarning ishlarini va ularni auditga jalb qilish mumkinligini
tahlil qilishi;
- ekspertlarni jalb qilish zarurligini aniqlanishi lozim.
Ishchi hujjatlarning tafsiloti tasdiqlangan moliyaviy hisobotdagi ma’lumotlardan farq qilmasligi o’ta muhimdir. Auditorlik xulosalari yaqqol va ikki xil ma’no bildirmaydigan bo’lishi lozim.
Auditorlik tashkilotlarining ish faoliyatini umumiy rejalashtirish ikki bosqichga bo’linadi. Birinchi bosqichda tekshiriladigan korxona o’rganilib, bayon qilinadi va o’tkaziladigan tekshiruvning asosiy o’lchamlari aniqlanadi, ikkinchi bosqichda esa tekshiruv strategiyasi ishlab chiqiladi va barcha oldinda turgan ishlarning batafsil bayoni tuziladi.
Ishlab chiqarish xarajatlari auditorlik tekshiruvini rejalashtirish tekshiriladigan korxona faoliyatini batafsil o’rganishdan boshlanadi. Auditor korxona faoliyatini o’rganishdan ikkita maqsadni ko’zlaydi: a) audit o’tkazishni osonlashtirish va sifatini oshirish; b) tekshiriladigan korxona iktisodini yaxshilashga qaratilgan amaliy maslahat yordami ko’rsatish.
Korxonalarga nisbatan qo’llaniladigan qonunlar nafaqat mulkchilik shakllariga, balki karorlar qabul qilish jarayonlarining tashkil etilishi va u yoki bu hujjatlarni imzolash uchun javobgar shaxslarning tarkibiga xam bog’lik. Bashkaruv jarayonini bilish nafakat auditorga zarur bo’lgan materiallarni to’plash uchun, balki uning hisobotidan asosiy foydalanuvchilarni aniqlab, uning ishlaridagi xatarli vaziyatlarni to’g’ri baholashda ham unga yordam beradi. Tekshiriladigan korxonaning maksadlarini tahlil qilish, uning muomalalarini yaxshi tushunishga imkon berib, tekshiriladigan hisobot haqida to’g’ri fikr shaklllantirilishi uchun zarurdir. Korxonaning maqsadlarini aniqlash uchun quyidagilarni bilish zarur: mahsulotlar va xizmatlarning asosiy turlari; boshqa korxonalar, guruxlar bilan birlashishga oid yoki korxonaning sotib olish, sotish bo’yicha rejalari; ilmiy tadkikot va tajriba konstruktorlik sohasidagi yirik korxonalar; rejalashtirilgan kapital qo’yilmalar; yangi bozorlarga chiqish rejalari; axborotBekchanova_Z, [21.06.2023 22:22]
texnologiyasidagi o’zgarishlar, soliqlarni rejalashtirish strategiyasi.
Mijozning muomalalari haqidagi ma’lumotlar auditorga o’zining xatarli holatlarini to’g’ri baholash, samarali tekshirish dasturi tuzish va uni o’tkazishga ketadigan vaqtni tejashda yordam beradi.
Tekshiriladigan korxonaning ishlab chiqarish xarajatlari shakllantirish bo’yicha hisob yuritish siyosatini bilish auditorga har xil schyotlarni tekshirishning samarali metodlarini ishlab chiqish imkonini beradi.
Eng muhimi, auditor amaldagi buxgalterlik hisobi tizimi tekshirilayotgan xo’ alik yurituvchi sub’ektning xo’ alik faoliyatini ishonarli aks ettirishi hamda tekshirilayotgan korxonadagi mavjud nazorat vositalariga qay darajada tayana olishiga ishonch hosil qilishi lozim. Shuningdek, hisob tizimini, ya’ni xujjatlar aylanish reja-grafigining tuzilishini, buxgalteriya xodimlarining xizmat vazifalari qanday taqsimlanayotganligini ko’rsatishi, korxonaning asosiy muomalalarini aks ettirish uchun qanday schyotlar korrespondentsiyalari (o’zaro bog’lanishlari) qabul qilinganligi va qanday hisob registrlaridan foydalanilayotganligi kabi masalalarni bayon qilish lozim.
Ko’pchilik auditorlar hisobni tashkil etish va uni yuritish uslubiyoti standart, markazlashtirilgan holda tartibga solishga bo’ysundirilgan va shuning uchun uni bayon qilishga ehtiyoj sezilmaydi degan noto’g’ri fikrga ega. Ular bunday fikrga asoslanib auditni rejalashtirishning bu qismiga etarli e’tibor bermaydilar. Bunday yondoshuvga yo’l qo’yib bo’lmaydi, chunki markazlashtirilgan tizim shunga olib keladiki, unda turli korxonalar nafaqat o’z xususiyatlarini, balki namunaviy schyotlar va registrlar nomi ostida ham xatolarini yashiradilar. Masalan, 1010-1090 «Materiallar» schyotlari bo’yicha qoldiqlarni balansda hisob baholarida aks ettirish hollari ko’p uchraydi. Hisob yuritish siyosatidagi «ishlab chiqarish zahiralarining hisobi ularning o’rtacha sotib olish bahosi bo’yicha yuritiladi» degan yozuv ostida nafaqat o’rtacha miqdorlarni hisob-kitob qilishning xilma xil usullari, balki ulardan to’g’ridan - to’g’ri voz kechish va materiallarni korxona uchun eng qulay bo’lgan baholarda hisobdan o’chirish va shunga o’xshashlar yashirinishi mumkin. Buxgalteriya xodimlari korxonada yuritiladigan oborot vedomostlari va shunga o’xshashlarni jurnal-orderlar deb tushunib, hisob jurnal-order shaklida yuritilishini tasdiqlashlari ham mumkin.
Har bir auditor, garchi bitta mahsulot tannarxi auditorlik tekshiruvida to’lik ishtirok etgan bo’lsa ham, buxgalteriya hisobida xarajatlarni tartibga solish va soliqqa tortishning mavjud tizimida istalgan xo’ alik yurituvchi sub’ekt buxgalterlik (moliyaviy) hisobotining u yoki bu darajadagi xatolarga yo’l qo’ymasligi o’ta murakkab ekanligini tushunib etadi.
Auditor bunday xatolarni aniqlaganida quyidagi vazifalarni xal etishi lozim:
- buxgalterlik hisobotidagi xarajatlar bilan bog’liq xatolarning buzib ko’rsatilishini bayonini yozish;
- buxgalterlik hisobida xarajatlar hisobining qonunchilik bilan belgilangan koidalari xo’ alik yurituvchi sub’ekt xodimlari tomonidan bilmasdan yoki ataylab buzilgan hollar aniqlanganida auditorlik tashkiloti qanday ish tutishi xususiyatlarini aniqlash;
- buxgalteriya xisobotining ishonchliligiga ta’sir qiladigan xatolar auditor tomonidan aniqlanganligi munosabati bilan xo’ alik yurituvchi sub’ekt va auditorlik tashkiloti mas’uliyatlarini bir-biridan ajratib belgilash;
- buxgalterlik (moliyaviy) hisobotning buzib ko’rsatilish xavf-xatari omillarini aniqlash.
Ko’pincha auditor ishlab chiqarish xarajatlari auditini o’tkazish chog’ida buxgalteriyada xarajatlarning tannarxga qanday maqsadlarda ataylab xatolar kiritilganligini aniqlashga urinib, unga xos bo’lmagan funktsiyalarni zimmasiga olishga xarakat qiladi (balki buxgalterlik hisoboti ma’lumotlaridan foydalanuvchilarni chalg’itish uchun g’arazli maqsadlar ko’zlangan bo’lishi mumkin).
Xo’ alik yurituvchi sub’ekt xodimlarining buxgalterlik hisobotida xatolar paydo bo’lishiga olib keladigan, ataylab qilingan xatti-xarakatlari (yoki loqaidliklari) to’g’risida xulosa qilish faqat vakolatli organ tomonidan amalga oshirilishi mumkinligini auditor hisobga olishi zarur. Auditor uchun muhimi aniqlangan xatolarning axamiyatli yoki axamiyatsiz ekanligi.
Agar rahbariyatga taqdim qilingan axborotlar natijalari bo’yicha tegishli buxgalteriya hujjatlariga tegishli o’zgartishlar kiritilmagan bo’lsa, u holda auditor audit jarayonida aniqlangan buxgalterlik hisobotidagi buzib ko’rsatilgan faktlar to’g’risidagi ma’lumotlarni auditorlik xulosasiga kiritishi kerak.
Auditorlar ham, tekshirilayotgan xo’ alik yurituvchi sub’ekt rahbariyati ham shuni unutmasliklari zarurki, buxgalterlik hisobotlarini ataylab va bilmasdan buzishlarning yuzaga kelishi uchun; shunday xatolarning oldini olish bo’yicha choralar ko’rilmaganligi uchun; ularni bartaraf qilmaganligi yoki kechikib to’g’rilaganligi uchun xo’ alik yurituvchi sub’ekt xodimlari javobgardir.
Korxonada mahsulotlarni yetkazib berish bo’yicha shartnoma majburiyatlarining bajarilishini ishonarli, tezkor hisobga olishning tashkil etilishi, tayyor mahsulotlar yetkazib berish majburiyatlarining bajarilishini hisobga olgan holda korxona xodimlari tomonidan belgilangan tartibga rioya qilinishi;
- mahsulotlarni to’lik va o’z vaqtida etkazib bermaganlik natijasida ko’rilgan yo’qotishlar (jarimalar, peniyalar, neustoykalar va boshqalar);
- chiqarilayotgan mahsulotlarni yangilashga doir ko’zlangan tadbirlarning bajarilishi; mahsulot sifati ko’rsatkichlari, brak va sifatsiz mahsulot etkazib berganlik uchun ko’rilgan zararlar;
- mahsulot chiqarish ritmi, ritmsiz ishlash sabablari, sutkalik grafiklar bajarilmasligi oqibatida ko’rilgan zararlar;
- xom ashyolar, materiallar va ishlab chiqarish chiqitlaridan oqilona foydalanish;
- mahsulot ishlab chiqarish va sotish haqidagi hisobot ma’lumotlarining buxgalterlik hisobi va dastlabki xujjatlar ma’lumotlariga to’g’ri kelishi;
- mahsulotlar hisobotiga hisobot davrida tayyorlanib tugallanmagan mahsulotlarning kiritilmaganligi va hisobotlarda boshqa qo’shib yozish hamda chalkashliklarga yo’l qo’yilmaganligi.
Hisob siyosatida quyidagilar aks ettirilishi lozim:
Materiallarni sotib olish va tayyorlashni hisobga olish tartibi:
Ishlab chiqarishga berilgan materiallarni hisobdan o’chirish usullari:
- xar bir birligining tannarxi bo’yicha.
- o’rtacha tannarx bo’yicha (AVECO).
- moddiy ishlab chiqarish zahiralarining birinchi sotib olingan tannarxi bo’yicha navbati bilan (FIFO)
Xarajatlarni va muomala sarflarini hisobga olish uslubi:
- maxsulotlar tannarxini shakllantiradigan xarajatlarni hisobga olish (2010,2310,2510) balans schyotlarida amalga oshiriladi.
- to’liq bo’lmagan ishlab chiqarish tannarxi.
Umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash va hisobdan o’chirish tartibi.
Kelgusi davr sarflarini hisobdan o’chirish tartibi: - bir tekisda;
- mahsulot hajmiga mutanosib ravishda.
Boshqaruv va tijorat sarflarini tan olish tartibi:
- hisobot yilida ular to’lik tan olinadi.
- sotilgan va sotilmagan tovarlar (maxsulotlar) o’rtasida taqsimlanadi.
Auditor ichki nazorat tizimining ishonchliligini va tekshirish o’tkazishda unga tayanish mumkinligi haqida asosli qaror qabul qila olishi uchun bu tizimni o’rganadi. Nazorat tizimining ishonchliligi, uning hisob yuritishda muayyan shaxslar qasddan qilishi mumkin bo’lgan, shuningdek tasodifiy yo’l qo’yiladigan xatolarning oldini olish va aniqlash layoqatidan iborat. Agar auditorning fikricha, ichki nazorat tizimi ishonchli bo’lsa, bunda u tekshiruv ob’ektlaridan birortasi bo’yicha schyotlar yoki muomalalarni tekshirishni to’lik yoki qisman ichki nazorat tizimining ishlashini tekshirish natijasi bilan almashtirishi mumkin. Agar, ichki nazorat tizimi ishonchli va sezilarli darajada izdan chiqmasdan ishlayotganligini aniqlansa, u bunday tizimdagi buxgalterlik ma’lumotlarida ham katta xatolar yo’q deb taxmin qilishga haqlidir.
Agar mabodo ichki nazorat tizimi samarasiz bo’lsa, auditor uning kamchiliklaridan kelib chiqadigan xatarli vaziyatlarni bartaraf qilish uchun testlar soni va uni tanlash hajmini ko’paytirishi lozim. Ichki nazorat tizimini ko’rib chiqishda, auditor avvalo, korxona ma’muriyatining ichki nazoratga munosabatini, ya’ni korxona rahbarining fikrlash xususiyatlarini, ularning rahbarlik qilish uslubini, aniq moliyaviy hisobotga munosabatini o’rganadi. Auditor korxona atrofidagi ishchanlik muhitini ham inkor qilmasligi lozim. O’rganishning ushbu bosqichida auditor mijoz bilan tuzilgan shartnomadan kelib chiqadigan taxlikali vaziyatlarni baholashda to’plagan ma’lumotlaridan foydalanadi. Lekin, u agar butun auditning taxlikali vaziyatlarini qulay deb baholagan bo’lsa, shuningdek, korxonaning ichki nazorat tizimini ham ishonchli deb bilmasligi lozim. Rejalashtirish paytida ichki nazorat tizimi faoliyatining barcha tomonlarini batafsil tahlil qilib chiqish lozim. Auditor olingan ma’lumotlarni yagona tizimga keltirish uchun qisqacha hisobot tayyorlab, unda quyidagilarni bayon qiladi: korxonaning faoliyat qilish sohasi va printsiplari; rahbariyatning ishonchli hisob va nazorat tizimini yaratishga oid majburiyatlari; rahbariyatning korxona faoliyatini nazorat qila olish layoqati.
O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida ichki nazoratga taaluqli kandaydir maxsus talablar yuk. Shuning uchun auditor ichki nazorat tizimini baxolashda ikkita omilga tayanadi:
- ichki nazoratning maqsadi korxona rahbariyati uchun ham, auditor uchun ham bir xil - buxgalteriya hisobotining ishonchliligi va ob’ektivligini ta’minlash;
- auditorlik hisobotining tahliliy qismida ichki nazorat holatini ekspertiza qilish natijalarini aks ettirish zarur.
Ichki nazorat tizimini baholashning asosiy maqsadi auditni rejalashtirish, shuningdek auditorlik amallarining turlarini, o’tkazish vaqtini va hajmini aniqlash uchun puxta zamin yaratib, ularni auditorlik tekshiruvining dasturida aks ettirishdan iborat.
2.2. Ishlabchiqarish xarajatlari auditi uslubiyotini takomillashtirish
Auditor ishlab chiqarish xarajatlari auditini o’tkazish vaqtida buxgalteriya hisobi hisobvaraqlaridagi yozuvlarning tekshiruvi eng mas’uliyatli vazifalardan biri hisoblanadi, zero bu korxona moliyaviy-xo’ alik faoliyati ko’rsatkichlarini tavsiflovchi asosiy ma’lumotlar olinadigan moliyaviy hisobot shakllaridagi ko’rsatkichlarni ishonchliligini ta’minlash uchun xizmat qiluvchi asosiy omil hisoblanadi. Ushbu ishni malakali bajarmasdan turib, haqqoniy auditorlik xulosasini tayyorlash uchun asosiy baza hisoblangan hisobot ko’rsatkichlari ishonchliligiga to’liq ishonch hosil qilib bo’lmaydi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini auditorlik tekshiruvini o’tkazishda hisobot shakllaridagi ko’rsatkichlar, hisob registrlari va dastlabki hujjatlar auditning ma’lumot bazasi sifatida qo’llaniladi.
Hisobot davrida audit o’tkazish uchun ma’lumot materiallari korxonaning hisob registrlari - bosh kitob, jurnal-orderlar yoki memorial orderlar, sintetik va tahliliy hisobning aylanma qaydnomalari, hisob-kitob va to’lov qaydnomalari, shaxsiy hisobvaraqlar, tahliliy hisob varaqalari va boshqalardan olinadi. Bunda, hisob registrlarida korxonaning moliyaviy va xo’ alik operatsiyalari bo’yicha barcha buxgalteriya yozuvlari ikki yoqlama yozish usuli bilan jamlanadi, ya’ni, har bir xo’ alik operatsiya tegishli hisobvaraqlarning debeti va kreditida aks etildi.
Yoppasiga yoki tanlab olib tekshiruv o’tkazganda auditor hisob registrlarida buxgalteriya hisobvaraqlari, qayd etilgan registrlarda xo’ alik operatsiyalari iqtisodiy mazmunidan kelib chiqib, to’g’ri korrespondentlanganligini baholashi va kelajakda to’g’rilash maqsadida, tasodifan sodir etilgan xatolarni va tasodifiy noto’g’ri buxgalteriya yozuvlarini (o’tkazmalarini) aniqlashi lozim. Shuning bilan bir qatorda, hisobot ma’lumotlari. ayniqsa, korxona moliyaviy faoliyati natijalarini tavsiflovchi ko’rsatkichlarni, uning asosiy aylanma aktivlar miqdorini, o’zining moliyaviy va mulkiy holatini yaxshi tomondan ko’rsatish uchun boshqa korxonalar va banklarga bo’lgan qarzlarni yashirib ko’rsatish maqsadida ataylab sodir etilgan xatolar aniqlanadi va bular haqida korxona rahbariyatiga ma’lumot taqdim etiladi.
Bunday tekshiruv hozirgi vaqtda dolzarb hisoblanadi, chunki ayrim rahbarlar, soliq to’lovlarini kamaytirish, kelajakda kredit olinishini ta’minlash va tashqi foydalanuvchilarga noto’g’ri ma’lumotlar taqdim etish maqsadida o’zlarining xozirgi kundagi haqiqiy moliyaviy va mulkiy holatini ko’rsatishni istamaydilar, korxonaning hisobot ma’lumotlarini, shu jumladan, tegishli moliyaviy xo’ alik operatsiyalari bo’yicha aylanmalarni noto’g’ri aks etish hisobiga, buzib ko’rsatishga harakat qiladilar. Shularni hisobga olgan holda, xalqaro auditorlik andozalarida ham, korxonalarda tovlamachilik yoki xato tavakkalchiligini oshiruvchi imkoniyatlar vujudga kelishi nazarda tutiladi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini buxgalteriya hisobvaraqlaridagi yozuvlar, buxgalteriya hisobvaraqlari korrespondentlanishi hamda pul ifodasida to’g’ri asoslanganligini aniqlash uchun tekshirilayotgan buxgalteriya yozuvlariga taalluqli bo’lgan va amalda sodir etilgan xo’ alik operatsiyalarini yozma ravishda tasdiqlovchi, buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga huquqiy maqom beruvchi dastlabki hujjatlarni diqqat bilan o’rganib chiqish lozim.
Ma’lumki, buxgalteriya hisobida barcha yozuvlar dastlabki hujjatlar asosida yuritiladi. Bundan keyin, undagi ma’lumotlar hisob registrlariga ko’chirib yoziladi, u erda ular bir xil tizimga keltiriladi, ya’ni, buxgalteriya hisobvaraqlarida qayd etiladi.
Hisobot davrining oxirida hisob registrlari ma’lumotlariga asosan korxona hisoboti to’ldiriladi.
Dastlabki hujjatlar hisob ma’lumotlari harakatini boshlab beradi, korxona moliyaviy-xo’ alik faoliyatini yoppasiga va uzluksiz aks etish uchun buxgalteriya hisobini kerakli bo’lgan ma’lumotlar bilan ta’minlaydi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish uchun faqat to’g’ri rasmiylashtirilgan, ya’ni, barcha rekvizitlari to’ldirilgan hujjat qabul qilinadi. Faqat shu holatda dastlabki hujjat huquqiy maqomga ega bo’ladi. Bunday rekvizitlar bo’lib hujjat nomi, kodi; tuzilgan sanasi, xo’ alik operatsiya mazmuni; xo’ alik operatsiya o’lchamlari (natura va pul ifodasida); xo’ alik operatsiyalari sodir etilishi bo’yicha va to’g’ri rasmiylashtirilishi yuzasidan mas’ul mansabdor shaxslar lavozimlari, shaxsiy imzolar va ularning yoritishlari va boshqalar hisoblanadi. Hozirgi vaqtda ayrim rekvizitlarni kodlar bilan almashtirib yozishga ruxsat etilgan. Korxonada buxgalteriya hisobi hisoblash texnikasi yordamida avtomatlashtirilgan bo’lsa bunday holatlar ko’proq uchraydi.
Dastlabki buxgalteriya hujjatlardagi yozuvlarni siyoh, kimyoviy qalam, sharikli ruchka pastasi, yozuv mashinkalari, kompyuterning printeri va boshqalar bilan amalga oshirish mumkin.
Har bir korxonada rahbar bosh buxgalter bilan kelishgan holda dastlabki hujjatlarni imzolash huquqiga ega bo’lgan shaxslar ro’yxatini tasdiqlaydi.
Buxgalteriyaga kelib tushgan barcha dastlabki hujjatlar majburiy tekshiruvdan o’tkazilishi lozim. Tekshiruv hujjatlarning shakllari (hujjatlar va uning rekvizitlari to’liq va to’g’ri rasmiylashtirilganligi) va mazmuni (operatsiyalar qonuniyligi, alohida ko’rsatkichlarning logik jihatdan bog’langanligi) bo’yicha amalga oshiriladi. Amaldagi qonunchilikka zid holda sodir etilgan operatsiyalar bo’yicha hujjatlarni ijro etish va rasmiylashtirish taqiqlanadi. Bunday hujjatlar tegishli qaror qabul qilish uchun korxona rahbari va bosh buxgalteriga topshiriladi. Qayta ishlovdan o’tgan dastlabki hujjatlar, ulardan qaydadan foydalanish imkoniyatini bartaraf etish maqsadida, tegishli belgilar bilan tamg’alanishi lozim.
Ishlab chiqarish xarajatlarini buxgalteriya yozuvlari, tegishli dastlabki hujjatlar asosida emas, amaldagi me’yorlar, ko’rsatmalar, qarorlar, qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Bunday holatlarda auditor yuqorida qayd etilgan yozuvlar bo’yicha tegishli buxgalteriya ma’lumotnomalari va ular asosli ravishda amaldagi qonunchilikka muvofiq to’g’ri to’ldirilganligi nuqtai-nazaridan, shuningdek, bunday buxgalteriya yozuvlari bo’yicha summalar to’g’ri hisoblanganligi va tegishli ravishda rasmiylashtirilganligi nuqtai-nazaridan ham tekshirishga majburdir.
Ishlab chiqarish xarajatlari bo’yicha buxgalteriya ma’lumotlnomalarini saqlash dastlabki hujjatlarni saqlash tartibiga muvofiq ta’minlanadi, ularni saqlash bo’yicha mas’uliyat esa, korxona rahbari va bosh buxgalter zimmasiga yuklanadi. Korxona faoliyati tekshiruvining amaliyotida auditorlar hisobot shakllarini xato to’ldirilganligi bilan to’qnashadilar. Masalan, bosh kitob bo’yicha aylanmalarni yopib, barcha o’tkazmalarni to’g’ri amalga oshirib va soliqlarni hisoblab, buxgalter belgilangan hisobot shakllarini noto’g’ri to’ldiradi. Auditor hisobot ma’lumotlarini bosh kitob, aylanma qaydnoma ma’lumotlari bilan bilan solishtirmshi hamda hisobot shakllari bir biriga muvofiqligini sinchkovlik bilan tekshirishi lozim.
Shuningdek, buxgalter muayyan ishlab chiqarish xarajatlariga oid operatsiyalarni qayd etish usulini bilmasligi natijasidan kelib chiqadigan takror sodir etiladigan xatolarga yo’l qo’yishi va har gal noto’g’ri o’tkazmalarni amalga oshirishi mumkin. Ushbu xatolarni aniqlash unchalik qiyin emas, chunki ular yaqqol ko’zga tashlanadi. Aksariyat holatlarda ularni bosh kitob yoki to’ldirilgan balans shaklini kuzatgandayoq aniqlab olish mumkin. Ushbu xatolar moliyaviy hisobotni muhim ravishda buzib ko’rsatishga olib keladi va odatda, har gal hisobot davri bo’yicha korxonaning buxgalteriya ma’lumotlarini to’g’rilanishini talab qiladi. Shuningdek, buxgalteriya hisobini yuritish va soliq qonunchiligini bilmaslik bilan bog’liq bo’lgan xatolar, amalda sodir etilmagan xo’ alik operatsiyalarini aks etish, soxta hujjatlarni va oldindan soxta ma’lumotlarga ega bo’lgan hujjatlarni aniqlash va boshqa holatlar ham uchraydi. Masalan, xo’ alik operatsiyasi sodir etilgan vaqtda O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan valyuta kursini noto’g’ri qo’llash sababli xato sodir etilishi mumkin. Xato, albatta, hisobot davrida to’g’rilanishi lozim, chunki u to’g’ridan-to’g’ri foyda (zarar) miqdori bilan bog’liq va bu arzimas xato moliyaviy natijalar bo’yicha jiddiy noto’g’riliklarga olib kelishi mumkin.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarga mustaqillik berilishi bilan tovlamachiliklar, moddiy boyliklarning nobudgarchiligi keskin kamayadi, degan noto’g’ri fikr mavjud. Bu sharoitda ham amaliyotda korxonada qonunchilikni buzish va suiiste’molchiliklar sodir etilishi kuzatiladi. Bundan tashqari, ularni sodir etish usullari va shakllari o’zgaradi va murakkablashadi.
Korxonada qonunchilikni buzish va suiiste’molchiliklarni sodir etish usullari turli ko’rinishlarga egadir. Birinchi ko’rinishda, ularning turli, bo’lishi tasodifan va sodir etilishi mumkin bo’lgan xatolar, suiste’molchiliklar soni esa cheklangan ko’rinadi. Amalda esa, ularni diqqat bilan o’rganib chiqqanda, ma’lum bir qonunchilikka rioya qilinishi va ularning ichki va tashqi o’zaro bog’liqligi aniqlanadi.
Audit amaliyoti va sud-ekspert ishi yuzasidan olib borilgan tadqiqotlar korxona faoliyatida xatolar va suiiste’molchiliklar sodir etilishi tarkibi va usullarini belgilovchi omillarni aniqlash imkoniyatini yaratadi. Bunday omillarga suiiste’molchiliklarni sodir etilishini osonlashtiruvchi xo’ alik faoliyatini tashkil etish bo’yicha quyidagi kamchiliklar kiradi:
- moddiy boyliklar saqlash, olish va berish tartiblariga rioya qilmaslik;
- xo’ alik intizomini buzish va operatsiyalarni amalga oshirish bo’yicha belgilangan nizom va yo’riqnomalarga rioya qilmaslik;
- hujjatlarni noto’g’ri rasmiylashtirish;
- hisob qoniqarsiz tashkil etilganligi (vaqtida yuritilmasligi, ishonchsizligi va boshqalar);
- joriy nazorat samarasizligi va ichki auditning etarli darajada faoliyatsizligi.
Xatolar, suiiste’molchiliklar, o’g’irliklarni sodir etish usullari, avvalambor, ular sodir etiladigan muhitga bog’liqdir. Talon-taroj qiluvchilar moddiy boyliklar harakatini alohida bo’limlarida vujudga kelgan aniq sharoitlarga ko’nikishga majbur, shu bois, aniq ma’lum bir vaqtda xatolar va suiiste’molchiliklar nisbatan barqaror ravishda sodir etilishi kelib chiqadi. Masalan, moddiy boyliklarning zahirasi hisobga olinmagan va keyinchalik kirim va chiqim hujjatlarini soxtalashtirish yo’li bilan o’zlashtiriladigan ortiqcha chiqishlar, qabul qilingan (sarflangan) boyliklarning miqdoriy va sifat ko’rsatkichlarini o’zgartirish, tarozidan urib qolish, noto’g’ri o’lchash, tabiiy yo’qotishlar me’yorlarini oshirish va boshqalar hisobiga hosil qilinadi.
Ishlab chiqarishda ortiqcha chiqishlar sarflangan xom ashyo miqdorini oshirish, mahsulotga kamroq sarf-xarajat qilish, bir xil xom ashyoni ikkinchi xili bilan almashtirish, chiqindilar miqdorini oshirish va boshqalar hisobiga vujudga keltiriladi.
Qoidani buzuvchilar suiiste’molchiliklarini sodir etishda o’zlarining jinoiy harakatlariga ushbu korxonada odatda bajariladigan operatsiyalar ko’rinishini berishga harakat qiladilar. Bunda mol-mulkni saqlanishini tashkil etishdagi va suiiste’molchiliklar sodir etilishining shart-sharoitlarini yaratuvchi turli kamchiliklardan foydalanadilar. Bulardan eng ko’p tarqalganlari hisobdagi, nazoratdagi, me’yorlanishdagi va boshqa kamchiliklar hisoblanadi. Bunday sharoitlarning mavjudligi suiiste’molchiliklarni sodir etish va yashirish uchun amaliy imkoniyatlarini yaratadi.
Ko’pchilik holatlarda, bunday sharoitlar korxona xodimlari tomonidan sun’iy ravishda yaratiladi, ya’ni: ular hisobni chalkashtiradilar, moliyaviy intizomni, operatsiyalarni amalga oshirish tartibi va hujjatlarni ramiylashtirish tartibini buzadilar. Xatolar va suiiste’molchiliklarni sodir etish usullari nafaqat mol-mulkning harakati sharoitlaridan, jinoyat sub’ektiga ham bog’liqdir. Suiiste’molchiliklar yakka ijrochi tomonidan; qaysidir bir turdosh operatsiyalarni amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan korxona xodimlarining bir guruh shaxslari tomonidan; boshqa korxona xodimlari tomonidan (mol etkazib beruvchilar, pudratchilar, xaridorlar va boshqalar); nazorat idoralari vakillari bilan til biriktirgan holda korxona xodimlari tomonidan sodir etilishi mumkin.
Qonunchilikni buzishning quyidagi turlarini ajratadilar.
- shaxsiy suiiste’molchiliklar - bu, asosan, mol-mulkni o’g’irlash, mablag’larni o’zlashtirish va o’z shaxsiy ehtiyojlari uchun foydalanishdan iborat. Bu qoidani buzishlar eng xavfli hisoblanadi, zero bu katta yo’qotishlarga olib kelishi mumkin, ular bilan alohida faollik, tezkorlik va matonat bilan kurashish lozim;
- shartnomaviy va moliyaviy intizomlarni buzish - ko’p holatlarda bu mablag’larni o’zlashtirish bilan bog’liq emas, lekin xo’ alik yuritish tizimiga salbiy ta’sir ko’rsatadi va korxona mablag’laridan maqsadga muvofik; foydalanmaslikka olib keladi;
- xo’ alikni tashkil etish, moddiy javobgarlik tizimi, hisobni yuritish va nazoratni tashkil etish amaldagi tartibini buzish bu yo’qotishlar va suiiste’molchiliklar uchun sharoit yaratib beradi.
Ko’pchilik holatlarda ushbu qoidani buzishlar o’rtasidagi chegara shartlidir, ular bir-biri bilan chambarchas bog’langanlik holatlarini inkor etib bo’lmaydi.
Ishlab chiqarish xarajatlariga omd hujjatlarni tekshirishda shuni unutmaslik kerakki, qonunchilikni va shartnomaviy intizomni buzish, ko’p holatlarda, ko’rinishidan to’g’ri rasmiylashtirilgan hujjatlar (soxta naryadlar, mehnat kelishuvlari, hisobvaraqlar, dalolatnomalar va boshqalar) ichida yashirinadi.
U yoki bu xo’ alik operatsiyalarni hujjatlar orqali tekshirishda suiiste’molchiliklarni aniqlash maqsadida quyidagi uch guruhga ajratilgan hisob ma’lumotlarni o’rganish bo’yicha usullarni qo’llash mumkin:
- alohida hujjatni o’rganish usullari;
- ayrim yoki o’zaro bogliq operatsiyalarni aks etuvchi bir necha hujjatlarni o’rganish usullari;
- bir xil turdagi mol-mulk xarakatini aks etuvchi hisob ma’lumotlarini o’rganish usullari.
Bunday ajratishlarning mezoni bo’lib sodir etilishi mumkin bo’lgan suiiste’molchiliklar to’g’risida dalolat beruvchi qarama qarshiliklar hisoblanadi. Hujjatlardagi yuqorida qayd etilgan qarama-qarshiliklar quyidagi shakllarda ifodalanadi:
- alohida bir hujjat mazmunidagi qarama qarshiliklar;
- bir necha o’zaro bog’liq bo’lgan hujjatlar mazmunidagi nomuvofiqliklar;
- hisob ma’lumotlarida bir xil turdagi mol-mulklarning odatdagi harakat tartibidagi aniqlangan farqlar.
Suiiste’molchiliklarni aniqlash bo’yicha hujjatlarni o’rganish usullari etarli darajada ishlab chiqilganligiga qaramasdan, ular korxonalar bozor sharoitlarida faoliyat ko’rsatishlariga muvofiq etarli darajada o’rganilgan, deb hisoblab bo’lmaydi.
Ma’lumki, korxonalar hujjatlarning namunaviy shakllaridan foydalanadilar. Ularni belgilangan qoidalar bo’yicha to’ldirilishi aniq bir xo’ alik operatsiyalar amalga oshirilganligini ko’rsatadi.
Hujjatlarni tuzish va rasmiylashtirish qoidalariga rioya etmaslik turli xil bo’lishi mumkin. Ushbu qoidalarga rioya etilishi nuqtai-nazaridan hujjatlarni tekshiruvi nafaqat xatolarni, buning orqasidan vujudga kelishi mumkin bo’lgan suiiste’molchiliklarni aniqlash imkoniyatini yaratadi. Xatolar va kamchiliklar aniqlanganda ularni sabablari sinchkovlik bilan o’rganib chiqish va ular sodir etilishi mumkin bo’lgan o’g’irliklar va boshqa suiiste’molchiliklar bilan bog’liq ekanligini tekshirish lozim.
Hujjatlarni, ulardagi yozuvlar va rekvizitlar asl nusxada ekanligining tekshiruvi soxtaliklarni aniqlash imkoniyatini yaratadi. Masalan, hujjatlarni ko’zdan kechirganda ulardagi ustidan elimlash, to’g’rilash, o’chirish izlarini, qo’shib yozishlarni va raqam va boshqa yozuvlar bo’yicha o’zgartirishlarni aniqlash mumkin. Muhr va tamg’alar bosilgan joylarga alohida e’tiborni qaratish lozim.

XULOSA
Xulosa qilib aytganda bozor munosabatlarini rivojlantirishning asosiy elementi bo’lgan tadbirkorlik tushunchasi ijtimoiy-iqtisodiy xodisa sifatida keng ijtimoiy munosabatlarini o’z ichiga oladi. Tadbirkorlik kishilar (mulkchilik sub’ektlari)ning moddiy va pul mablag’lari (kapitalni) amalda harakatga keltirib, daromad topishga mo’ljallangan iqtisodiy faoliyatdir. Tadbirkorlikda yaratuvchilik faoliyati orqali daromad olinadi. U mavxum narsa emas , balki aniq maqsadga qaratilgan faoliyat bo’lib aniq shaxslar xatti harakatida namoyon bo’ladi. “O’zbekiston Respublikasida tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risidagi qonun” ga muvofiq “Tadbirkorlik, mulkchilik sub’ektlarning foyda olish maqsadida tavakkal qilib va mulkiy javobgarlik asosida, amaldagi qonunlar doirasida tashabbus bilan iqtisodiy faoliyat ko’rsatishdir”.

O‘zbekistonda ishlab chiqarish korxonalari faoliyati yanada yuksalmoqda. Mamlakatimizda izchil amalga oshirilayotgan islohotlar, xususan, ishlab chiqarish korxonalarining har tomonlama qo‘llab-quvvatlanayotgani natijasida ularning faoliyati tobora rivojlanib borayapti. Poytahtimizdagi mas'uliyati cheklangan jamiyat shaklidagi «Premium Safete» O‘zbekiston – Rossiya qo‘shma korxonasi bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Mahsus ishchi kiyimlari va poyabzallar ishlab chiqarishga ihtisoslashtirilgan mazkur korxona, uch yildirki, bozorda o‘z o‘rnini topib kelmoqda.
– Biz, asosan, buyurtmalar bo‘yicha ish yuritamiz, — deydi korxona bosh direktori o‘rinbosari Shavkat Xonboboev. – Hususan, «O‘zbekneftgaz» milliy xolding kompaniyasi, «O‘zbekiston temir yo‘llari», «O‘zkimyosanoat», «O‘zbekengilsanoat» davlat aksiyadorlik kompaniyalari singari iqtisodiyotimizning yirik tarmoqlari tarkibidagi korxonalar doimiy xaridorlarimiz hisoblanadi. Joriy yilning to‘qqiz oyi ichida ularga qaryib 200 million so‘mlik mahsulot yetkazib berdik.
Xalqaro sanoat yarmarkasi va Kooperatsiya birjasida biz rossiyalik sanoatchilar bilan kelishuvga erishdik. Hozirgi kunda korxonada 80 nafarga yaqin ishchixodim buyurtmalarni o‘z vaqtida bajarish maqsadida astoyidil mehnat qilmoqda.